Սերգեյ Սոլովյով. «Աշխարհի կարգն է այդպես, որ ելք չկա. մենք բոլորս մեռնելու ենք»
«Ես գիտեմ, թե ինչ է կատարվել և ինչ է կատարվում մեր մեծ կինոյի հետ»
Այս շաբաթ Մոսկվայում, 77 տարեկան հասակում վախճանվեց խորհրդային ու ռուսական կինոյի մեծ Վարպետը՝ Սերգեյ Սոլովյովը: Տասնյակ ֆիլմերի հեղինակը կինոյի պատմության մեջ մնաց որպես առանձնահատուկ, մյուսներից խիստ տարբեր գեղագիտության տեր ռեժիսոր, որը խենթի պես տարված էր կինոյով: «ArtCollage»-ի ընթերցողներին ենք ներկայացնում ռուսական «Էքսպրես գազետա»-ի սյունակագիր Անժելիկա Զաոզերսկայայի հարցազրույցը Սերգեյ Սոլովյովի հետ իր մուսայի, սիրո, ընկերների և իհարկե՝ լավ կինոյի մասին:
-Սերգեյ Ալեքսանդրովիչ, պատմեք, խնդրում եմ, Ձեր ծնողների մասին։ Չգիտես ինչու, մենք քիչ գիտենք նրանց մասին:
-Ես սպայի նորմալ խորհրդային ընտանիքից եմ։ Երախտապարտ եմ ճակատագրին, որ 7-ից մինչև 17 տարեկանս ապրել եմ աշխարհի մշակութային մայրաքաղաք Լենինգրադում և շփվել եմ լուսանկարիչ Վալերի Պլոտնիկովի, Սերգեյ Դովլաթովի, Իոսիֆ Բրոդսկու հետ։ Այն ժամանակ փոքր էի, բայց տեսել, լսել եմ նրանց։ Հայրս զինվորական էր և շատ գաղտնիքներ ուներ։ Ես տեսնում էի, թե որքան դժվար է գաղտնիքներով ապրելը և առավելագույն չափով բաց եմ եղել։
-Տեսել եք Սերգեյ Դովլաթովի՞ն։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ երբեք չեք էկրանավորել Դովլաթովին։ Ստանիսլավ Գովորուխինը չի տեսել Դովլաթովին և անգամ վերջերս է նրան կարդացել, բայց Դովլաթովի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանեց «Կար մի գեղեցիկ դարաշրջան» ֆիլմը։
-Այո, ես շփվել եմ Դովլաթովի հետ, երբ ընդամենը 14 տարեկան էի, իսկ նա Մետր էր։ Դովլաթովը ուշադրություն չէր դարձնում ինձ՝ փայտոջիլիս։ Իսկ այ Բրոդսկու հետ ես շատ եմ շփվել։ Բրոդսկուն համոզեցինք բանաստեղծական սցենար գրել Բուքսիրի մասին: Եթե անկեղծ, ես Դովլաթովին հանճար չեմ համարում։
-Ձեր ստեղծագործության մեջ, անշուշտ, ամենապետերբուրգյան ֆիլմն ունեք։
-«Սպիտակ գիշերվա մեղեդիները» ճապոնական ֆիլմը, որը նկարահանել ենք Պետերբուրգում։ Այն ժամանակ ես աշխատում էի մեծ օպերատոր Գեորգի Ռերբերգի, մեծ կոմպոզիտոր Իսահակ Շվարցի հետ և ինձ մոտ նկարահանվում էին ականավոր դերասաններ՝ Յուրի Սոլոմինը, ճապոնուհի Կոմակի Կուրիհարան և Ալեքսանդր Զբրուևը։
-Ռերբերգը հանճա՞ր էր:
-Ռերբերգն ավարտված հարբեցող էր։
-Սերգեյ Ալեքսանդրովիչ, համարձակվում եմ Ձեր կարծիքը հարցնել Կոնստանտին Բոգոմոլովի ստեղծագործության մասին։ Տեսել եմ Ձեզ նրա պրեմիերաներին։
