Սերժ Ավետիքյան. «Պատերազմը ոչնչացնողը մշակույթն է».
Մենք աշխարհ-ժողովուրդ ենք
Հայաստանում շուտով աշխատանքն է սկսելու Դրամատիկական արվեստի երկլեզու արվեստանոցը։ Նախաձեռնությունը ֆրանսահայ դերասան, ռեժիսոր, պրոդյուսեր Սերժ Ավետիքյանինն է։ 6-ամսյա արվեստանոցը վարելու են ֆրանսիացի մասնագետները՝ կինոյի ու թատրոնի ճանաչված դեմքեր, որոնք աշխատելու են երիտասարդ դերասանների հետ։ Նախագծում ընդգրկվելու հնարավորություն տրվելու է նաև սիրողական մակարդակի դերասաններին։
Արվեստանոցը ծառայելու է դերասանական արվեստի կատարելագործմանն ու ֆրանկոֆոնիայի զարգացմանը:
Առաջիկայում, երբ լուծվեն բոլոր կազմակերպական հարցերը, կսկսվի ընդունելությունը։ Ընտրվելու է 25 մասնակից։ Նախագիծն իրականացվում է Հայաստանում Ֆրանսիայի դեսպանատան և «Ազնավուր» հիմնադրամի աջակցությամբ։ Եթե հովանավորներ գտնեն, մասնակիցներ կընդգրկեն նաև Արցախից և Գյումրիից։
«ArtCollage»-ը զրուցել է Սերժ Ավետիքյանի հետ:
-Դրամատիկական արվեստի երկլեզու արվեստանոցը հետպատերազմական Հայաստանում Ձեր առաջին նախաձեռնությունն է: Պատերազմի ողբերգությունն ու ցավը այստեղ դեռ շատ կենդանի ու շոշափելի են : Այդ պայմաններում աշխատելը դժվար չէ՞:
-Ինձ և, կարծում եմ, բոլոր մասնակիցների համար, որ գալու են Ֆրանսիայից, աշխատելը դժվար չի լինի, որովհետև մենք պատերազմն ուղղակիորեն չենք ապրել, այլ հոգեպես ենք զգացել այն։ Հոկտեմբերին ես Հայաստանում էի, առաջարկում ու խնդրում էի քաղաքական գործիչներին, մշակույթի նախարարին նախագիծ անել, բայց ստանում էի նույն պատասխանը՝ հիմա պատերազմ է, չենք կարող, պետք է հետաձգել։ Ես պնդում էի՝ ընդհակառակը, պատերազմների ժամանակ պետք է ավելի ուշադիր լինել մշակույթի հանդեպ, որովհետև հենց դա է ոչնչացնում պատերազմը, մեր ուժը մեր մշակույթն ու եկող սերունդներն են: Շատերն առաջնագծում են, լինելու են նաև զոհեր, բայց ողջ մնացածները չպետք է տուժեն, նրանք պիտի կարողանան ուսում ստանալ, ընդլայնել իրենց գիտելիքները, լեզուներ սովորել:
Ես շարունակում եմ պնդել իմ այդ դիրքորոշումը։ Հասկանում եմ, որ հատկապես հետպատերազմական շրջանում հազար ու մի գործ կա անելու, հասկանում եմ, թե քաղաքական ինչ վիճակ է Հայաստանում, բայց դա չպետք է արգելք դառնա, որ արտերկրում ապրող մարդիկ՝ հայ և ոչ միայն, իրենց առաջարկներով գան ու աշխատեն այստեղ, այն էլ՝ պետությունից ոչինչ չակնկալելով, որովհետև գիտեն, որ պետությունը ոչինչի չի տալու։ Մենք պետք է կարողանանք հիմնադրամների միջոցով այս գործը գլուխ բերել, և որքան շուտ, այնքան՝ լավ, որովհետև հետպատերազմական շրջանում է պետք մարդկանց լիցքավորել այսպիսի նախագծերով, ու բացի այդ, ՔՈՎԻԴ-ի պատճառով մշակութային կյանքն արդեն շատ է տուժել։
