Շուշանիկ Թամրազյան. «Անհավատալի է, թե ինչպես մի փոքրիկ երկիր նման աննահանջ պայծառությամբ դիմակայում է չգոյության անմարդկային այս շուրջկալին»
«Մենք բարեկամ չունենք, ո՞վ է մեր թշնամին/Այս հարցումն է հնչում մահվան նման հզոր/»
Հոկտեմբերի 10-ին՝ պատերազմի 14-րդ օրը, երբ պետք է հաստատվեր մարդասիրական հրադադարը, և Ադրբեջանն անզուսպ վայրագությամբ շարունակում էր պատերազմական գործողությունները ոչ միայն առաջնագծում, այլև հրետակոծում էր խաղաղ բնակավայրերը, Օշականում պատարագ էր: Թարգմանչաց տոնն էր, որն ամեն տարի ավանդաբար նշվում է հոկտեմբերի երկրորդ շաբաթ օրը: Թարգմանական արվեստի «Կանթեղ» մրցանակաբաշխության նախաձեռնողները՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի և Հայաստանի գրողների միության ներկայացուցիչները երկմտում էին՝ արդյոք պատեհ է պատերազմի ամենաթեժ օրերին մրցանակաբաշխության անցկացումը: Պատասխանն աներկբա էր, և «Կանթեղները» հանձնվեցին տարվա լավագույն թարգմանիչներին՝ Շուշանիկ Թամրազյանին, Անահիտ Թոփչյանին, Կառա Չոբանյանին, Գևորգ Ասատրյանին և Գուրգեն Բարենցին: «Կանթեղի» մրցանակակիր Շուշանիկ Թամրազյանի հետ «ArtCollage»-ը զրուցել է ոչ միայն թարգմանական արվեստի խնդիրների, այլև մեզ պարտադրված պատերազմին՝ մեր ազգային տեսակի ու քաղաքակրթական արժեհամակարգի դիմադրության հզոր ներուժի մասին:
-Շուշանիկ, մեր զրույցի առիթն, իհարկե, Թարգմանչաց տոնն է ու թարգմանական արվեստի խնդիրները, բայց այսօր, երբ մեր ժողովուրդն իսկապես կենաց-մահու կռիվ է մղում իր հայրենիքում ապրելու իրավունքի համար, ի՞նչ եք մտածում մեր ժողովրդի պայքարի, առաքելության ու սեպտեմբերյան պատերազմի մասին:
-Դժվար է մի քանի բառով այս հարցին պատասխանելը, որովհետև ո՛չ անսահման հպարտությունն ու հիացմունքը 18-19 տարեկան տղաների հոգու սխրանքի առջև, ո՛չ պարզ մարդկային ընդվզումը վայրագության՝ միշտ նույն, երբեք չսրբագրվող ձեռագրի դեմ, ո՛չ վիշտը, ո՛չ տագնապն անխառն չեն: Մեր ներաշխարհը բազմաշերտ է, և նման ճգնաժամն իր արձագանքն է գտնում մեր գիտակցության, մեր ներքին կյանքի բոլոր շերտերում: Բայց եթե մի պահ թողնենք աշխարհաքաղաքական թատերաբեմը, քաղաքականության և դիվանագիտության ետնաբեմերը, և պարզապես հետևենք մեր ժողովրդի այն հատվածին, որն իր կյանքը զոհելով՝ մեր կյանքերն է փրկում հերթական այս փորձության ժամին, ապա ամեն ինչ շատ միանշանակ է, համենայն դեպս՝ ինձ համար. աներևակայելի է, անհավատալի, թե ինչպես է մի փոքրաթիվ ժողովուրդ, իր աշխարհագրական տարածքի առումով՝ մի փոքրիկ երկիր նման տոկունությամբ, ես կասեի՝ աննահանջ պայծառությամբ դիմակայում է չգոյության անմարդկային այս շուրջկալին՝ հնարավոր և անհնարին, հաճախ երբևէ չկիրառված