-Զանգահարեցի Ալեքսանդր Վիկտորովիչ Զբրուևին և նրանից տոմս խնդրեցի «Ապուշը» ներկայացման համար։ Նա՝ Ձեր ինչին է պետք, Սերգեյ Ալեքսանդրովիչ։ Եվ ես պատասխանեցի՝ ուզում եմ տեսնել: Ամենակարևորն այն է, որ Բոգոմոլովը չի կոտրում գրական ստեղծագործությունը, չի խեղաթյուրում այն։ Չէ որ նա չի վերցնում Ֆյոդոր Միխայլովիչի ձեռագիրը, գլուխներ չի հանում նրանից և դրանց փոխարեն ուրիշները չի սոսնձում։ Եթե նա այդպես աներ, բարբարոս կլիներ։ Իսկ այսպես, նա ոչ մի վատ բան չի անում։ Նա ասում է. «Հիմա ես ձեզ կպատմեմ Ֆյոդոր Միխայլովիչ Դոստոևսկու վեպը այնպես, ինչպես տեսնում և զգում եմ այն»։ Թատրոնի միջոցների ու հնարավորությունների օգնությամբ նա գրում է իր ստեղծագործությունը վեպի թեմայով. շատ տաղանդավոր է գրում, գործի իմացությամբ։
-Բացատրեք, խնդրում եմ, ինչպե՞ս ծնվեց Տոլստոյի «Աննա Կարենինա» վեպը էկրանավորելու գաղափարը։ Կարեն Շահնազարովը վերանայել է Ձեր Էկրանավորումը՝ ոչ երիտասարդ հերոսներով և որոշել է ստեղծել իրենը՝ շեշտելով Աննայի երիտասարդությունը (նա 25 տարեկան էր): Շահնազարովը կարծում է, որ 45-ամյա կինը չէր անի այն, ինչ արեց 25-ամյա Կարենինան, իսկ ձեր էկրանավորման մեջ 45-ամյա Տատյանա Դրուբիչը խաղում է Աննային։
-Ես հարցրել եմ իմ ուսուցիչ Միխայիլ Ռոմին, թե ինչու է Լենինի դերի համար ընտրել Շչուկինին, և Միխայիլ Իլյիչը պատասխանեց. «Շչուկինը զարմանալիորեն նման էր Լենինին»: Նկատեմ, որ Ռոմը Լենինին չի տեսել, բայց ուներ նրա մասին իր պատկերացումը։ Ես Տանյային ընտրեցի Աննա Կարենինայի դերի համար, քանի որ այդ հերոսուհուն ավելի նման մարդ չկա։ Թվում է, թե Տոլստոյը Տատյանա Դրուբիչից է արտագրել Աննա Կարենինային։ «Աննա Կարենինա» ֆիլմն արել եմ հանուն Դրուբիչի, որից այն ժամանակ ամուսնալուծվեցի։
-Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ է Արևմուտքն այդքան մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերում ռուս դասականների հանդեպ։
-Դա կապված է Ռուսաստանը չընկալելու հետ։ Չեն հասկանում, բայց ուզում են հասկանալ, ուստի կառչում են Տոլստոյից, Դոստոևսկուց, Չեխովից։ Դասականների մոտ էությունը լայնածավալ, ընդգրկուն և հստակ է:
-Կա՞ ֆիլմ, որը Ձեր ձախողումն եք համարում։
-Ես դրանք նկարահանել եմ ոչ թե հաջողության, այլ ինձ համար, որպեսզի կյանքս ավելի հետաքրքիր լինի։
-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում «2 Ասսա 2»-ին։ Չե՞ք կարծում, որ սա երկրորդային կինոնկար է։