-Խնդրում եմ ներկայացնեք՝ ինչ է Դրամատիկական արվեստի երկլեզու արվեստանոցը: Նախկինում այսպիսի ձևաչափով աշխատե՞լ եք, Հայաստանում, այսպիսի փորձ կա՞:
-Այսպիսի ձևաչափ, հավանաբար, չկա նույնիսկ Ֆրանսիայում: Ես որոշել եմ, որ պետք է լինեն ոչ թե պրոֆեսորներ, դասավանդողներ, այլ արվեստի գործիչներ, որոնք աշխատում են Ֆրանսիայում և պատրաստ են գալ Հայաստան, իրենց փորձը փոխանցել ոչ թե վարպետության դասեր անելով, այլ աշխատելով՝ իբրև բեմադրիչ, դերասան, պարող: Արվեստագետները, որոնց ես ընտրել եմ առաջին փուլում, շատ տարբեր են, բայց ճանաչում են իրար, երբեմն էլ աշխատել են միասին: Ես աշխատել եմ բոլորի հետ, բացի՝ Պասկալ Լեժիտիմուսից, որը նախապես չկար ցուցակում և փոխարինում է Արսինե Խանջյանին: Նա շատ ճանաչված կատակերգու, բեմադրիչ, պրոդյուսեր է, նաև՝ կիսով չափ հայ է: Մեծ հաճույքով համաձայնեց գալ Հայաստան: Սա նրա առաջին այցն է, և քանի որ իմ նման նա էլ զբոսաշրջիկ լինելը չի սիրում, ուզում է գալ, աշխատել:
Ես այս ձևաչափն ընտրել եմ ոչ թե օրիգինալ լինելու համար, այլ որովհետև կարծում եմ, որ ճիշտ է, երբ երիտասարդ կամ սիրողական դերասաններն աշխատում են պրոֆեսիոնալների հետ, միաժամանակ՝ լեզու են սովորում: Սիրողական դերասանները պետք է լինեն ֆրանկոֆոն: Դա միտումնավոր է արվում, որ շփումը ոչ ֆրանկոֆոն դերասանների հետ նրանց մեջ նոր դինամիկա մտցնի: Աշխատելու են խմբով, և մեկը մյուսից տարբեր լինելով՝ պետք է օգնեն միմյանց՝ իրենց իմացածով, ձգտումներով:
-Ճի՞շտ հասկացա, որ մասնակիցները կա՛մ դերասան պիտի լինեն, կա՛մ տիրապետեն ֆրանսերենին: Առհասարակ, ովքե՞ր կարող են մասնակցել նախագծին, ի՞նչ պահանջներ կան:
-Կարծում եմ՝ ամենաքիչը 100-150 թեկնածու կունենանք, և 25-ին ընտրելու համար պիտի լուրջ ուսումնասիրենք, զրուցենք նրանց հետ: Թեկնածու կարող է լինել ինստիտուտը նոր ավարտած կամ արդեն աշխատող երիտասարդ դերասանը, որը ցանկանում է զարգացնել իր հմտությունները: Դիմել կարող են նաև սիրողական թատրոնով զբաղվողները, որոնք ֆրանսախոս են: Նրանք դերասան չեն դառնալու, բայց կկարողանան թատրոնի միջոցով զարգացնել ֆրանսերենը: Նրանց ներկայությունը կոգևորի մյուսներին, որոնք նոր են ֆրանսերեն սովորելու: Ի դեպ, նախագիծը սկսելուց առաջ՝ ընտրված մասնակիցների համար 3-4 ամիս ֆրանսերենի անվճար դասեր են լինելու, որը կազմակերպելու է Հայաստանում Ֆրանսիայի դեսպանատունը:
-Դուք պարբերաբար լինում եք Հայաստանում, ֆիլմեր նկարահանում ու նկարահանվում, ծանոթ եք մեր թատերական և կինոաշխարհին: Մասնագիտական առումով ի՞նչ խնդիրներ կարող է լուծել այս նախագիծը, ի՞նչ նոր մոտեցումներ բերել:
-Կարծում եմ, որ երիտասարդ դերասանը կարող է գիտելիքները զարգացնել՝ շփվելով Հայաստանից դուրս ապրող պրոֆեսիոնալների հետ, որոնք, ի դեպ, պարտադիր չէ, որ հայերեն խոսեն, բայց կփոխանցեն իրենց իմաստությունը, մշակույթը, փորձը: Նախագծին մասնակցող գրեթե բոլոր արվեստագետները 50-60 տարեկան են, մասնագիտական մեծ ճանապարհ են անցել, աշխատել են տարբեր դերասանների հետ, նաև դասավանդել են: Ուրիշ լեզվով աշխատելը, այլ մշակույթի հետ շփվելն անպայման հարստացնում ու ընդլայնում է մարդու աշխարհայացքը։ Մենք չենք դատում, չենք ասում, որ իրենք կամ իրենց ուսուցիչները լավը կամ վատն են եղել, բայց այս արվեստանոցի ընթացքում հոգեպես, լեզվական իմացության, փորձի, զգացմունքի առումով հաստատ կհարստանան: Սա զարգացման ընթացք է բոլորի համար:
-Ինչպե՞ս է կազմակերպվելու արվեստանոցի աշխատանքը: Կա՞ հստակ ծրագիր, անցկացման ձև:
-Ես ոչ մեկին չեմ թելադրի ինչպես աշխատել: Իրենք հասուն դերասան ու բեմադրիչներ են, կանեն՝ ինչպես իրենք են ցանկանում: Կարող եմ ասել, թե ես ինչ եմ անելու: Խմբերի հետ աշխատելիս փորձերը միշտ սկսում եմ շնչառությունից, մարմնի շարժումներից, կենտրոնացման պրոցեսը զարգացնելուց: Այստեղ ո՛չ տեքստ կա, ո՛չ թատրոնի մոտեցում: Դերասանի համար ամենակարևորը մյուսին լսելն է: Եթե լսել չգիտես, չես կարող քո տեմպը գտնել, չես կարող լիովին լինել այն, ինչ կաս: Իսկ դերասանի համար մյուսին լսելը դժվար է, որովհետև նա զբաղված է հիշողությունը զարգացնելով, նրա մեջ իր տեքստն է: Դերասանը պետք է սովորի այս հակասական պրոցեսը, որը թույլ կտա ամբողջ մարմնով ու էությամբ լսել կամ նայել մյուսին, ստանալ նրա տվածը, հետո միայն՝ արտահայտվել: Սա իմ սկզբնական աշխատանքն է: Հետո իմպրովիզներ կանենք: Թեմաները կորոշեն իրենք, ես չեմ թելադրի: Շատ կարևոր է, որ աշխատանքը լինի լուրջ, բայց չարվի լրջորեն, այլ երեխայի նման՝ աշխույժ, չարաճճի խաղերով:
Արվեստանոցի մասնակիցներից յուրաքանչյուրը հանդես կգա իր ոճով: Ռոբեր Գեդիկյանը կինոյի մարդ է, երևի կաշխատի կինոյից վերցրած դրվագներ բեմադրել՝ ցույց տալու համար, որ դերասանը պետք է իրեն շատ ազատ զգա տեսախցիկի առջև, այնքան ներշնչված լինի, որ անի ոչ միայն թղթի վրա գրվածը, այլ՝ դրանից ավելին: Արիան Ասկարիդը, իմ կարծիքով, ավելի շատ կաշխատի բնավորությունների վրա ՝ դասական և ժամանակակից թատրոնից վերցրած տեքստերի միջոցով: Սիմոն Աբգարյանի և իր կնոջ՝ Կատրինի ուղղվածությունն ավելի շատ դեպի արևելյան թատրոնը կլինի: Նրանք Հունաստանից մինչև Հնդկաստան բոլոր ողբերգությունների, կատակերգությունների հետ աշխատելու փորձ ունեն: Մի բան է կարևոր հասկանալ՝ սա ոչ դոգմատիկ, ոչ դասական մոտեցում է դրամատիկ արվեստին:
-Ի՞նչ վերջնարդյունք եք ակնկալում: Հնարավո՞ր է՝ 6 ամիս հետո նաև հանդիսատեսը հնարավորություն ունենա տեսնելու արվեստանոցի աշխատանքի արդյունքը:
