Որտեղ է փրկությունը՝ Երկնէր երկին, երկնէր երկիր...
Արցախյան պատերազմը Լևոն Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզ» գրքում...
***
«Գիշերը Մատուռ լեռան դիրքայինները հաղորդեցին՝ հետևակն առաջանում է: Ժամը երկուսին բարձրացանք օգնության: Նախորդ երկու գիշերը չենք քնել, ինձ համար անտանելի ծանր է: Տանկի վառելանյութը վերջանում է, միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում է տեղաշարժեր կատարում: Կենտրոնից չորրորդ անգամ սոլյարկա ենք պահանջել: Ուշացումով բերել են ընդամենը ութսուն լիտր՝ հազիվ կբավարարի շարժիչը գործի գցելու համար: Մեծ ռադիոկայանի ծածկալիքով տեղեկացրին՝ առավոտյան օդային հարձակում կլինի: Լույսը բացվել է, երկինքը կապույտ, կապույտ է... Լեռան գագաթին՝ ժայռի վրա եմ: «Էհե՝յ»,- գոռում եմ ես ու մի անգամ նորից եմ կանչում: Գիշերային դղրդոց- պայթյուններից հետո հրադադարի լռությունը արձագանքող, միանգամից տարողունակ է: Կանչը, որ գոռացել, գոռացել եմ, նորից ինձ է հասել՝ իմ ձայնն է: Այնպիսի զգացողություն է, որ ինքս նկատում եմ և իմ բացակայելը, և իմ ձայնով կանչողին, բայց միաժամանակ նաև տեսնում եմ աշխարհի կենաց նշանները՝ ծառը, ժայռը, գետը, երկինքը... Ես աղաղակում, գոռում եմ. «Ահա, ինքս: Ես ապրում եմ»: Քրտինքն իջնում է ողնաշարիս վրայով, ականջներս խշշում են՝ սարսափից է: Բարձրաձայն հարցեր եմ տալիս. «Ո՞վ եմ ես, ո՞վ է իմ կողքինը, որ խոսում, աղաղակում, գոռում է...»: Այնպիսի տպավորություն է, թե մարմինս իր բոլոր բջիջներով հիշում է նրան՝ հոտն է: Նա լեզվիս վրայից բառեր է իրենով անում, միտք է թմրեցնում, նյարդերիս տաք զգացողությունն է տանում, իմ ականջներով է լսում, ինձանով սիրում է: Անորոշ՝ չեմ կարողանում կենտրոնանալ: Ինձ խոսեցնում է իր հետ: Բարձրաձայն խոսում և չեմ սարսափում: Բարձրաձայն մենակ խոսելուց խելագարն էլ չի վախենում, նրա համար բացակա է աշխարհը: Ահա թե ինչու է հոտը թաքնվել մարմնիս հիշողության մեջ, որպեսզի ինձ խոսեցնի ինձ հետ, ժայռի վրայից աղաղակել տա, կտրի կապը իմ ու աշխարհի միջև: Բարձրաձայն խոսելիս է, որ այլևս գոյություն չի ունենում լեռը, որտեղից գոռում եմ, գետը, դիմացի բանակը, երկինքը, գիշերը, ոչ գիրքը, ոչ տունը, ոչ ծանր բզեզը...
***
Արդեն հազարամյակներ է, անսահման տիեզերքի կապույտ օվկիանի հարահոս խավարի մեջ կորսված, թափառում է հողագունդը: Հենց այդ մութն է, որ երբեք չի փարատվում, իր մեջ խարխափող մարդու համար դարձել է մշտնջենական տառապանք:
Հայրս ասում է. «Դե գիտեք՝ որտեղ է փրկությունը՝ Երկնէր երկին, երկնէր երկիր, երկնէր և ծովն ծիրանի. Երկն ի ծովուն ունէր և զկարմրիկն եղեգնիկ,- ասում էր,- տեսնո՞ւմ եք,- ցուցամատը անորոշության մեջ էր մեկնած,- դե տեսեք երկրից, երկնքից, ծովից հեռու բոցավառվող եղեգնիկին: Ծանր խավարից դուրս պրծնելու համար գիշերային թիթեռի նման մարդը գնում է դեպի այդ լույսը, դարեր շարունակ նետվում է այդ հրի մեջ: Կրակը գցվելու սովորույթը բնազդային անզոր փորձ է՝ անհույս սիրո ճանապարհով վերադարձնելու նախաստեղծ ժամանակի մեջ կնոջից հափշտակված ամբողջը, ամենամեծը՝ ոգին: Փրկության համար է պետք, որը կորսվել է հազարավոր տարիներ ճանապարհ անցնելիս: Մարդու հավերժական թախիծը անկատարությունից է, միայնակ լինելու անզորությունից...»:
Լռություն է, չի խոսում: Հեռուների մեջ է: Հազում են: Բոլորիս աչքերը պտտվում, իրար են զննում:
Իսկ նա ասում է. «Բա ինչ, այդպես է: Փոքր Մհերի ամբողջ պատմությունն էլ տխուր մարդու մասին է: Մհերը, դարեր շարունակ հավերժորեն աշխարհ վերադարձող, հոգնած, միայնակ մարդն է, ամեն գալուց իր փրկությունն է նորից որոնում: Նրա քարանձավ մտնելը կնոջ արգանդի մեջ սաղմի երբեմնի պաշտպանվածության հիշողությունն է, արդեն հողագունդը ոտքի տակ պատռվող, մշտնջենական խավարում խարխափող, միայնակ մարդու ուղեղում արթնացած, կնոջ արգանդը վերադառնալու կարոտը...»:
Դադար է, չի խոսում; Հավաքվածներս լռում ենք: Ինքը ծխախոտ է վառում, բոլորն էլ վառում են իրենց ծխախոտները: Լուսինը՝ սաղարթամիջից: Նա ասում է. «Օրինակ՝ ինչո՞ւ չեք հիշում այն ջուրը, որ բուռ ու կես խմեց Ծովինարը...»:
Օդը կապույտ էր լուսնի լույսով: