Ո՞վ է սուտ հուշեր գրում
1967 թվականին «Երեկոյան Երևան» թերթը հուլիսի 18-ի համարում տպագրել էր «Հայ ժողովրդի մեծ բարեկամը» խորագրով մի հոդված, որտեղ խոսվում էր Գորկու՝ 1928 թվականի հուլիսին Հայաստան կատարած այցելության մասին: Հենց այս հոդվածն էր ընթերցել արձակագիր Ստեփան Զորյանը, որը նույն օրը իր օրագրում պիտի գրեր.
«Հուլիս 18
«Մյուս օրը Գորկին ծանոթացավ քաղաքի արդյունաբերական և կուլտուրական կյանքին: Նախաճաշի ժամանակ Ե. Չարենցը Գորկուն նվիրեց իր «Երկիր Նաիրի»-ի ռուսերեն թարգմանությունը: Մեծ հումանիստը շնորհակալությամբ ընդունեց նվերը և խոստացավ նամակ գրել այդ գրքի մասին, որը սկսել էր կարդալ դեռ Իտալիայում եղած ժամանակ»:
Այդ օրերին Չարենցը չկար մեջտեղ, չգիտեմ բանտո՞ւմն էր, թե՞ ուր։ Ինչո՞ւ են հորինում այս ստերը -չեմ հասկանում: Սրանով գուցե ուզում են բարձրացնե՞լ Չարենցին... Չարենցն ինքն այստեղ մեղք չունի, իհարկե, ինչպես Ավ. Իսահակյանը, որ, ինչպես պարզվեց մի քանի տարի առաջ, այդ օրերին Երևանում չլինելով, սուտ հուշեր է գրել, թե հանդիպեցի Գորկուն, և նա ինձ հետ խոսեց...
Սա ի՞նչ հիվանդություն է. անունը կապել Գորկու հետ -ի՞նչ են շահում, չգիտես:
Այս ստերը պարզելու միակ միջոցն այն օրերի թերթերի ինֆորմացիան կարդալն է»:
Ստեփան Զորյանի պնդումների համոզվածությունը, նրա մտահոգ հարցադրումները և այն փաստը, որ գրառումն արված է նրա օրագրում, առաջին հայացքից կարող են տպավորություն ստեղծել, թե ասվածը դառը ճշմարտություն է, և նշանավոր գրողն անկեղծորեն վշտացած է, որ առերեսվել է փաստերի խեղաթյուրման հետ: Բայց արի ու տես, որ իրականությունը միանգամայն այլ գույների մեջ է և շատ հեռու է «հիվանդության» ախտորոշման զորյանական տարբերակից:
Վերջինս պիտի իմանար, որ իր գրառումից դեռևս 11 տարի առաջ՝ 1956 թվականին գրող Վահրամ Ալազանը, որ ժամանակին եղել էր Գորկուն ուղեկցող պատվիրակության կազմում, «Սովետական գրականություն» ամսագրի 6-րդ համարում իր հուշերն էր տպագրել Մաքսիմ Գորկու հետ ունեցած հանդիպումների մասին, և «Մաքսիմ Գորկին Սովետական Հայաստանում» խորագիրը կրող այդ հուշերում տեղ էր գրավել նաև հետևյալ հատվածը.
