Սթիվեն Քինգի «Միզերին» Երևան-Գյումրի միջմշակութային պրիզմայում
Տարիներ առաջ թատրոնների գեղարվեստական ղեկավարները անառիկ ամրոցի իշխանին հարիր քաղաքականություն էին վարում: Յուրաքանչյուր թատրոն բացառապես իր թատերախմբի դերասանառեժիսորական կազմով էր ներկայացումներ հանձնում հանդիսատեսի դատին: Հազվադեպ երևույթ էր հրավիրյալ դերասանի ներկայությունը, իսկ հրավիրյալ ռեժիսորների բեմադրություններ գտնել թատրոնի պատմության էջերում դեզի մեջ ասեղ փնտրելուն էր համարժեք:
Այսօր առաջատար թատրոնների ղեկավարների վարած մշակութային քաղաքականությունը չի սահմանափակվում մեկ թատրոնի խաղացանկով, հյուրախաղերով և փառատոների մասնակցությամբ: Առողջ մրցակցությանը զուգընթաց տեսնում ենք ակտիվ համագործակցության ալիք, ինչը ոչ թե մեկ թատրոնի, այլ ամբողջ արդի հայ թատերարվեստի առաջընթացին է միտված:
2013 թվականին Նիկոլայ Ծատուրյանի նախաձեռնությամբ Գյումրի հրավիրվեցին Թբիլիսիի Պետրոս Ադամյանի անվան հայկական դրամատիկական թատրոնի մի խումբ դերասաններ, որոնք Գյումրու Վարդան Աճեմյանի անվան դրամատիկական թատրոնի արտիստների հետ համագործակցելով ստեղծեցին «Այ քեզ Խաթաբալա» ներկայացումը Գաբրիել Սունդուկյանի «Խաթաբալա» և «Բաղնիսի բոխչա» կատակերգությունների հիմքով: Սա երկու թատրոնների համագործակցության հաջողված օրինակ էր: Մի քանի տարի անց Նիկոլայ Ծատուրյանը կրկին թատերական փոխհամագործակցություն նախաձեռնեց, այս անգամ Գյումրու թատրոնը համատեղ ներկայացում պատրաստեց Երևանի Սոս Սարգսյանի անվան «Համազգային» թատրոնի հետ: Արդյունքում ծնվեց Ուիլյամ Գիբսոնի «Հրաշագործը» դրամայի բեմադրությունը, որը հավասարապես ներկայացվեց երկու թատրոնների հիմնական խաղացանկում: Ավելի ուշ Լյուդվիգ Հարությունյանը Գյումրու թատրոն հրավիրեց ռեժիսորներ Տաթևիկ Մելքոնյանին, որը բեմադրեց Ուիլյամ Ուորթոնի «Շարքային թռչնակը» հոգեբանական դրաման, Գոռ Մարգարյանին, որը բեմադրում է Եղիշե Չարենցի ստեղծագործությունների հիմքով «Բովանդակություն» և Սթիվեն Քինգի «Միզերի» ներկայացումները:
Սերն աշխարհում ամենաքննարկված և ամենափառաբանված երևույթներից է: Ընդունված է համարել, որ այն ունի կենարար ապրեցնող նշանակություն, որ մշտապես երջանկության ձգտող մարդ արարածի դեպի այդ բաղձալի ներքին ներդաշնակությունը տանող ուղին է: Սիրող մարդը հակված է բարության, նուրբ ու քնքուշ վարվելակերպի, լցված է սիրո օբյեկտի մասին մշտապես հոգ տանելու նրան ամեն սպառնացող վտանգից պաշտպանելու ցանկությամբ: Բազմաթիվ արվեստի գործեր են ծնվել սիրո ոգեշնչման արդյունքում և քիչ էլ չեն սիրուն նվիրված ստեղծագործությունները:
Սթիվեն Քինգի «Միզերի» վեպը խորքում նունպես սիրո թեմայի առանցքի շուրջ է հյուսվում: Բայց սա ոչ թե ապրեցնող այլ սպանող սեր է, ոչ թե երջանկացնում, այլ դժբախտացնում է և՛ սիրողին և՛ սիրո օբյեկտ հանդիսացողին:
Վեպն առաջին անգամ հրատարակվել է 1987 թվականին՝ «Վիկինգ Պրեսս» հրատարակչության կողմից:
«Երբ դու նայում ես անդունդին, անդունդն ինքն է նայում քեզ»: Ֆրիդրիխ Նիցշեի այս աֆորիզմը Սթիվեն Քինգը օգտագործել է որպես գրքի առաջին մասի բնաբան:
Վեպի անվանումը թարգմանաբար նշանակում է «տառապանք», այն ունի մի քանի իմաստներ՝ Միզերի է վեպի գլխավոր հերոս գրող Փոլ Շելդոնի ստեղծագործության գլխավոր հերոսի անունը: Միզերի է նաև գլխավոր հերոսուհու Էննի Ուիլքսի ընտանի կենդանու (խոճկոր) անունը:
Վեպն արժանացել է Բրեմ Սթոքերի մրցանակին, ինչպես նաև առաջադրվել է Համաշխարհային ֆենտեզի մրցանակաբաշխության «Լավագույն վեպ» անվանակարգում: Վեպը, որը տարվա բեսթսելլերների ցուցակում զբաղեցրեց չորրորդ հորիզոնականը, 1990 թվականին էկրանավորվեց ամերիկացի ռեժիսոր Ռոբ Ռայները:
Վեպը մեկ անգամ չէ որ ադապտացվել է որպես թատերական ներկայացում։ Հաջողված համաշխարհային օրինակներից արժե նշել 2005 թվականին Լոնդոնի «King's Head Theatre»-ի բեմադրությունը, 2012 թվականին ԱՄՆ-ի Նյու Հոփ քաղաքում «Bucks County Playhouse» թատրոնում բեմադրված հոգեբանական դրաման: Հայ թատրոններում այս վեպը հանդիսատեսի հետ երկխոսելու հնարավորություն ստացավ Գոռ Մարգարյանի բեմադրությամբ՝ Գյումրու թատրոնում:
Ներկայացման ազդագրում և գովազդային հոլովակում տեսնում ենք Տաթև Ղազարյանին՝ մի խոճկոր գրկում: «Մի՞թե խոճկոր են հանելու բեմ…». այս միտքը մի կողմից գրավում է, մյուս կողմից՝ վանում: Ոչ՛ բեմում խոճկոր չկար, նա ներկա էր միայն երկխոսություններում և ֆինալին մոտ տեսնում ենք պարկ, որի մեջ սատկած Միզերին է: Բեմադրական այս լուծումը հնարավորություն է ստեղծել մնալ ռեալիզմի ու էսթետիկայի թելադրած պահանջների շրջանակում: Հանդիսատեսը հավատում է տեսածին, բայց տհաճության զգացողությունից հնարավոր զերծ է մնում:
Սովորաբար ներկայացումների միզանսցենը կառուցվում է բեմական տարածության սահմաններում, այս դեպքում հանդիսատեսը նստած էր բեմում, իսկ ներկայացումը կառուցված էր ուղղահայաց:
Գոռ Մարգարյանը շեշտում է թատերական նոր տարածքներ օգտագործելու իր մշտական ձգտումը. «Ես միշտ թատրոնում փնտրում եմ չօգտագործված, թաքուն տեղեր, որտեղ կարելի է արդեն եղած մթնոլորտին ավելացնել ստեղծագործական որոշ շտրիխներ և ստեղծել նման միջավայր: Ինձ թատրոնի սև արկղը միայն արդեն չի բավարարում»:
Գործողությունների հիմնական վայրը հետնաբեմն է՝ առաջին հարկը, որը հերոսուհու՝ Էննի Ուիլքսի (Տաթև Ղազարյան) տան նկուղն է: Այստեղ, ի սկզբանե, անկողնուն պառկած է Փոլ Շելդոնը (Արսեն Սաղաթելյան): Օգտագործված է վերելակ, որի միջոցով հերոսուհին իր տուն է բարձրանում: Տանը անցուդարձը երևում է ապակու հետևից՝ ստվերների միջոցով: Այս տեսարանների շնորհիվ են բացահայտվում հերոսուհու հոգեկան խնդիրները, երբ դեռ երկխոսություններում այս ենթաշերտը բացահայտված չէ: Տեսարաններից մեկում օգտագործված էր պայմանական ասված երրորդ հարկը: Դերասանուհու այս անցումը տեսանելի էր առաջին մի քանի կարգում նստած հանդիսատեսի համար, մյուսները լսում էին ոտնաձայներ և դերասանուհու ձայնը: Սա, թերևս, ռեժիսորի կողմից չարդարացված հնարք էր, որը հանդիսատեսին ոչինչ չի տալիս, իսկ դերասանուհուն ավելորդ տանջում, այն դեպքում, երբ թե՛ ֆիզիկապես, թե՛ հատկապես հոգեբանորեն դերասանները բազմաշերտ ու բարդ ճանապահ են անցնում յուրաքանչյուր ներկայացման ընթացքում:
«Միզերի» վեպն ու ֆիլմը սկսվում են Փոլ Շելդոնի վերջին գիրքն ավարտելու և վթարի ենթարկվելու դրվագներով: Սա մնացել է ներկայացման ֆաբուլայում, այստեղ գործողությունները սկսվում են այն պահից, երբ արդեն Փոլ Շելդոնը վիրակապված պառկած է Էննի Ուիլքսի նկուղում, և վերջինս խնամում է գրողին: Առաջին տեսարանները լի են քնքշության, բարության, սիրո ու հիացմունքի բազմազան դրսևորումներով: Տպավորություն է, որ Էննին սիրահարված է, և իր մեծագույն սիրուն խնամելը, բուժելը, գերհոգատարությամբ պարուրելը երջանկացնում են նրան: Եթե գրական հիմքում և ֆիլմում, շատ արագ ու պարզ երևում է, որ Փոլ Շելդոնը լոկ որպես «Միզերիի» հեղինակ է հետաքրքրում Էննին, չնայած «Ես քեզ սիրում եմ» խոսքերը մի քանի անգամ հնչում է նրա շուրթերից, ապա ներկայացման մեջ այդպես էլ լիարժեք չի հասկացվում արդյո՞ք Էննիի ֆանատիզմը, նաև կանացի սիրո հյուլե է պարունակում: Գրողի ոտքերը կոտրելու տեսարանը ռեժիսորը խորհրդանշական լուծմամբ է ներկայացրել: Գրքում Էննին կացին է գործածում, ֆիլմում՝ մուրճ, իսկ ներկայացման մեջ ոտքերը մնում են այն վերելակի տակ, որը նրան վերև էր բարձրացրել և փրկության ու ազատության խորհրդանիշն էր:
Կինոյին բնորոշ ճշգրտությամբ և հոգեբանական նման խորությամբ բեմադրություն ստանալն անհնարին կլիներ, եթե դերասանական դուետն այսչափ օրգանիկ ու խորքային խաղ չմատուցեր: Երկուսն էլ քանդակի պես բազմանկյուն ու արտահայտիչ, ավարտուն ու պլաստիկ: Իսկ միջավայրն ամբողջանում էր նկարչական ռեալիստական ձևավորման (Նելլի Բարսեղյան) և այս բեմադրության համար գրված երաժշտության շնորհիվ (Նարեկ Կոսմոս):
Արայիկ Խզմալյանի գնահատմամբ այս ներկայացումը թատերական գործակցության հրաշալի օրինակ է. «Ես ուզում եմ գնահատել այս ամենը որպես երևույթ, որպես մայրաքաղաքի և համայնքային թատրոնների համագոոծակցության փայլուն օրինակ, որ, ըստ էության, մայրաքաղաքի թատերական իրականության լավագույն ուժերը Գյումրու թատրոնում աշխատում են գյումրեցի արվեստագետների հետ նույն հարթակի վրա»:
Վանուհի Սեթոյան
