Սահակ Պողոսյանի «Խուլի տունը»՝ ստեղծագործական մանիֆեստից մինչև էպիկական օմաժ
Ժամանակ առ ժամանակ ստիպված ենք շեղվել աչք շոյող ստեղծագործություններից՝ նախապատվությունը տալով իրականության «հայելուն»։ Գաֆէսչյան արվեստի կենտրոնի «Արծիվ» և «Սասունցի Դավիթ» պարտեզի սրահներում Սահակ Պողոսյանը ներկայացնում է իր «Խուլի Տունը» մեծամասշտաբ ցուցադրությունը. երկու սրահներում ցուցադրված են 21 առանձին ստեղծագործություն-պատումներ, որոնք ամբողջացնում են արվեստագետի «Խուլի Տունը» նախագիծը: Սահակ Պողոսյանի ստեղծագործական մանիֆեստ-ցուցահանդեսը ժամանակակից արվեստասերին հնարավորություն է տալիս իմաստավորել համաշխարհային ընթացիկ իրադարձություններն արվեստի միջոցով:
Բոլոր ստեղծագործությունները, որ ներկայացված են ցուցահանդեսում, գերհագեցած են հարուստ սիմվոլիզմով, ինչը վերստին վկայում է, որ արվեստը կարող է խոսել կենսականի և օրհասականի մասին, և ընդունակ է էկզիստենցիալ մտորումներ առաջացնել:
Պողոսյանն իր նախագծում հիմնվում է երկու մեծ նկարիչների՝ Գոյայի և Պիկասոյի ստեղծագործությունների վրա։ Այս երկու իսպանացիներն ականատես են եղել մեծ ցնցումների, ավերիչ պատերազմների և ոճրագործությունների ու փորձել են վերաիմաստավորել այդ ամենն արվեստի միջոցով:
Գոյան առաջին նկարիչներից էր, որը հրաժարվեց պատերազմի իդեալականացումից՝ ձգտելով ցույց տալ պատերազմական հանցագործությունների և բռնությունների իրական պատկերը:
Ինչ վերաբերում է Պիկասոյին, ապա նա ականատեսն էր գերմանացիների կողմից իսպանական փոքրիկ Գերնիկա քաղաքի բարբարոսական ոչնչացմանը։ Ինչպես ասում էր Շպենգլերը. «Աշխարհի պատմությունը պետությունների պատմությունն է, պետությունների պատմությունը պատերազմների պատմությունն է»: Եվ ուրեմն ակնհայտ է, որ մարդկությանն ավելի «վայել է» ոչ թե բանական մարդու տիտղոսը, այլ մարդ-ոճրագործի (Homo Interfectorem): Պողոսյանն իր աշխատանքներում պատկերում է հենց այդ մարդու պատմությունը, որից քաղաքակիրթ հասարակությունն այդքան խոսափում է:
Պատահական չէ, որ ցուցահանդեսը կոչվում է «խուլի տուն»։ Նախքան անունն այլաբանորեն մեկնաբանելը, կարևոր է խոսել անվան ծագման մասին։ Նկարիչը վկայակոչում է Մադրիդի արվարձաններից մեկում գտնվող խուլի հայտնի տունը՝ «Quinta del Sordo», որի և՛ նախկին տերն էր խուլ, և՛ Գոյան, որը պատրաստվում էր տեղափոխվել այդ տուն: Հենց այստեղ՝ Խուլերի տանը՝ Մադրիդի ծայրամասում գտնվող հսկայական կալվածքի տարածքում, տան պատերին Գոյան նկարում էր նկարներ, որոնք հետագայում կազմեցին նրա հայտնի «Սև նկարներ» շարքը:
Գոյայի օֆորտների շարքը Սահակ Պողոսյանի աշխատանքներում.