«Հրազդանի գեղատեսիլ ափին կառուցված Երևանի առաջին հիդրոշինը այդ ժամանակվա մեր շինարարության պարծանքներից մեկն էր համարվում, ուստի մենք շտապեցինք թանկագին հյուրին առաջնորդել այնտեղ:
Հիդրոշենի մուտքի մոտ Գորկուն մոտեցավ մեր մեծ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը, սեղմեց թանկագին հյուրի ձեռքը և ջերմ մակագրությամբ նրան նվիրեց իր «Երկիր Նաիրի» վեպի ռուսերեն հրատարակության մի օրինակը՝ Հակոբ Խաչատրյանցի թարգմանությամբ: Գորկին շնորհակալություն հայտնեց նվերի համար: Բայց մենք զարմացանք, երբ նա ասաց, որ «Երկիր Նաիրին» սկսել է կարդալ դեռ Սորենտոյում, խոստացավ ավարտել և իր կարծիքը գրել Չարենցին:
Չարենցից հետո Գորկուն ներկայացան Դերենիկ Դեմիրճյանն ու Ստեփան Զորյանը, որոնց հետ նա մտերմական զրույց ունեցավ: Ապա սկսեց իրեն հատուկ ուշադրությամբ մանրամասնորեն դիտել հիդրոշենը»:
Նկատենք, որ ըստ Ալազանի, նույն օրը նույն վայրում էր եղել նաև Ստեփան Զորյանը, և եթե Ալազանը տարիներ անց հիշում էր դրա մասին, ապա Զորյանն ինքն էլ կարող էր մտապահել Չարենցի և մյուսների ներկայության հանգամանքը: Սակայն չի հիշել՝ հարմար գտնելով Չարենցին ճամփել բանտ կամ մեկ այլ վայր, իսկ Իսահակյանին առանց այլևայլության մեղադրել է սուտ հուշեր գրելու մեջ: Փոխարենը Զորյանն առաջարկել է մի հետաքրքիր «դեղամիջոց»: Ինչպես ինքն է գրել օրագրում. «Այս ստերը պարզելու միակ միջոցն այն օրերի թերթերի ինֆորմացիան կարդալն է»:
Մենք հետևեցինք նրա խելամիտ խորհրդին և արդյունքում ստացանք հետևյալ պատկերը: 1928 թվականի հուլիսի 27-ին «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթն իր առաջին էջում զետեղել է Գորկու այցը լուսաբանող ռեպորտաժ, որտեղից քաղել ենք հետևյալ պարբերությունը.
«…Ընկ. Գորկին իր ժամանման առաջին օրը ծանոթացավ Երևանի արդյունաբերական և կուլտուրական կյանքին: Նախաճաշից հետո պրոլետ գրող Եղիշե Չարենցը Մաքսիմ Գորկուն մատուցեց իր «Երկիր Նայիրի» գրվածքի ռուսերեն թարգմանությունը: Գորկին շնորհակալություն հայտնեց Չարենցին և խոստացավ նամակ գրել նրա այդ գրքի մասին, որը նա սկսել է կարդալ դեռ Իտալիայում»:
Ինչպես տեսնում ենք, Գորկի-Չարենց հանդիպումն իսկապես կայացել է, և դա անժխտելի փաստ է: Որպես հավելում նշենք, որ Գորկու և Չարենցի հանդիպման մասին գրել է նաև Թիֆլիսում լույս տեսնող «Պրոլետար» թերթը 1928 թվականի հուլիսի 26-ի համարում:
Գրեթե նույն պատկերն է Իսահակյանի պարագայում: Վերջինս, որ 1928-ի ամռանն իսկապես Երևանում էր, Գորկու հետ ունեցած իր հանդիպման դրվագներն ամենայն մանրամասնությամբ շարադրել է դեռևս 1938 թվականին գրված «Հանդիպում Մաքսիմ Գորկու հետ» հուշագրության մեջ (տպագրվել է «Երևան» օրաթերթում, 1961-ի հոկտեմբերի 31-ի համարում, և Ստեփան Զորյանն ամենայն հավանականությամբ հենց այս հրապարակումը նկատի ունի):
Ստեփան Զորյանն ինքն էլ 1941-ի գարնանը հուշեր է գրել Գորկու այցելության մասին և նույն տարի տպագրել «Սովետական գրականություն» ամսագրում (թիվ 5-6)՝ վստահաբար ամենևին չմտահոգվելով, թե ինչ-որ մեկը կարող է իրեն էլ հարցնել. «Սա ի՞նչ հիվանդություն է. անունը կապել Գորկու հետ -ի՞նչ են շահում, չգիտես»: Եվ շատ ճիշտ է վարվել, որ չի անհանգստացել, որովհետև որևէ նշանավոր անձի մասին հիշողություններ գրելը երբեք էլ մեծ մեղք չի համարվել, իսկ գրական առնչությունների լուսաբանումը դեռևս սրա-նրա հետ անունը կապելու նախապայման չէ: Մեզ մնում է միայն հիշեցնել, որ Չարենցն ու Իսահակյանն առանց Գորկու էլ մեծություններ են, ինչն անժխտելի իրողություն է:
Հովիկ Չարխչյան