-«2 Ասսա 2»-ն ավելի խելացի, նուրբ, ավելի փիլիսոփայական և քնարական է, քան առաջին «Ասսան»։ Անկեղծ եմ ասում, ես շատ եմ սիրում հատկապես երկրորդ ֆիլմը և բավականին թերահավատորեն եմ վերաբերվում առաջինին, որտեղ շատ հպանցիկ պահեր կան։ Ճիշտ է, առաջին «Ասսա»-ում հավաքված էր այն ժամանակվա ամբողջ գունապնակը։ Բայց «Ասսան» ասես մանկական նկարչություն է, իսկ «2 Ասսա 2»-ը կինոնկար է։
-Ոմանք անբնական համարեցին «2 Ասսա 2»-ում Բանանայի հարությունը, հատկապես նման տարօրինակ ձևով: Ի՞նչ է թաքնված դրա հետևում, ինչ-որ մետաֆիզիկական իմա՞ստ:
-Բանանայի հարության գաղափարը ակամա ինձ տվել է Ստանիսլավ Գովորուխինը: Ճիշտ է, նա առաջարկեց վերակենդանացնել իր հերոսին՝ Կրիմովին, բայց ես նրան պատասխանեցի, որ դա իմ ուժերից վեր է։ Կրիմովը չար է, և ես չէի ուզում վերակենդանացնել չարը։
-Ո՞վ է հորինել այդ տարօրինակ անունը՝ «Ասսա»:
-Աֆրիկան (Բուգաևը) ինձ մոտ՝ «Ուկրաինա» հյուրանոց եկավ գիշերվա ժամը երեքին, իսկ ես արդեն քնած էի, և ուղղակի դռան շեմին հարցրեց. «Ուզո՞ւմ ես, որ ֆիլմը մեծ հաջողություն ունենա»: Ես ի վիճակի չէի այդ ժամին քննարկել ֆիլմի անվանումը և ասացի. «Լավ, թող լինի «Ասսա»»:
-Տատյանա Դրուբիչը Ձեր մուսան էր, սիրելի կինը։ Դժվա՞ր է առանց մուսայի ֆիլմեր նկարելը։ Դուք, անշուշտ, ստիպված էիք կոտրել ինքներդ Ձեզ՝ ֆիլմեր նկարելով առանց Ձեր դերասանուհու, առանց իդեալի։
-Կյանքը տարբեր կերպ է դասավորվում. Ես մուսա չէի փնտրում, պարզապես նա հայտնվեց, ինչպես Բուլգակովն է գրել՝ «օդից»։ Տատյանան կարծում է, որ իմ լավագույն ֆիլմերը նկարել եմ առանց նրա մասնակցության։ Բայց որպեսզի նա այլևս չկրկնի այդ հիմարությունը, ես մի քանի ֆիլմ նկարահանեցի առանց նրա։ Ես ու Տանյան ընկերներ մնացինք։ Ավելին, նա իմ լավագույն ընկերուհին է։ Մենք տաղանդավոր դուստր ունենք՝ կոմպոզիտոր և դաշնակահար։ Նա երաժշտություն է գրում իմ ֆիլմերի համար։ Աննան իմ գլխավոր երջանկությունն է։
-Պատմեք Վիկտոր Ցոյի հետ Ձեր հանդիպումների մասին «Ասսա» ֆիլմում։
-Հանդիպումներ չեն եղել։ Եկավ նկարահանման հրապարակ և երգեց: Ցոյը շատ ինքնամփոփ, սակավախոս, զուսպ արևելյան տղամարդ էր։ Մենք շատ տարբեր ենք։
-Իսկ Ձեր այժմյան ընկերներ Սերգեյ Շնուրովն ու Յուրի Բաշմետը շփվո՞ղ են, կենսուրա՞խ և անկե՞ղծ: Նրանք հիանալի խաղացին «2 Ասսա 2»-ում:
-Այո, նրանք իմ ընկերներն են։ Հինգ բառ փոխանակեցինք ու հասկացանք, որ առանց իրար չենք կարող։ Իմ երջանկությունն է նրանց հետ բառեր ու հնչյուններ փոխանակելը։ Նշեմ, որ առօրյա կյանքում Շնուրը երբեք հայհոյանքներ չի օգտագործում։ Ավելին, Շնուրն իսկական ինտելիգենտ է։
-Բորիս Գրեբենշչիկովի հետ ընկերնե՞ր եք։
-Նա նախ և առաջ արվեստագետ է, մեծ արվեստագետ. Ո՛չ ռոք երաժիշտ, ո՛չ գուրու, ո՛չ պոետ, այլ արվեստագետ՝ բոլոր իմաստներով: Այո, մենք Բորիս Բորիսովիչի հետ գրում ենք իրար և զրուցում ենք հեռախոսով։
-Բացի ռեժիսորից, Էլ ո՞վ կարող էիք լինել։
-Որևէ ուրիշ դերում ինձ չեմ պատկերացնում։ Եթե Ռոմը, խախտելով հանձնարարականը, ինձ չվերցներ իր կուրս, ապա ես երբեք չէի ընդունվի ВГИК. ոչ ոք ինձ չէր ընդունի։ Միխայիլ Իլյիչն ապստամբ էր, ինչի համար, ի դեպ, նրան՝ Մետրին, խնդրեցին հեռանալ ВГИК-ից։ Պատկերացրեք՝ մեծն Ռոմին վռնդեցին ВГИК-ից։
-Սերգեյ Ալեքսանդրովիչ, Դուք երևի Ձեր հասցեին լսել եք հանդիմանանքը, որ դուք ձեր երիտասարդական, թեթև ֆիլմերով՝ «Համադասարանցիները», «Կեդերը», մի տեսակ մանկության գիրկն եք ընկել, որ Ձեզանից լուրջ, դարակազմիկ ֆիլմեր են սպասում:
-Անլուրջ «Կեդերը» իմ կյանքի գլխավոր ֆիլմն է։ Ինձ հաճախ են հարցնում՝ ի՞նչ եք մտածում նոր սերնդի մասին, իսկ «Կեդերը» ֆիլմում ես պատասխանում եմ այդ հարցին. մի՞թե պատասխանն այն մասին, թե ինչպիսի մարդիկ են գալիս մեզ փոխարինելու, ինչպիսի՞ ապագա ունի Ռուսաստանը՝ դարակազմիկ չէ։ Երբ ես մոնտաժում էի ֆիլմը, իսկ դա բծախնդիր, ուշադիր գործընթաց է, վերանայելով յուրաքանչյուր կադրը, ինձ որսում էի այն բանում, որ մտածում էի. «Որքան ճիշտ եմ, որքան ճիշտ»:
-«Համադասարանցիները» ֆիլմում երիտասարդներին ներկայացրել եք որպես ամորֆ, դեպրեսիվ և իրականությունից փախչողների։ Ինչպիսի՞ն են այսօր նրանք՝ երեկվա դպրոցականները։
-Նկատեմ, որ երիտասարդների հետ ամեն օր եմ շփվում, ВГИК -ում վարում եմ դերասանական և ռեժիսուրայի արվեստանոցի 2-րդ կուրսը։ Հիմա երիտասարդությունն այլ է. շատ լավ երեխաներ են, իսկապես լավն են: Անձամբ ինձ այս սերունդը հուսադրում է։ Այն ժամանակ, դեռ հինգ տարի առաջ, մենք ասում էինք, որ հիմարներ են մեծացել, և ճիշտ էինք ասում։ Իսկ ներկայիս 18-ամյա երիտասարդները հիմար չեն, այլ դաուններ։ Երիտասարդության մոտ հավատարմության, ընկերության, պատվի այլ զգացում կա։ Նրանք կարողանում են ընկերություն անել, սիրել, հավատարիմ լինել և դա թանկ արժե: Նրանք կկարողանան աշխարհը փրկել առանց սրերի ու ռումբերի։
-Մոսկվան կլանված է Ձեր «Հիշողությունների» ընթերցանությամբ։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված մեմուարներին անդրադառնալու անհրաժեշտությունը։ Սպասե՞նք Սերգեյ Սոլովյովի նոր գրքերին։
