Վահան Արծրունի. «Մեր ինքնության ալֆան և օմեգան՝ մաշտոցյան շարականը և կոմիտասյան բանաստեղծությունը»

Ցանկացած մշակույթում կան անքննելի, բացարձակ, սրբազան տիրույթներ, որոնք կերտում են ազգային կերպը

Ապրիլի 27-ին Վահան Արծրունին Նելլի Մանուկյանի և Մադաթ Ավանեսովի հետ ներկայանում է «Ծիծաղելի է, բայց փաստ է իրավ...» խորագրով համերգային  նախագծով: Համերգի առիթով «ArtCollage»-ը Վահան Արծրունու հետ զրուցել է ոչ միայն երաժշտության, այլև մեր քաղաքակրթական արժեքների, ազգային, մշակութային խնդիրների ու նկարագրի մասին:

 

-Մեր՝ փորձություններով լի և բախտորոշ այս օրերում Դուք ներկայանում եք «Ծիծաղելի է, բայց փաստ է իրավ...» խորագրով համերգով: Այսօր շատ հաճախ են հնչում կարծիքներ, թե այս դժվար ժամանակներում ի՞նչ համերգի և, ընդհանրապես, արդյո՞ք մշակույթի մասին մտածելու ժամանակն է: Ես ինձ համար այս հարցի հստակ պատասխանն ունեմ, բայց կուզենայի նաև ձեր դիրքորոշումը լսել:

-Ճիշտ է, որ երբ խոսում են թնդանոթները, մուսաները պետք է լռեն, բայց ինձ երբեք չի հաջողվել հետևել այդ կանոնին՝ դեռևս 90-ականներից: Մեր նորագույն պատմության ամենածանր և բախտորոշ պահերին այնպես է ստացվել, որ միշտ արձագանքել եմ համերգով: Այդպիսին էր ապրիլյան պատերազմի առաջին իսկ օրերին իմ մասնակցությունը Կասկադում Հայաստանի ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի նվագակցությամբ համերգին, և այդպիսին էր 44-օրյա պատերազմի ժամանակ Սուրբ Աննա և Սուրբ Կաթողիկե եկեղեցիների տարածքում Ա1+ հեռուստաընկերության նախաձեռնած, «Կոմիտաս» քառյակի, Ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի մենակատարների, «Հովեր» երգչախմբի և էլի մի շարք փայլուն երաժիշտների հետ իմ ելույթը: Երկու համերգներն էլ բարեգործական էին, կազմակերպված էր դրամահավաք, որին մասնակցեցին երևանցիները՝ նվիրաբերելով լուրջ գումարներ ի նպաստ հայոց բանակի: Այնպես ստացվեց, որ մշակութային կյանքի վերջին երկու տարիների պարտադրված դադարն ինքն իրենով ժխտեց համերգների անցկացումը, և այսօրվա զարթոնք ապրած հետաքրքրությունը բեմարվեստով վկայում է այն մասին, որ հասարակությունը պարզապես պահանջ ունի լրացնելու գեղագիտական, բովանդակային և հոգևոր բացերը:

-Համերգի ընթացքում կհնչեն Ձեր երգերը՝ գրված Կոմիտասի և Ռազմիկ Դավոյանի բանաստեղծությունների հիման վրա: Կոմիտասը Ձեր կյանքում առանձին թեմա է, բայց պիտի  խնդրեմ, որ խոսենք Ռազմիկ Դավոյանի մասին, որի կորուստը, կարծես թե, աննկատ մնաց քաղաքական վայրիվերումների ընթացքում: Մինչդեռ մենք մեր ժամանակների գուցե ամենամեծ պոետին կորցրեցինք: Եվ Դավոյան ու երաժշտություն  թեման էլ շատ տարողունակ է:

-Երբ Ֆրանսիան հրաժեշտ էր տալիս Շառլ Ազնավուրին, Մակրոնն իր խոսքում նշեց. «Ֆրանսիայում պոետները չեն մահանում», և այդ արտահայտությունը բանաձևում է պետության վերաբերմունքն իր ստեղծագործողի նկատմամբ, այն բարձրագույն արժևորումը, որ նա կարող է տալ՝ գնահատելով արվեստագետի մեծությունը: Ցավալի է, բայց ինքնաբերաբար համեմատում եմ երկու իրողությունները և տեսնում, որ այսօրվա մեր պետության ղեկավարությունն անկարող էր ոչ միայն հաղորդակցվել Ռազմիկ Դավոյան արժեքի հետ, այլ նույնիսկ չկարողացավ հավուր պատշաճի կազմակերպել արարողակարգը՝ իր ժամանակների ամենամեծ պոետին արժանապատիվ կերպով հուղարկավորելու ազգային Պանթեոնում: Մեծ Պոետի համար այնտեղ չգտնվեց մի պատառ հող և այդ խոսուն հանգամանքն արդեն ներկայանում է որպես ախտորոշում: Ձեռնամուխ եմ լինելու տարվա ընթացքում կազմակերպելու մեծ պոետի հիշատակին նվիրված համերգ և ներկայացնելու եմ իմ երգաշարը՝ գրված Ռազմիկ Դավոյանի բանաստեղծությունների հիման վրա:

-Ձեր ամբողջ համերգային գործունեության ընթացքում Դուք մշտապես ընդգծել եք լուսավորչական բաղադրիչի կարևորությունը, մշտապես փորձել եք մեր մշակույթի ամենաառողջ ու ազնիվ միջուկը հասանելի դարձնել հայ մարդուն, մանավանդ՝ հայ երիտասարդներին: Բայց այսօր տեսնում ենք սարսափելի նահանջ քաղաքակրթական ամենակարևոր արժեքներից ու ազգային գաղափարախոսությունից: Ինչ եք կարծում՝ ինչո՞ւ, երբ շատ մտավորականներ այդ հարցում հետևողական քարոզչություն էին անում:

-Կարծում եմ՝ դարասկզբին հանրահռչակված սպառողական հասարակության ստեղծման նպատակն այսօր տալիս է իր արդյունքները: Անցած երեք տասնամյակների ընթացքում զանգվածային ենթամշակույթը ոչ միայն պետական բարձրագույն գնահատականներ է ստացել՝ կոչումների և պետական պարգևների տեսքով, այլ նաև «շնորհիվ» մեդիա ոլորտի «հետևողական» աշխատանքի՝ լայն հասարակությունը և ժողովուրդն ընտելացվել է այնչափ, որ այսօր այդ ենթամշակույթն ընկալվում է նույնիսկ որպես ազգային մշակույթի մի տեսակ: Այս շեղումը դեպի ժամանցային, դյուրամարս և պարզունակ ձևերը պետք է կատարվեր բովանդակային և հոգևոր նյութի հաշվին, ինչը, վերջիվերջո, բերեց նրան, որ հասարակությունը պարզապես կորցրեց ներքին պահանջարկի զգացողությունը և ճանապարհը դեպի այդ արժեքավոր տիրույթները՝ մատնվելով մոլորության: Այն դերակատարումը, որ պետք է ունենար կրթական համակարգը, չեզոքացվեց նույն համակարգի անկատարությամբ և մշտապես անցկացվող պետական փոփոխությունների պատճառով: Այսինքն, կրթություն-մշակույթ համակցումը կազմաքանդող պետական քաղաքականությունը բերեց մերօրյա անբովանդակությանը և հոգևոր դեգրադացիային: Լուսավորչական ֆունկցիան, որը պետք է առաջին հերթին կրի պետությունը, որերորդ անգամ դարձավ անհատների գործառույթ, որոնք, բնականաբար, չեն տիրապետում ժողովրդի վրա ազդեցության անհրաժեշտ ռեսուրսին և լծակներին:

-Ճիշտ 20 տարի առաջ Դուք  հրատարակեցիք «Կոմիտաս. Տասը հայտնություն» շարքի ձայնասկավառակը, որն, իրավամբ, հայտնություն էր և՛ մեզանում, և՛ Սփյուռքում: Հետագա տարիներին այն ոչ միայն Հայաստանում, այլև Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում իսկական հաղթարշավ ունեցավ: Մեզ մոտ այս շարքն ամբողջությամբ ընդգրկվեց պետական հնարակրթական չափորոշիչ ծրագրում: Այս 20 տարիների  փորձառությամբ, ինչ եք կարծում՝ կարողանո՞ւմ ենք արդյոք նման նախագծերով մեր ամենամեծերի ժառանգությունը դարձնել համազգային, ամենատարբեր կրթական ցենզի մարդկանց սեփականությունը:

-Երբ 2007-ին ակադեմիկոս Յուրի Յուզբաշյանը և մեթոդիստ-երաժշտագետ Կարինե Ղազարյանն առաջարկեցին իմ այս շարքն ընդգրկել հանրակրթական դպրոցի պետական չափորոշչի մեջ, շատ անսպասելի էր ինձ համար, որովհետև նախ 21-րդ դարի ստեղծագործություն է և հրատարակումից անցել էր ընդամենը հինգ տարի: Այն ժամանակ նույնիսկ շատ-շատերի համար բացահայտում էր Կոմիտասի բանաստեղծ լինելը: Այդ առումով շարքը կոտրեց որոշակի կարծրատիպեր և թույլ տվեց տեսնել Կոմիտասին ոչ միայն որպես երգահան և հայ երաժշտության մշակ, այլ նաև որպես պոետ, քանի որ երաժշտությունը գրել եմ իր բանաստեղծություններից տասի հիման վրա: Անցած քսան տարիների ընթացքում առիթներ եմ ունեցել կատարելու երգաշարը Հայաստանի բոլոր նվագախմբերի, լարային քառյակների մի քանի կազմերի, «Շողակաթ» մանկական երգչախմբի և անվանի մենակատարների հետ: Անշուշտ, պատրաստվում եմ նաև հատուկ համերգով նշել ինձ համար խորհրդանշական այս ալբոմի լույս ընծայումը: Իսկ ինչ վերաբերվում է մեր արժեքների՝ լայն հասարակությանը հասանելի դարձնելուն, ապա այստեղ պետք է գործի համալիր մոտեցում, ուր իրենց դերը պետք է խաղան և՛ համերգ կազմակերպելու օղակը, և’ երաժշտագետը և’ զանգվածային լրատվամիջոցները:

-Գիտեմ, թե ինչ առանձնահատուկ կարևորություն եք տալիս ձեր «Մաշտոց. սրբազան մարգարիտներ» նախագծին, որում իրականացրեցիք Մաշտոցի 11 շարականների մշակումները: Դուք զբաղվել եք մաշտոցյան աղոթք-բանաստեղծությունների ուսումնասիրությամբ և մշակումով, հաճախ եք խոսում դրանց ծածկագրերի ու կարևոր ուղերձների մասին: Այսօր ի՞նչ են մեզ հուշում մաշտոցյան պատգամները:

-Ցանկացած մշակույթում կան անքննելի, բացարձակ, սրբազան տիրույթներ, որոնք կերտում են ազգային կերպը՝ որոշակի հոգևոր, բովանդակային և գեղագիտական բնույթ պայմանավորելով, որն, ի վերջո, ստեղծում է ազգային մշակույթի ֆենոմենը: Այն գանձը, որ մեզ հասել է իբրև մաշտոցյան գիր, գրականություն և երաժշտություն, առաջին հերթին կապում է ժամանակները և ձևավորում է այն հիմնական ուղենիշը, որով պետք է ընթանար հայ ժողովրդի հոգևոր և մտավոր զարգացումը: Այդ հսկայական նյութից մենք օգտագործում ենք չնչին մասն այն պատճառով, որ պարզապես չգիտենք և հետևաբար չենք էլ գիտակցում մաշտոցյան ժառանգության նշանակությունը: Մենք գործ ունենք Մաշտոց կարծրատիպի հետ, և ամեն համերգից հետո փաստում եմ այն հանգամանքը, որ հասարակության մեծ մասը կոտրելով այդ կարծրատիպը՝ բացահայտում է իր համար Մաշտոցին իբրև բանաստեղծ և երաժիշտ: Մաշտոցյան շարականն ամենակարճ ճանապարհն է, հաղորդակցման միջոց, որը բացահայտում է ենթագիտակցության խոր շերտեր, տանում դեպի արքետիպային նշանաբանություն, ակունքային մաքուր ձևեր, որոնք և պայմանավորում են ազգային ինքնություն ասածը: Այսօր մեզ հասած ապաշխարության 11 շարականները նոր իմաստներ և ելքեր են հուշում՝ հոգևոր ճգնաժամից դուրս գալու և սթափվելու: «Լույս հավիտենական» համերգային նախագիծն, ըստ իս, ունի երկու բաղադրիչ՝ մեր ինքնության ալֆան և օմեգան, մաշտոցյան շարականը և կոմիտասյան բանաստեղծությունը:

-Ձեր ստեղծագործական ճանապարհի ընթացքում Դուք հաճախ եք բախվել հեղինակային իրավունքների պաշտպանության խնդրին, որն իսկապես մեզանում  խիստ բարձիթողի վիճակում է:

-Պետք է փաստենք, որ Հայաստանում հեղինակային իրավունքը չի գործում, այնինչ այն մտքի ազատության օրենքի հիմքերի հիմքն է: Ինձ արդեն չի զարմացնում, որ որևէ առաջընթաց մենք չունենք այս ոլորտում, որովհետև տեսնում եմ խոր անարգանք մտավոր սեփականության, ստեղծագործական դրսևորման և ազատ արվեստի, արվեստագետի իրավունքների նկատմամբ: Խնդիրը մի քանի շերտ ունի՝ պետության անտարբերություն, անտեղյակություն, հասարակության մենթալիտետը:

-Կարծեմ մոտ մեկուկես տարի առաջ էր, որ ազատ արվեստագետների մի խմբով փորձում էիք ձեր առաջարկների փաթեթով կանոնակարգել պետություն-ստեղծագործող փոխհարաբերությունները: Ի՞նչ ճակատագիր ունեցավ ձեր այս նախաձեռնությունը:

-«Ինքնանույնականացում» շարժումը ծնունդ առավ համացանցային տարածքում և միավորեց արվեստի ամենատարբեր ոլորտներից արվեստագետների, որոնք գործում էին բեմարվեստի, գրականության, երաժշտության, կինոյի և կերպարվեստի ոլորտներում: Մենք բարձրաձայնում էինք ազատ, ինքնազբաղ արվեստագետի իրավունքները, հորդորում իրավական լուծում տալ ազատ արվեստագետի կարգավիճակին՝ այստեղից բխող պետական երաշխիքներով և պարտավորություններով, այնպես, ինչպես կարգն է քաղաքակիրթ աշխարհում: Եթե պետական աշխատողների հարաբերությունները պետության հետ կանոնակարգված են քաղաքացիական ծառայության օրենսդրությամբ, կամ լրագրողի գործունեությունը երաշխավորում է խոսքի ազատության օրենքը, ապա ազատ արվեստագետը չունի որևէ իրավական հենարան, իրավաբանական կարգավիճակի բնութագրություն և հնարավորություն՝ օրենքով պաշտպանելու իր իրավունքները: Շարժումը Հրազդան քաղաքում կազմակերպեց համաժողով, համացանցում ստեղծեց ազատ արվեստագետների շտեմարան, ապա վրա հասավ քովիդը, հետո էլ՝ պատերազմը և նաև գիտակցումը, որ առկա կառավարությունն ի զորու չէ նման ծավալի խնդիրների նկատմամբ ձևավորել կարծիք, վերաբերմունք, ստեղծել աշխատանքային խումբ և, վերջիվերջո, օրենսդրական ու  իրավաբանական լուծում տալ այս խնդիրներին: Սա ապագայի հարց է:

-Տարիներ շարունակ Դուք ակտիվորեն հանդես եք եկել որպես տարբեր մեդիա նախագծերի հեղինակ և վարող: Այժմ էլ վարում եք Հանրային ռադիոյի    «Երաժշտական եռանկյունի» հաղորդաշարը: Ստեղծագործող մարդուն ի՞նչ հավելյալ հնարավորություններ են ընձեռում տարբեր մեդիա հարթակները: 

-«Երաժշտական եռանկյունու» կարգախոսն ի սկզբանե եղել է՝ դու կարող ես չընդունել այս կամ այն երաժշտական երևույթը, բայց պարտավոր ես իրազեկ լինել: Գրեթե հինգ տարվա եթերային շրջանը թույլ է տալիս շաբաթը երկու անգամ խոսել երաժշտական երևույթների շուրջ շատ լայն դիապազոնով՝ ներկայացնելով արխայիկ, աուտենտիկ տեսակներից մինչև ամենաժամանակակից դրսևորումները՝ ակադեմիական, էլեկտրոնային, ռոք, ջազ և էքսպերիմենտալ երաժշտություն: Ի դեպ, ռադիոն հնարավորություն է տալիս խոսել ոչ միայն համաշխարհային տեսակների շուրջ, այլ նաև ներկայացնել հայ երաժիշտների ստեղծարարությունը Հայաստանում և հատկապես՝ Հայաստանից դուրս: Ցավով պետք է նաև նշեմ այն հանգամանքը, որ հայաստանյան ընդհանուր մեդիա դաշտում շատ քիչ տեղ է տրվում բովանդակային, գեղագիտական իմաստով լիարժեք երևույթներին: Այսպես ասած՝ զանգվածային մշակույթն իրեն հատուկ «պահանջարկ-առաջարկ» թեզով գերիշխում է այդ դաշտում: Կարելի է ասել, որ Հանրային ռադիոն վերջին ֆորտ պոստն է, որը հետևողականորեն պահում է մշակութային սահմանը: Սա վերաբերվում է և՛ լեզվի կուլտուրային, և՛ բազմաթիվ բովանդակային, թեմատիկ հաղորդումներին, որոնց թվում նաև իմ հեղինակային հաղորդումն է: Մեդիան միջոց է սեփական երկրի արվեստագետին ճանաչելու, հանրահռչակելու նրա ստեղծագործությունը, հաղորդակցվելու սեփական արժեքների հետ:

-Եվ կուզենայի ավարտել մի հարցով, որն այսօր հուզում է բոլորիս: Ինչը՞ կարող է այս համազգային թմբիրից դուրս բերել ու վերստին համախմբել մեր ժողովրդին, եթե նկատի ունենանք, որ մենք գոյաբանական լրջագույն ճգնաժամի մեջ ենք:

-Կարծում եմ հայ ազգը բոլոր պատմական ճգնաժամային իրավիճակներից դուրս է եկել, երբ միաբանվել է գիտակցված անհրաժեշտության հրամայականով, որի հիմքում ստույգ արժեհամակարգն է՝ համընդհանուր բոլորի համար: Այստեղ հայրենիքի ընկալումն է, լեզվի, պատմության և մշակույթի իմացությունը, հայ մեծերի, ազգային մտավորականության նկատմամբ ակնածանքը, ընտանիքի և ուսուցչի ինստիտուտի նկատմամբ անվերապահ հարգանքը: Երբ այդ հիմնասյուները խարխլվում են, կամ հարցականների տակ են դրվում, տեղի է ունենում կազմաքանդում, որի նշանաբանությամբ և նկարագրվում է վերջին ժամանակների մեր նորագույն պատմությունը:

 

Հարցազրույցը՝ Նունե Ալեքսանյանի