կործանիչ զինատեսակների չդադարող այս հեղեղին: Զինուժի և զինատեսակների նման քանակություն՝ ուղղված մի փոքրիկ հողակտորի դեմ, ի տես քաղաքակիրթ աշխարհի. փաստն ինքնին ցնցող է: Իսկ այն, թե ինչպես են դպրոցը նոր ավարտած լուսաժպիտ տղաները դիմադրում այդ մահասփյուռ տարափին, ոչ միայն հերոսություն է, այլ պարզապես նման է հրաշքի: Պատկերացրեք՝ պատերազմի առաջին իսկ օրերից մտքումս երկու ստեղծագործություն է. մեկը հայրիկիս՝ Հրաչյայի՝ 2016-ին գրված բանաստեղծությունն է՝ նվիրված Ռոբերտ Աբաջյանի հիշատակին: Չգիտես ինչու՝ մտքումս անվերջ այդ տողերն էին հնչում ու շարունակում են հնչել. «Մենք բարեկամ չունենք, ո՞վ է մեր թշնամին/Այս հարցումն է հնչում մահվան նման հզոր/Կռվի ժամին ահեղ և փորձության ժամին/Ո՞ւր է մեր թշնամին, երբ մահապարտ մի զորք/Արդեն բարեհուսո լեռնապարերն անցավ...»: Մյուսը Չարենցի «Կապուտաչյա հայրենիք» պոեմն է, որ ուղեկցել է ինձ վաղ պատանեկության տարիներից՝ խորհրդավոր ու երազած պսակադրության լուսափաղփ պատկերներով... Մենք՝ թիկունքում, պատերազմին հետևում ենք միայն պատկերների ու, թերևս, ներքին կապի, մեր երազների միջոցով, որ գալիս են մեզ արթնացնելու... Եվ ինչ-որ բան էկրանից նայող այդ ջինջ դեմքերի մեջ ինձ հիշեցնում է Չարենցի պոեմի եթերային, լուսեղեն պատկերները, թեև պատերազմի մեջ ոչ մի լուսավոր բան չկա և չի կարող լինել, և մենք դա շատ լավ գիտենք: Բայց չդադարող վայրագության, հրի անմարդկային այդ տարափի դեմ այդպիսի աննկուն պայծառությամբ կանգնելու համար պրագմատիկ հաշվարկները, ռազմատենչությունն ու մինչև իսկ ռազմահայրենասիրական դաստիարակությունը, թերևս, բավարար չեն, պետք է բանաստեղծ լինել... Այսինքն իր հոգու ուժով չգոյությունից ձևեր կորզող, կյանք արարող մի ուժ, մեր կապուտաչյա հայրենիքի կարոտի կրողը: Եվ ինձ թվում է՝ պատերազմի այս օրերին հաճախ խոսքը ոչ միայն մարտական ոգու մասին է, այլև հոգու. գուցե սխալ եմ: Չգիտեմ՝ նման շատ ու շատ մտքեր եմ ունեցել վերջին շաբաթներին: Բայց սրա մեջ ոչ մի ռոմանտիկ բան չկա, պատերազմն ինքնին սոսկալի երևույթ է, և հոգու սխրանքի հանդեպ ունեցած այս հիացմունքը չի կարող խլացնել տագնապը, մարդկային կորուստների ցավը, մեր գործողությունների մեջ չափազանց խելամիտ և կշռադատված լինելու անհրաժեշտությունը, այն պարզ մարդկային ցանկությունը, որ բոլոր այդ տղաները պետք է վերադառնան, այլապես անարդա՛ր է: Ու նաև մի միտք, որ երբեմն ճեղքում է թանձրացող տագնապը. մեր ժողովրդին իր պատմության ամենաճգնաժամային պահերին անբացատրելի մի ուժով հաջողվել է ճեղքել խավարը, գտնել ելքը, ֆիզիկական կամ մշակութային կործանման եզրին կանգնած՝ հանկարծ հրաշք արարել, ինչպես եղավ, օրինակ, 5-րդ դարում՝ գրերի գյուտի շնորհիվ...