-Ես վաղուց գրում ու գրում էի, բայց... ինձ համար։ Ես գրում էի ապագա գրքի թերթերը՝ երբ հիվանդանոցում էի կամ երբ փառատոների ժամանակ տանջվում էի անգործությունից։ Բայց մի գեղեցիկ պահի «Սեանս» ամսագրի խմբագիր Լյուբա Արկուսը, տեսնելով իմ թերթերի կույտը, հարցրեց. «Ի՞նչ ունես այնտեղ»։ Իսկ կարդալուց հետո առաջարկեց տպել։ Սկզբում կասկածում էի, որ այն մարդիկ, որոնց մասին պատմում եմ, իսկ դրանք ռեժիսորներ Լարիսա Շեպիտկոն, Անդրեյ Տարկովսկին, սցենարիստ և բանաստեղծ Գենադի Շպալիկովն են, այժմ ինչ-որ մեկին հետաքրքիր են, և որ նրանց դեռ հիշում են։ Բայց Լյուբան ինձ առարկեց. «Քանի դեռ նրանք գիտեն, թե ով է Սերգեյ Սոլովյովը, հետաքրքիր կլինի կարդալ նաև նրանց մասին, ում մասին դու պատմում ես»։ Այդ ժամանակ ես օգտվեցի հնարավորությունից՝ հատուցելու պարտքս այն մարդկանց, որոնց շնորհիվ ես դարձա Սերգեյ Սոլովյով։ Եթե նրանք չլինեին, իմ ճակատագիրն այլ կլիներ։ Բայց սա դեռ ամենը չէ: Հիմա ես պարզապես պարտավոր եմ գրել չորրորդ գիրքը, որը կկոչվի «Ռուսական կինոյի սև գիրքը»։ Երրորդ գիրքն ավարտվում է միլենիումով՝ մի դարից մյուսը՝ անցումով... Իսկ ես գիտեմ, թե իրականում ինչ է կատարվել և ինչ է կատարվում մեր մեծ կինոյի հետ:
-Կինեմատոգրաֆի հանդեպ պարտավորվածություն... Փոքր-ինչ վերացական է հնչում:
-Ես առաջին հերթին պարտական եմ իմ ուսուցչին` Միխայիլ Իլյիչ Ռոմին: Եթե նա չլիներ, ես չեմ էլ պատկերացնում, թե ինչ կլիներ ինձ հետ այս կյանքում. կարծում եմ՝ ոչ մի լավ բան։ Միխայիլ Իլյիչն ինձ իր կուրս ընդունեց ոչ թե այն պատճառով, որ ես նույնքան տաղանդավոր էի, ինչպես, ասենք, Նիկիտա Միխալկովը (նույնպես Ռոմի ուսանող), այլ բացառապես ի նշան բողոքի Նիկիտա Խրուշչովի հրամանագրի դեմ, ըստ որի ստեղծագործական բուհեր պետք է ընդունեին բացառապես կենսափորձով ուսանողների։ Իմ գրքերում ես պատմել եմ այն մարդկանց հետ հանդիպումների մասին, որոնց պարտական եմ ամեն ինչի համար։ Նրանցից շատերն արդեն հեռացել են։ Եվ քանի որ մեր մոռացկոտությունն անմարդկային է, ինչից վրդովված էր դեռ Պուշկինը («Մենք ծույլ ենք և անհետաքրքրասեր»), ես հաճույքով ինձ ենթարկեցի գրքային հիվանդությանը։ Վրդովեցուցիչ է, որ մենք հիշում և հարգում ենք ամեն տեսակ հիմարություն, իսկ մեր արվեստագետներին մոռանում ենք նրանց մահից հետո երկրորդ օրը:
-Սերգեյ Ալեքսանդրովիչ, «Ռուսական կինոյի սև գիրք» վերնագիրը չափազանց մռայլ է հնչում Ձեզ նման մարդու համար՝ կենսուրախ, զվարթ և միշտ երիտասարդ։ Ո՞ւմ եք պատրաստվում սգալ:
-Մեր կինեմատոգրաֆի դեմքը, որը մենք կորցրել ենք, իսկ նախկինում այն հրաշալի էր։ Խորհրդային կինոյի այս դեմքի հիմնական որակն այն էր, որ մեր հսկայական աշխարհի բոլոր ֆիլմերը ոչ պրոֆեսիոնալ էին։ Իմ երիտասարդության օրերին նույնիսկ ասում էին, որ ամենը, ինչ պրոֆեսիոնալ է, աղբ է, իսկ արժեքավորն այն էր, որ բոլորը սիրողական ֆիլմեր էին նկարահանում ու դա անում էին «կինոն սիրելով»: Հասկանո՞ւմ եք: Չսիրելով շահույթի թվերը, իսկ վճարներն, ի դեպ, հսկայական էին։ Վարձույթի առաջին ութ ամիսներին «Ասսան» դիտել է 88 միլիոն հանդիսատես։ Սիրողական կինոն անհատական գիտակցության ակտ է և, որպես կանոն, ոչ լիովին նորմալ մարդկանց (բառի լավ իմաստով)։ Այն ժամանակ, երբ բոլորը փող էին աշխատում, մենք զբաղված էինք աշխարհին ուղղված խելագարների ուղերձով, բայց դրանք հիանալի էին: Այս դեմքը կորել է, բայց ոչ ամբողջությամբ։ Կան նաև խելագարներ, որոնք զբաղվում են այս ուղերձներով, և ոչ թե գումար վաստակելով։ Այս մեծ խելագարների թվում են Ռուստամ Խամդամովը, որը գրոշների դիմաց նկարահանել է «Իմ սիրտը լեռներում է» ֆիլմը, և որը ես առաջին հերթին եմ ցույց տալիս ռեժիսորական բաժնի իմ ուսանողներին, Օթար Իոսելիանին, Ալեքսեյ Գերման ավագը. մարդիկ, որ տարված են արվեստով: Վերածնունդը կլինի միայն այն դեպքում, եթե մենք նորից սկսենք երազներ ստանալ այդ աշխարհի մասին։ Մյուս աշխարհի մասին մեզ ամեն ինչ պատմել են Հոլիվուդում:
-Դուք մտերիմ էիք Անդրեյ Տարկովսկու հետ։ Խնդրում եմ պատմեք նրա մասին։
-Երկար ժամանակ չէի կարողանում հասկանալ՝ ինչպե՞ս է հնարավոր, որ այդքան ներդաշնակ, պարզ ու հրաշալի ֆիլմեր ունեցող արվեստագետն այդքան բարդ, ցավոտ անձնական կյանք ունենա: Եվ այս հարցի պատասխանը ստացել եմ բոլորովին վերջերս՝ Իտալիայում Տարկովսկու թարգմանիչ Լեյլա Ալեքսանդր-Գարեթի գրքից, որը նրա հետ աշխատել է կյանքի վերջին տարիներին և երեսուն տարի անց գրել է իր հուշերը Տարկովսկու մասին։ Այդ կնոջը ես պատահաբար հանդիպեցի Լոնդոնում, որտեղ նա ապրում է, և նա կարողացավ օգնել ինձ հասկանալ Անդրեյ Տարկովսկու կյանքի և ստեղծագործության այս դիսոնանսը։
-Ասում են՝ միշտ էլ ելք կա։
-Այպիսին է Աստծո աշխարհը, որ ելք չկա: Ի՞նչ ելք: Մենք բոլորս մեռնելու ենք։ Բայց մեր աշխարհն աստվածային է, ոչ թե անասնական, և սա ահռելի տարբերություն է:
Թարգմանությունը՝ Սեդա Հոգոցյանի