-Հիմա չեմ կարող ասել։ Հուսով եմ, որ այդպիսի էներգիա կլինի, բայց արդյունքը մի օրում չենք ստանա, այն զարգանալու է։ Եթե իմ ընկերները համաձայնեն, կցանկանայի, որ իրենց երկշաբաթյա աշխատանքի վերջում բաց դաս անեն, մարդիկ գան՝ տեսնելու, թե ինչ է արվում։ Վստահ եմ, որ նախագծի վերջում ֆրանսերեն խոսող ավելի քան 5 մասնակից կգա Փարիզ՝ անվճար պրակտիկայի, որը կազմակերպելու է Փարիզի քաղաքապետարանն ու Իլ դը Ֆրանս շրջանի ղեկավարությունը։ Իմ նպատակն է նաև, որ այս աշխատանքը հնարավորություն տա դերասաններին դրսում աշխատելու, ավելին սովորելու, այդ փորձով վերադառնալու։
-Ծրագիրը շարունակակա՞ն է լինելու։ Եթե այո, ապա հաջորդ փուլում նորից նույն մասնակիցների հե՞տ եք շարունակելու աշխատել, թե նույն ձևաչափով՝ այլ խմբի հետ:
-Իմ ցանկությունն է, որ այս արվեստանոցը դառնա հիմք։ Կարելի է ոճը, ձևաչափը փոխել, բայց նախագիծն անպայման պետք է շարունակվի։ Մի անգամ անել ու դադարեցնել, նշանակում է ջուրը գցել ամբողջ էներգիան, մտածելակերպը։ Նաև կարևոր է զարգացնել ֆրանկոֆոնիան։ Հայաստանը ֆրանկոֆոն երկրների մաս է կազմում, բայց ֆրանկոֆոն երկիր չի համարվում, երիտասարդ ռեժիսորներ, գրողներ, թատերագետներ չեն կարողանում իրենց նախագծերը ներկայացնել և ստանալ աջակցություն։ Ես դրա դեմ եմ պայքարում: Իհարկե, դա ոչ թե ինձնից, այլ քաղաքական գործիչներից է կախված, բայց ես իրենցից պահանջում եմ ավելի ակտիվ ներկայություն այդ բոլոր պրոցեսներում, որովհետև մի քիչ թմրածություն կա։
-Պատերազմի ընթացքում Դուք մասնակցում էիք տարբեր միջոցառումների՝ ցույցերի, հանուն խաղաղության համերգի, գերիների ազատ արձակման համար անցկացվող ստորագրահավաքի: Այս իրավիճակում ի՞նչ կարող է անել միջազգային ճանաչում ունեցող արվեստագետը, ինչպե՞ս օգտագործել իր կապերը, իր արվեստը:
-Մենք անում ենք այն, ինչ հնարավորություն է տալիս անմիջական խոսել քաղաքական գործիչների հետ, նույնիսկ՝ դատել նրանց, որովհետև գիտենք, որ շատերին Ադրբեջանը գնել է։ Մեր դերն է բացահայտել դա, որովհետև եթե դու չես պահանջում, չես զբաղվում քո պատմությամբ, ոչ ոք դրանով չի հետաքրքրվի, առավել ևս, որ կան ոչ ազնիվ, բիզնեսմեն քաղաքական գործիչներ և մտավորականներ։ Դրա համար մենք միշտ ասում ենք՝ մա՛րդ եղեք, հասկացեք, որ տուժողները տեղում ապրող ու գաղթական դարձած մարդիկ են, Արցախի հարցում տուժողը Հայաստանն է։ Սրանից ավելին անել, նշանակում է՝ դառնալ քաղաքական գործիչ։ Կան արվեստագետներ, որ դա անում են, բայց ես չեմ կարող։ Դա նշանակում է անցնել սահմանը, որը դու չես տիրապետում, և երկրորդ՝ քեզ կարող է չհավատան։ Այդ պատճառով պետք է մնաս քո տեղում, խոսես քո դիրքից՝ քո լեզվով:
-«Վերադարձ Սոլոզ» վավերագրական ֆիլմի մասին Ձեր հարցազրույցներն էի կարդում, թե ինչ ապրումներով եք վերադարձել նախնիների ծննդավայր, թե ինչքան կենդանի է տան գաղափարը, զգացողությունը Ձեր ներսում: Եվ զուգահեռ մտածում էի արցախցիների մասին, որոնք այս նույն պատմության միջով են անցնում:
-Սա պաթոլոգիկ և շատ ցավալի հարց է մեր սերունդների համար։ Արդեն 40 տարի ես աշխատում եմ վավերագրական ֆիլմերի միջոցով հուշել, որ մենք կառուցել ենք մեր կորցրածի վրա։ Իսկ կորստի վրա կառուցել, նշանակում է որևէ տեղում միշտ ունենալ որևէ ցավ։ Միգուցե կարողանանք այդ ցավը դարձնել ավելի դրական, թեթև։ Ոչ թե մոռանալ, այլ մի կողմ դնել այն, ինչը չենք կարողանում տեղ հասցնել: Եթե չընդունենք, որ չի լինելու վերադարձ այնտեղ, որտեղ ապրել են մեր պապերը, և որ Թուրքիան, քանի դեռ չի փոխվել, չի ընդունելու Ցեղասպանությունը, դա, հավանաբար, կշարունակի խանգարել մեզ նորմալ ապրել: Այդ պատճառով ես գնում եմ պապիկիս գյուղ, որ ապացուցեմ՝ ես կարող եմ ֆիզիկապես գնալ, տեսնել, ձեռք տալ, խոսել մարդկանց հետ ու ասել՝ դուք ևս շատ ողբերգական վիճակում եք, որովհետև ձեզ տիրողները նաև ձեզ վրա են ծիծաղում:
Հուսով եմ, որ մեր երեխաներն ավելի քիչ կցավեն: Չեն մոռանա, բայց կկենտրոնանան մեր ունեցածի վրա, որ ձեռք ենք բերել Ֆրանսիայում, Ամերիկայում, Կովկասում, ամենուր։ Մենք աշխարհ-ժողովուրդ ենք, Կովկասի հայերը վերջապես պիտի հասկանան, որ սա է մեր ուժը։
-Հուսով եմ՝ արվեստանոցի ընթացքում դեռ կհանդիպենք: Կա՞ն ստեղծագործական այլ ծրագրեր, թե այս նախագիծն ամբողջությամբ կլանել է Ձեր ժամանակը:
-Հիմա աշխատում եմ իր ոճով և ասելիքով բավականին բարդ լիամետրաժ մի ֆիլմի վրա՝ «Վերջին ռաունդը Ստամբուլում»։ Սա հին նախագիծ է, հիմա կարծես թե տեղից շարժվում է։ Դեպքերը սկսվում են 1946 թվականին՝ Ադիս Աբեբայում, շարունակվում Ջիբութիում և վերջանում Ստամբուլում։ Հայ որբերի՝ քույր ու եղբոր պատմություն է, որոնք ծնվել են Ադիս Աբեբայում և շատ բարդ կյանք են ապրում թուրքերի և նացիստների շրջապատում։ Հետաքրքիրն այն է, որ ֆիլմի 4-5 կարևոր կերպարները հայեր չեն։ Կա մի իռլանդացի, մի թուրք բռնցքամարտիկ, մի նացիստ, որը Գերմանիայից փախել և թաքնվել է Ստամբուլում։ Հիչքոքն ասում էր՝ եթե չար կերպարները ստացված են, ուրեմն՝ ֆիլմը լավն է։ Իմ կերպարները կարգին չար են։
Շատ ծավալուն և բարդ նախագիծ է։ Հիմա աշխատում եմ արխիվների վրա: Նոր տեխնոլոգիաներ եմ կիրառում. օրինակ, Ադիս Աբեբայի փողոցները ներկայացնելիս՝ օգտագործում եմ արխիվային պատկերներ, որոնց մեջ բեմադրում եմ իմ դերասաններին։ Ինչպես իմ բոլոր ֆիլմերում, այստեղ էլ կա պոետիկ ֆաբուլայի մոտեցումը։ Ես կինոյում մի քիչ խուսափում եմ իրականությունից, որովհետև կինոն ունի իր լեզուն՝ իրականությունը թարգմանելու, վերաստեղծելու համար։
Հարցազրույցը՝ Լուսինե Ղարիբյանի