-Դժվար է պատկերացնել, որ անգամ այս օրհասական պահին մենք չմոռացանք Թարգմանչաց տոնի և նրանց մասին, որոնք իրենց ազնիվ աշխատանքով հարստացրել են մեր թարգմանական գրականությունն արժանի գործերով: Դուք այս տարվա «Կանթեղի» մրցանակակիրներից եք, ինչպե՞ս ընդունեցիք այդ մրցանակը, և ի՞նչ է այն ձեզ համար խորհրդանշում:
-Ընդունեցի... մեծ հուզմունքով: Այս օրերին նման մրցանակ ստանալը և՛ ծանր էր, և՛ առանձնահատուկ թանկ: Մայր Աթոռն ու Գրողների միությունը որոշել էին չհետաձգել մրցանակների հանձնման արարողությունը, և անձամբ ես միայն վերջում հասկացա այդ որոշման ներքին բովանդակությունը: Գիտե՞ք, այնպես ստացվեց, որ մրցանակաբաշխությունը տեղի էր ունենում այսպես ասած՝ «հրադադարի» առավոտյան, գործընկերներս ամբողջ ճանապարհին հեռախոսներով հետևում էին ռազմաճակատից ստացվող լուրերին, կրակը ոչ մի վայրկյան չէր դադարում, ու հոկետմբերյան պայծառ, զվարթ այդ արևի տակ դա թվում էր այնքան անհեթեթ, անկարելի: Բոլորս շատ լարված էինք, բայց երբ տեղ հասանք, Օշականի շքեղ պատարագը մոտենում էր ավարտին, և հանկարծ ինձ համար լիովին պարզ դարձան թե՛ «Կանթեղ» մրցանակի ներքին խորհուրդը, թե՛ այս օրերին նման մրցանակ շնորհելու և դրան արժանանալու իմաստը... Գուցե ծիծաղելի թվա, բայց այն զգացումն ունեի, որ Մեսրոպ Մաշտոցն ու իր աշակերտներն անձամբ մեզ ընդունում են մեծ, տրոփող իրենց համաստեղության մեջ... ու անսահման մեծ մի պայծառություն համակեց ինձ: Երբ արդեն տեղում ես, անունները, թվականները, վաղուց ի վեր բոլորիս հայտնի պատմությունը հանկարծ կենդանանում են, դառնում առարկայական... Եվ ոչ միայն հասկանում ես, այլ զգում, որ երբ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծում է գրերը և միաժամանակ օգնում է իր աշակերտներին գիտակցել թարգմանական արարը՝ որպես կենսական անհրաժեշտություն, և, ասես հրաշքով, ստեղծագործ մտքերի մի ամբողջ աստղաբույլ սկսում է թարգմանել՝ անբացատրելի մի ոգևորությամբ, որ վերածվում է հոգու տոնախմբության, ժամանակներն իրականում վտանգված են և երերուն... Եվ ի դեպ, այդ օրը շարունակ տարբեր անուններ էին մտքիս մեջ... թարգմանական գրքեր, որ կարևոր են եղել ինձ համար, ու մեծ մասը լույս էր տեսել Անկախության առաջին՝ ամենապայծառ, բայց իրականում դժվարին տարիներին. Աշոտ Ալեքսանյանի «Օրերի փրփուրը», Աննա Հակոբյանի Կամյուն, Արամ Թոփչյանի Պինդարոսը: Հիշում եմ՝ երբ 90-ականներին առաջին անգամ լրիվ պատահաբար «Նաիրի» հրատարակչությունում հանդիպեցի Լևոն Խեչոյանին, ընդամենը մի քանի օրով էր Երևան վերադարձել պատերազմից և հայրիկիս հետ աննկարագրելի ոգևորությամբ խոսում էր... ոչ թե ռազմական գործողություններից, այլ կարդացած վերջին թարգմանակա՛ն գրքերից, ինձ հետ սկսեց զրուցել ժամանակակից ֆրանսիական գրականության մասին: Ես կախարդված նայում էի նրա գունատ և ոգեշունչ դեմքին: Սա ոչ թե լեգենդ է, այլ մեկը ուսանողական տարիներիս ամենագեղեցիկ, ամենապայծառ հուշերից: Իր պատմության ամենաճգնաժամային պահերին մեր արվեստը երբեք չի կորցնում իր գերզգայուն լսողությունը օտար մշակույթի, արվեստի, օտար ներդաշնակությունների հանդեպ, երբեք չի որդեգրում սեփական փշալարերին գամված ստրուկի, գերյալի, պատանդի հոգեբանություն, շարունակում է ստեղծել օդեղեն միջակայքեր, որոնք կենսական նշանակություն ունեն մշակույթների և ստեղծագործ մարդկանց համար:
-Վստահ եմ, որ ձեր հայրը՝ Հրաչյա Թամրազյանը, մեծ հպարտությամբ կընդուներ ձեր այս մրցանակը: Լավ գիտեմ, թե որքան բարձր էր գնահատում նա թարգմանչի տքնաջան աշխատանքը, մանավանդ որ նաև որպես պոետ, գիտնական գնահատում էր այդ աշխատանքի բոլոր շերտերն ու նրբությունները: Երբևէ նրա հետ քննարկե՞լ եք թարգմանական արվեստի խնդիրները, դժվարությունները:
-Այո՛, ինձ թվում է՝ շատ կուրախանար: Հայրիկիս շնորհիվ թարգմանությունը՝ որպես առօրյա, որպես կենսակերպ, շատ վաղ է մուտք գործել իմ և քույրերիս կյանք. ձեռագիր էջերը գրասեղանին, Եսենինը, Մայակովսկին, Պաստեռնակը, որոնք մեր հարազատներն էին դարձել, աշխատասենյակում անցկացվող ժամերը, որ եզրափակվում էին վերջնական տարբերակի ընթերցմամբ առաջին ունկնդրի՝ մայրիկիս համար: Մենք այդ ամենին հետևում էինք՝ որպես ամենօրյա հրաշքի. հայրիկս ամեն օր մեկնում էր «Ալվան ծաղկի» հետևից ու վերադառնում էր հաղթանակած: Երբ ընթերցում էր թարգմանությունները, մեզ անսահման հարստության տեր էինք զգում, թեև հաճախ բանաստեղծի բառերն անհասկանալի, առեղծվածային էակներ էին մեզ համար: Իսկ հետո, երբ արդեն ես սկսեցի թարգմանել, հաճախ ենք միասին հիացել, ոգևորվել թարգմանվող հեղինակներով՝ Բոնֆուայով, Ներվալով, Կլոդ Սիմոնով, կամ ոգևորվել սիրելի թարգմանիչներով՝ Արամ Թոփչյանով, Հակոբ Մովսեսով, Հրաչ Բեյլերյանով, Գրիգոր Բաբայանով... Թարգմանությունը ստիպում է նորովի ընկալել բառի կախարդանքը, յուրաքանչյուր բառին տրված շողալու իրավունքը, որ ակամա վստահված է թարգմանչին: Հաճախ ենք խոսել այս ամենի մասին, ինչպես և այն թարգմանությունների խոցելիության, որոնք բավարարվում են՝ սոսկ տեքստի նշանակությունը, այսինքն՝ անկյանք արտաշերտը փոխանցելով:
-Շուշանիկ, այսօր ժամանակակից ու դասական գրականություն թարգմանողների պատասխանատվության բեռը շատ մեծ է, որովհետև մենք իսկապես թարգմանական հզոր ավանդույթների ժառանգորդն ենք: Դուք ունե՞ք այդ պատասխանատվության զգացումը, և ինչի է այն ձեզ պարտավորեցնում:
-Ինչպես ասացի, մենք իսկապես մեծ և սիրելի թարգմանիչներ ունենք, որոնց հաջողվում է անկարելին՝ ստեղծել երկերի գեղարվեստական համարժեքը: Սա ակնհայտ է, երբ մեր տաղանդավոր թարգմանիչների աշխատանքը համեմատում եմ օտար, օրինակ՝ ռուս կամ ֆրանսիացի թարգմանիչների կատարած աշխատանքի հետ: Պատասխանատվության զգացում... հավանաբար, ունեմ, բայց դրան երբեք հստակ ձևակերպում չեմ տվել: Մի բան կարող եմ ասել. գրահրատարակության և թարգմանական գրականության մերօրյա խառնիճաղանջ դաշտում ինձ համար մշտապես կարևոր է եղել՝ թարգմանել ըստ իս բարձր գեղարվեստական արժեք ունեցող երկեր՝ անկախ գրքի շուկայի հարափոփոխ միտումներից և հրամայականներից: Պետք է հստակ գիտակցել, որ հաճախ նաև մենք ենք անհարկի մեր փոխզիջումներով և նահանջներով ձևավորում այդ այսպես ասած՝ «շուկան», դաշտը, դա տարերային հոսանք չէ, և մենք դատապարտված չենք նրա հլու կամակատարները դառնալ: Ինձ համար սա շատ կարևոր է:
-Գիտեմ, թե որքան խստապահանջ եք ամեն բառի ու դրա բազմազան նրբերանգների հանդեպ, ինչպե՞ս եք գտնում բանալի բառերը և արդյոք հաճախ եք ինքներդ ձեզ խմբագրում:
-Մի անգամ Կլոդ Սիմոնի «Ակացիայի» թարգմանության մասին մտածելիս հասկացա, որ ինձ համար թարգմանությունը նման է անձրևի: Երբ արդեն արել ես հնարավոր ամեն ինչ, աշխատել, հղկել, վերախմբագրել, այնուամենայնիվ, մնում է հրաշքի այդ պահը. անձրևը, որ կգա կամ չի գա, ու տեքստի սաղարթը կկենդանանա կամ ՝ ոչ, բայց պետք է համբերատար սպասել, և երբեմն մի բառը, ռիթմականությունը, որ հանկարծ տրվում է քեզ ամենավերջում, փոխում է ամեն ինչ, նույնիսկ՝ արձակ ստեղծագործության մեջ: Ինչ վերաբերում է բանալի բառերին՝ այսինքն յուրաքանչյուր նախադասության հոգուն, զարկերակին, որ պետք է պահել անաղճատ, ապա ամենից հաճախ դրանք պարզ են առաջին իսկ ընթերցումից... Եվ, իհարկե, մինչև թարգմանությունը հրատարակչություն տանելը ես ինքս այն խմբագրում եմ մի քանի անգամ, ընդ որում՝ վերջին, ամենալիարժեք խմբագրումը զուգակցվում է բնագրի և թարգմանության բարձրաձայն ընթերցմամբ:
-Ձեր գնահատմամբ, ցանկացած հաջողված թարգմանություն նախևառաջ երկխոսություն է հեղինակի հետ, ինչպե՞ս է ծնվում այդ երկխոսությունը, ո՞րն է բնօրինակին հարազատ մնալու բանաձևը:
-Ամենից հաճախ ես թարգմանում եմ ստեղծագործություններ, որոնց ներքին բովանդակությունը, մեղեդայնությունները տարիներ շարունակ ուղեկցել են ինձ՝ կենդանի, թրթռուն ձայնի նման, ինչպես, օրինակ, Վիկտոր Հյուգոյի «Մահապարտի վերջին օրը», որ օրերս լույս տեսավ «Անտարես» հրատարակչությունում: Առաջին անգամ ուսանողական տարիներին էի բնագրով բարձրաձայն կարդացել ստեղծագործության հատվածներից մեկը, և այդ օրից ի վեր ինձ երբևէ չէր լքել տեքստի կախարդանքը, այդ նյարդային ռիթմականությունը հայոց լեզվի ներդաշնակություններով արտահայտելու ցանկությունը: Իսկ երբ գրքի լույս ընծայումից հետո գնացի ազդօրինակը վերցնելու, ներսում այն զգացումն էր, որ կազմի ձևավորման՝ Էժեն Դելակրուայի «Ծովը՝ բարձունքից» կտավի վերատպության շնորհիվ, որ Արքմենիկ Նիկողոսյանն էր ընտրել, մենք ակամա փրկել էինք երիտասարդ հերոսին՝ վերադարձնելով նրան այն ամենը, ինչից նա զրկված է իր զնդանի անելանելի խավարում. երկինքն ու ծովը՝ և այն էլ բարձունքից: Հարազատ մեկին փրկելու զգացողություն ունեի, ու նման «արկածները» հազվադեպ չեն թարգմանելիս: Այդպես է նաև Ներվալի, Բոնֆուայի, Կլոդ Սիմոնի, Էքզյուպերիի «Փոքրիկ իշխանի» դեպքում... Հնարավոր երկխոսության հիմքը, ըստ իս, հեղինակի ստեղծագործական աշխարհի խոր ճանաչողությունն է, որն, ի վերջո, վերածվում է ներքին կապի: Չափազանց կարևոր է նաև բնագրի անկրկնելի հնչողության ընկալումն ու վերստեղծումը: Ես անձամբ շատ եմ աշխատում տեքստի մեղեդայնության վրա և աշխատում եմ բարձրաձայն:
-Ուզում եմ խոսենք նաև բանաստեղծ Շուշանիկ Թամրազյանի ծրագրերից: Այս չափազանց դժվար, բայց նաև անհավատալի ոգեշունչ ժամանակը կարո՞ղ է իր պոետիկ արձագանքներն ունենալ ձեր ստեղծագործության մեջ:
-Շնորհակալ եմ. ինձ համար ամենակարևոր հարցն եք տալիս: Վերջին երկու տարիների ընթացքում շարունակել եմ գրել, համավարակի ընթացքում նույնպես, բարեբախտաբար, հաջողվում էր ստեղծագործել, ու կարելի է ասել՝ նոր գիրքս պատրաստ է և սպասում է ավելի խաղաղ ժամանակների: Ինչ վերաբերում է ժամանակի, մերօրյա իրադարձությունների արձագանքին գալիք ստեղծագործություններում, դա ինձ թվում է անխուսափելի, պարզապես այդ արձագանքներն անցնում են բանաստեղծական փոխակերպումների շղթայով, և դրանց արտահայտությունը կարող է լինել անուղղակի, չունենալ թեմատիկ դրսևորումներ:
-Եվ վերջում, պիտի խնդրեմ, որ որպես ազգային հոգեկերտվածքի ցուցանիշ գնահատեք այս պատերազմի գուցե ամենադաժան փաստերից մեկը՝ Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցու և խաղաղ բնակավայրերի՝ Ադրբեջանի կողմից ռմբակոծումը:
-Ես ազգագրագետ չեմ, բայց 78 թվականի ծնունդ եմ, և ինչպես սերնդակիցներիցս շատերի, այնպես էլ ինձ վրա անջնջելի հետք են թողել Սումգայիթի, Բաքվի եղեռնագործությունները, դպրոցներում և մանկապարտեզներում օթևանած փախստականներն ու մանկահասակ երեխաների խոշտանգված մարմինների զարհուրելի պատկերները: Ադրբեջանցիներն ինձ համար մշտապես կապվել են վայրագության, անօրինակ բարբարոսությունների, պղծվող սրբավայրերի և գերեզմանատների միանգամայն իրական, վավերագրական պատկերների, խաղաղ քուն մտած մարդուն կացնահարող դահճի իրողության հետ. անձամբ ինձ նրանք ոչ մի այլընտրանք չեն թողել: Բացարձակապես ոչ մի այլընտրանք, որովհետև ձեռագիրը կրկնվում է՝ անփոփոխ: Ես չեմ հիշատակի Վիկտոր Հյուգոյի հանրահայտ տողերը... Փոխարենն ուզում եմ հիշել ժամանակակից ֆրանսիական գրականության դասականներից մեկի՝ Իվ Բոնֆուայի «Հայաստանի իմ հիշողությունները» էսսեն, որում երբևէ Հայաստան ոտք չդրած բանաստեղծը երազային մի եզերքի պատկեր է ստեղծում. երկիր, որ հեղինակը բացահայտել է 40-ական թվականներին՝ հայկական եկեղեցիների սև-սպիտակ լուսանկարների շնորհիվ: Ու մեր առջև զարմանալիորեն ոգեղեն մի եզերքի պատկեր է՝ իր բարձր եկեղեցիների «բացարձակ գեղեցկությամբ, որ կոչված է գոհացնելու մտքի բոլոր հավակնությունները», ինչպես Բոնֆուան է գրում: Այսպիսին է կրոնական որևէ նկրտում չունեցող, նուրբ, լայնախոհ, հումանիստական մեծ ավանդույթի կրող բանաստեղծի՝ Հայաստանի ընկալումը: Նա հնարավորություն չի ունեցել Տերյան և Չարենց ընթերցելու, բայց Բոնֆուայի բանաստեղծական Հայաստանում ես վերագտնում եմ հայրենիքի իմ սեփական մտապատկերը: Ու եթե մինչև օրս Հայաստանը շատերի, այդ թվում՝ օտար մտածողների ներքին տեսադաշտում շարունակում է մնալ վերընթաց խոյանքի այդ երկիրը, թռիչք, որ հաճախ անանուն ճարտարապետները վստահել են քարերին... ապա ես ուզում եմ հավատալ այդ վանքերի «մենավոր քարերին», «այդ մի բուռ հավերժությանը՝ ցրված լեռնալանջերին կամ օծված լեռնային ակունքների ջրերով» (Իվ Բոնֆուա), ու նաև հավատալ, որ մենք ոչ թե սրբավայրեր և վանքեր խորտակող, ոչ թե համամարդկային հիշողության դեմքը ջախջախող, այլ փրկող ժողովուրդ ենք:
Հարցազրույցը՝ Նունե Ալեքսանյանի