Սկսենք Գոյայի օֆորտների շարքից, որին հղում է անում Սահակ Պողոսյանն իր ստեղծագործություններում՝ «Կապրիչոս», «Պատերազմի արհավիրքները» և «Տավրոմաքիա»:
«Կապրիչոսը» թարգմանվում է որպես քմահաճույքներ, որտեղ վեր են հանվում սոցիալական արատները: Հետաքրքիր է, որ այս շարքում արծարծված ցանկացած թեմա արդիական է նաև մեր ժամանակներում։ Պողոսյանն իր կտավներում հենվում է մի քանի հայտնի օֆորտային աշխատանքների վրա՝ «Դու, ում համար անտանելի է», «Բանականության քունը հրեշներ է ծնում», «Այստեղ ոչինչ հնարավոր չէր անել» և այլն:
Եկեք անդրադառնանք «Բանականության քունը հրեշներ է ծնում» ամենահայտնի աշխատանքին, որի տակ Գոյան հետևյալ գրառումն է արել. «Բանականությունից լքված երևակայությունը աներևակայելի հրեշներ է ծնում, սակայն բանականության հետ դաշինքում այն արվեստի մայրն է և նրա կողմից ստեղծված հրաշքների աղբյուրը»: Սահակ Պողոսյանն իր մեկնաբանությամբ տրված աշխատանքում ավելացնում է «Անասնաֆերմայից» հետևյալ արտահայտությունը. «Բոլոր կենդանիները հավասար են, բայց որոշ կենդանիներ ավելի հավասար են, քան մյուսները»: Արդյո՞ք ոմանց նկատմամբ անհիմն գերակայության գաղափարը բանականության կորստի ապացույցը չէ, որը վառ երևում է մեր ժամանակներում:
Նման ռեբուսների է բախվում դիտողը՝ ցուցահանդեսի աշխատանքների հետ հաղորդակցվելու ժամանակ։ Պողոսյանը միաձուլում է երկու իսպանացի հանճարների ստեղծագործություններն իր սեփական մտորումների հետ՝ դրանց հաղորդելով բարձր այժմեականություն։
Գոյայի օֆորտային աշխատանքների մյուս ակտիվ կերպարն ավանակն է։ Օրինակ՝ «Դու, ում անտանելի է, տար ինձ մեջքի վրա» աշխատանքը ևս մեկ անգամ խոսում է մարդկային անիրավության և աբսուրդի մասին: Երբ բոլոր սոցիալական դերերը խառնվում են, ավանակը դառնում է իր տիրոջ տերը:
Սահակ Պողոսյանը, դիմելով այս գործին, մատնանշում է մեր իսկ ժամանակներում տեղ գտած բանականությունից զուրկ մարդկային իրականությունը, որտեղ թույլերն ու հիմարները հաջողում են իրենց տիրապետության տակ առնել խելացիներին:
«Այստեղ ոչինչ հնարավոր չէ անել»․ ցուցահանդեսից մեկ այլ աշխատանք պատկերում է մի կնոջ, որի վրա բոլորը չարախնդում են, և որի խայտառակությունն ամբոխի համար տոն է:
Սակայն ավելի շատ հետաքրքրություն է առաջացնում Գոյայի մեկնաբանությունը, որը, ենթադրաբար, հաշվի է առել Պողոսյանը. «Հրապարակելով իր կյանքի պատմությունը՝ դուք նրան պատիվ եք տալիս։ Բայց եթե դա արվում է նրան ամաչեցնելու համար, ապա դա անիմաստ է: Անհնար է ամաչեցնել մեկին, ով ամոթի զգացում չունի»: Ով կամ ովքեր են այժմ համառորեն անտեսում իրենց իսկ հիմարությունը, չունենալով և ոչ մի ամոթի զգացում: Պատասխանները կարող են տարբեր լինել: Հանդիսատեսը հնարավորություն ունի համարձակ սոցիալ-քաղաքական կոնտեքստի հետևություններ անելու, որն այս ցուցահանդեսի շրջանակներում ավելի շատ խրախուսվում է, քան մերժվում: Հնարավո՞ր է հիվանդ աշխարհին, պետությանը բացատրել կամ մատնանշել նրա անկատարությունը, արդյոք նա ի վիճակի է գիտակցել իր սխալները: Այստեղ մենք կրկին բախվում ենք խլությանը: Անհնար է դիտել նկարչի աշխատանքները և չմտածել սոցիալական, եթե ոչ քաղաքական խնդիրների մասին։
