Պիտեր Բրուք. «Չձանձրանալ և չձանձրացնել ուրիշներին»
Գրեթե մեկ դար Պիտեր Բրուք անունը նորարարության խորհրդանիշ էր թատերական և կինոյի ասպարեզում: Նորարար ռեժիսորը հայտնի է միջազգային մեծ խաղացանկի և, հատկապես, Շեքսպիրի դասական պիեսների իր մեկնաբանություններով: 1970 թվականից նրա բազմազգ թատերախումբը հաստատվել է Փարիզի Բուֆ դյու Նոր թատրոնում: «ArtCollage»-ն իր ընթերցողներին է ներկայացնում ականավոր ռեժիսորի հարցազրույցը, որը Բրուքը տվել է 2020 թվականին շվեյցարական «Le Temps» ֆրանսալեզու օրաթերթի թղթակից Ալեքսանդր Դեմիդովին՝ Վսևոլոդ Մեյերհոլդին նվիրված «Ինչո՞ւ» ներկայացման առիթով:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Երբևէ պատկերացնո՞ւմ էիք, որ զբաղվելու եք թատրոնով:
Պիտեր Բրուք -Այո: Դա միշտ էլ պարզ է եղել:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ինչո՞ւ:
Պիտեր Բրուք -Լոնդոնում հայրս ինձ համար տիկնիկային թատրոն կառուցեց, և այդպես ես կարողացա ուսումնասիրել դերախաղի բոլոր հնարավորությունները, օգտագործելով տիկնիկային ձեռնոցներ, թելեր: Իսկ հետո ինձ համար գնեցին ստվարաթղթե տուփից թատրոն, որում թղթի վրա նկարներ կային: Ես կտրում էի դրանք և ստեղծում բեմանկարներ ու կերպարներ: Ինձ համար դա դրախտ էր:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Հիշո՞ւմ եք Ձեր առաջին ներկայացումը:
Պիտեր Բրուք -Երիտասարդ ժամանակ, երբ թատրոն էի գնում, ես կարծում էի, որ այնտեղ ամեն ինչ ծանրաշարժ է, որ դեկորացիաները ճնշող են ու մեծ տեղ են զբաղեցնում։ Ես ուզում էի ինքս փորձել: Լոնդոնի Քենսինգթոն թաղամասում 50 տեղանոց մի դահլիճ գտա։ Ես բեմադրեցի իմ առաջին պիեսը: Ես ուզում էի ավելի առաջ գնալ։
(1962 թվականից սկսած Պիտեր Բրուքը հրաժարվում է դեկորացիաներից և զարգացնում «դատարկ տարածության» կոնցեպցիան: «Ես կարող եմ վերցնել ցանկացած դատարկ տարածություն և այն բեմ անվանել: Ինչ-որ մեկն անցնում է այդ դատարկ տարածության միջով, մինչդեռ մեկ ուրիշը հետևում է նրան, և դա բավական է թատերական գործողություն սկսելու համար», -գրում է նա իր «Դատարկ տարածություն» գրքում:)
Ալեքսանդր Դեմիդով -Դրամատիկական առակներին, ինչպիսին էր վերջերս բեմադրված «Բանտարկյալը», հաջորդում է թատերական արվեստը կասկածի տակ դնող տեքստերի մոնտաժը: Սա կանխամտածված հերթագայո՞ւմը է:
Պիտեր Բրուք -Ամենևին՝ ոչ։ Կամ դա տեղի է ունենում, կամ էլ տեղի չի ունենում: Իմ մտահոգությունը միշտ մեկն է՝ չձանձրանալ և չձանձրացնել ուրիշներին: Ես դա հաճախ եմ տեսել կինոթատրոններում. երբ անցնում է առաջին պատկերի ցնցումը, մարդիկ ննջում են: Մենք իրավունք չունենք նրանց ձանձրացնելու։ Մենք խաղում ենք այնպես, որ ծանր աշխատանքային օրվանից հետո հոգնած հանդիսատեսը տարված, հմայված լինի։
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ո՞րն է ձեր մեթոդը:
Պիտեր Բրուք -Դա կարող է շատ հեշտ լինել: Երիտասարդ տարիներին ես բեմադրել եմ «Կարամազով եղբայրները»: Ներկայացման սկզբում Սմերդյակովը՝ կեղծ չարագործը, թաքնված էր վարագույրի հետևում: Երբ ես նրան ազդանշան էի տալիս, նա ատրճանակից երկու կրակոց էր արձակում։ Այդ ժամանակ հանդիսատեսն արդեն տարված էր: Վարագույրը բարձրանում էր, և նա կարող էր ատրճանակը ձեռքին ներս մտնել, որպեսզի պատմի իր պատմությունը:
Ալեքսանդր Դեմիդով -«Ինչո՞ւ» ներկայացուման մեջ կենտրոնական տեղ են զբաղեցնում Քրեյգը, Ստանիսլավսկին, Մեյերհոլդը: Նրա՞նք են Ձեր ոգեշնչողները:
Պիտեր Բրուք -Դա այդպես չէ: Նրանք գործընկերներ են: Պիեսի հիմքում ընկած է Մարի-էլեն Էստյենի Մեյերհոլդի մասին կատարած հսկայական հետազոտությունը։ Երբ ես բացահայտեցի նրա մտքերը, ես պարզեցի, որ դրանք անսովոր են. դա բառ առ բառ այն էր, ինչ ես կասեի ինքս: Հենց այդ իմաստով եմ ասում, որ նա գործընկեր է։
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ե՞րբ եք կապերը խզել ավանդական թատրոնի հետ:
Պիտեր Բրուք -Դա վաղ պատահեց: Սկզբում ես ուզում էի ամեն ինչ փորձել, ես ոգևորված էի որ մի տեղում օպերա կբեմադրեմ, մեկ ուրիշ տեղում՝ կատակերգություն: Այսպիսով, ես ինքս ստեղծեցի իմ ճաշակը: Եվ ես արձանագրեցի, որ չափազանց լուրջ ներկայացումներն ինձ ձանձրացնում են, և որ ինձ մոտ առաջանում էր դրանց կատակերգական համ ու հոտ ավելացնելու ցանկությունը: Ընդհակառակն, եթե դրանք չափից ավելի զավեշտական էին, ես զգում էի մի քիչ լրջություն մտցնելու անհրաժեշտությունը: Շեքսպիրն ինձ դա էր տալիս՝ ծիծաղաշարժի և ողբերգականի այս հերթագայությունը, որն այնքան կարևոր է ինձ համար:
Ալեքսանդր Դեմիդով -«Ինչո՞ւ»-ում մի դերասան երկու հանդիսատեսի հրավիրում է բարձրանալ բեմ՝ այնտեղից իրավիճակ ներկայացնելու համար: Սա հատո՞ւկ ձև է ասելու համար, որ թատրոնը պարզ և միաժամանակ շատ բարդ երևույթ է:
Պիտեր Բրուք -Բոլորովին։ Ես երբեք նրանց կողքին չեմ լինում որպեսզի դաս տամ: Տվյալ դեպքում խոսքն ընդամենը օգնության մասին է: Եկեք միասին մի պատմություն հորինենք, այնպես ինչպես անում են վթարի ենթարկված գնացքում. դա պատահեց ինձ հետ, մենք իջնելու իրավունք չունենք և ժամանակ անցկացնելու համար ինչ-որ բաներ ենք միմյանց պատմում:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ի՞նչ եք ուզում փոխանցել «Ինչո՞ւ»-ի միջոցով:
Պիտեր Բրուք -Մեյերհոլդն ասում էր, որ ժպիտն ու ծիծաղը պետք է բեմում լինեն ամենուր։ Սա է «Ինչո՞ւ»-ի բանալին: «Դերախաղ» հասկացությունը հիմնարար է։ Եթե նախկինում թափառող թատերախմբերն այդքան մեծ հաջողություն ունեին փոքրիկ քաղաքներում, ապա այն պատճառով, որ նրանց խաղը հաճույք էր պատճառում: Մենք էլ վերջերս նման փորձ կատարեցինք՝ բանտում բեմադրելով «Բանտարկյալը» ներկայացումը:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Այդ ինչպե՞ս:
Պիտեր Բրուք -Այս մարդու պատմությունը, որն իր պատիժը կրում է բաց երկնքի տակ՝ գաղութի պատի դիմաց, հուզեց իրական բանտարկյալներին, երբ մենք ներկայացրինք այն նրանց: Մինչդեռ նրանց պահման պայմանները սարսափելի էին։ Նույնիսկ նման միջավայրում արվեստի միջոցով հնարավոր է զգացնել տալ ազատության համը:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Մի՞շտ է ազատագրումը խաղի վերջնական նպատակը հանդիսանում:
Պիտեր Բրուք -Բացարձակապես: Երբ ներկայացումը հաջողված է, կա մի պահ երբ լռություն է տիրում, երբ ծափահարություններից առաջ մոգական անդորր է հաստատվում: Սա հենց այն նշանն է, որ ինչ-որ բան է տեղի ունեցել: Հետո մենք զգում ենք, որ հանդիսատեսը կվերադառնա տուն տպավորված այն ամենով, ինչը վերապրեց: Շատ լավ դերասանները երբեմն ասում են, որ հանդիսատեսը սարսափելի էր: Բայց մենք դատելու իրավունք չունենք: Մեր խնդիրը նրան հետաքրքրելն ու հուզելն է:
Ալեքսանդր Դեմիդով -1993-ին «Մարդը, որը …», այնուհետև 1995-ին «Ես արտակարգ երևույթ եմ» պիեսներով Դուք մարդկային ուղեղը դարձրեցիք ձեր թատրոնի թեման: Ինչո՞վ էր պայմանավորված այդ շրջադարձը:
Պիտեր Բրուք -1985 թվականին Ավինյոնի փառատոնում բեմադրեցինք «Մահաբհարատան» (9 ժամ տևողությամբ այս ներկայացումն այնուհետև խաղացվել է նաև Փարիզի Բուֆ դյու Նոր թատրոնում, իսկ 1989 թվականին արդեն նկարահանվել է դրա կինոտարբերակը): Այս հնդկական էպոսը պարունակում է մեր մարդկայնության բոլոր ասպեկտերը, և ես չէի պատկերացնում, թե ինչ կկարողանանք անել դրանից հետո: Ես չէի ուզում կրկնվել: Ես այն ներըմբռնումն ունեի, որ մարդկանց վերջին մեծ ռիսկով ձեռնարկումը գիտությունն է:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ինչպե՞ս հանգեցիք այդ մտքին:
Պիտեր Բրուք -Մենք հանդիպեցինք գիտնականների, քիմիկոսների, միջուկային էներգիայի ոլորտի մասնագետների հետ: Սակայն հսկայական հիասթափություն ապրեցինք: Այն, ինչ նրանք ուսումնասիրում էին, զարմանահրաշ էր, սակայն նրանց կյանքը սովորական էր: Հենց իմ ընկեր Հարոլդ Փինթերն առաջարկեց ինձ կարդալ ամերիկացի նյարդաբույժ Օլիվեր Սաքսի «Մարդը, որը կնոջը գլխարկի տեղ ընդունեց» ստեղծագործությունը: Ես հիացած էի այս պատմություններով, որոնք պատմում էին այն անձանց մասին, որոնք կորցրել են իրենց մարմնի մի մասի ընկալման հատկությունը և մեկ այլ ունակություններ են զարգացրել:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ինչպե՞ս է կառուցվում ներկայացումը:
Պիտեր Բրուք -Մենք դերասանների հետ գնացինք հանդիպելու Օլիվեր Սաքսին, որը մեզ հոգեբուժարան տարավ։ Այնտեղ մենք հայտնաբերեցինք բոլորովին անհայտ ֆենոմենալ մարդկային հարստություն: Իմ դերասանները տոգորվեցին այս անհատականություններով, սկսվեց մեր փնտրտուքը, և մենք գտանք գործելու ձևը, նաև՝ վերնագիրը. «Մարդը, որը….»: Միջոց, որը նշանակում է, որ մեր մարդկությունը չի կարող սահմանվել մեկ ձևակերպմամբ:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ձեր վերջին՝ «Ականջ դնենք: Մտորումներ ձայնի և երաժշտության մասին» գրքում Դուք խոսում եք երաժշտության հայտնի ուսուցչուհի Նադիա Բուլանժեի մասին: Երբեմն համերգից հետո նրա աշակերտներն ասում էին. «Այդ ես չնվագեցի, այլ երաժշտությունը նվագեց»: Սա՞ է մեկնաբանելու կատարյալ տարբերակը:
Պիտեր Բրուք -Այո։ Իմ կարիերայի ընթացքում ես շատ մրցանակներ եմ ստացել։ Երբ բեմ եմ բարձրանում, շնորհակալություն եմ հայտնում, բայց՝ առանց պատրանքների: Մենք չենք կարող դա մեզ վերագրել: Ինչ-որ բան տեղի ունեցավ՝ ինչ-որ պահի, ինչ-որ գործողություն ճիշտ էր արված: Չի կարելի ասել. «Ճիշտ ընտրություն կատարողը ես եմ»: Ոչ, դա պատահեց:
Ալեքսանդր Դեմիդով -Ինչո՞ւ երբեք ոչ ոքի չեք թույլատրում փորձին ներկա գտնվել:
Պիտեր Բրուք -Այն, ինչ մենք ասում ենք իրար աշխատանքի ընթացքում, պետք է մնա մեր մեջ: Փորձերի ժամանակ ես խոսում եմ շատ ցածր ձայնով, շատ մոտ կանգնելով իմ դերասաններին: Հատկապես ես չեմ ուզում նրանց վրա այն տպավորությունը թողնել, որ ես ամեն ինչ գիտեմ և որ ես նրանց հրահանգներ եմ տալիս: Մենք ընկերներ ենք, գործում ենք ձեռք ձեռքի տված, և մենք մեր ճանապարհորդությունը շարունակում ենք միասին:
Թարգմանությունը ֆրանսերենից՝ Նունե Գալստյանի