Գերիշխող կարմիրը, որով հագեցած են ցուցահանդեսի բոլոր աշխատանքները, միայն արյունալի իրականությունը մատնանշելու համար չեն: Ակամա հիշում ես պոստմոդեռնիզմի փիլիսոփայական գաղափարները, որտեղ կորչում է ամբողջ մարդկային խորությունը, և աշխարհն ընկալվում է որպես իներտ, հարթ մակերես, քրտնած պատուհան, որի վրա մենք մատով անտարբեր նկարում ենք։ Բայց նույնիսկ նման «մակերեսային» ժամանակներում մտածող մարդիկ ստիպված են մյուս անտարբերների մոտ առաջացնել որոշակի հույզեր, և այս դեպքում միակ ճանապարհը կտավի արյունոտ մակերեսն է: Ուր էլ որ նայենք, այնտեղ կա մարդկային արյուն, ցավ և բռնություն, որն այնքան սովորական է դարձել մեզ համար, որ մենք այն ընդունում ենք լռելյայն:
Կարմիր գույնը զուգակցվում է սև պաստոզ ձյութի շերտի հետ, որը մեզ արդեն հումանիստական գաղափարներից և ապրումակցումից տանում է դեպի քաղաքական շահերի աշխարհ: Ինչն է ստիպում մեծ խաղացողներին աչք փակել սարսափազդու իրականության վրա՝ իրապաշտությունն ու շահը, առարկայական, եթե ոչ մեծ ռեսուրսների նկատմամբ մոլուցքը:
Աշխատանքների երկրորդ խումբը կապված է Պիկասոյի ստեղծագործությունների հետ։ Դժվար է խոսել պատերազմի ողբերգությունների մասին՝ առանց «Գերնիկային» անդրադառնալու։
Պողոսյանն օգտվում է տվյալ գործում տեղ գտած ցլի ու այլայլված կանանց կերպարներից և ոչ միայն: Պատահական չէ ընտրված մինոտավրոսների և ցլերի թեմատիկան: Ցլամարտի մշակույթն իսպանական իրականության մեջ ոչ այնքան զվարճանքի միջոց է, որքան քաջության և անվախության դրսևորում մահվան դեմ: Նույնիսկ Գարսիա Լորկան է գրել այս մասին. «Իսպանիան միակ երկիրն է, որտեղ մահն ազգային հանդիսախաղ է»։
Մշակույթը, որում մահվանը վերաբերվում են այնքան արի ու անվախ, որ խաղում են նրա հետ, չի կարող տպավորություն չթողնել ժամանակակից մարդու վրա: Կարո՞ղ ենք ասել, որ Հայաստանը, լինելով այդքան բազմաչարչար երկիր, ունի կամ պետք է ունենա իր սեփական տեսակետը մահվան վերաբերյալ: Գուցե ժամանակն է փիլիսոփայական այս հարցին անդրադառնալ եթե ոչ գրավոր, ապա պատկերագրական միջոցներին դիմելով: Յուրաքանչյուր դիտող իր համար պետք է պատասխանի հետևյալ հարցերին. Որքանով եմ ես գիտակցում այն, ինչը կատարվում է իմ շուրջը, որքանով եմ ես պատասխանատվություն կրում իմ անգործության և կրավորական դիրքի համար, արդյոք ես խուլ չեմ ձևանում, արդյոք աշխարհն իմ տունը չէ, իսկ ես խուլ ունկնդիր, որը համառորեն խուսափում է տեսնել իրականությունը:
Ռուզաննա Լազարյան
