Օթար Իոսելիանի. «Նկարում եմ միայն այն, ինչն ինձ հուզում է»
Ֆրանսիայում, 89 տարեկան հասակում վախճանվել է վրացական և ֆրանսիական կինոյի մեծ վարպետ, կինոռեժիսոր Օթար Իոսելիանին: «ArtCollage»-ը հատվածաբար իր ընթերցողներին է ներկայացնում ռեժիսորի վերջին հարցազրույցներից մեկը, որը 2022 թվականի դեկտեմբերի 24-ին հրապարակել է «Նովայա գազետա» պարբերականը: Իր վաղեմի բարեկամի՝ Յուրի Ռոստի հետ զրույցում, հայտնի ռեժիսորն անդրադարձել է շատ խնդիրների, որոնք արդիական են նաև այսօր:
Յուրի Ռոստ -Դու վաղուց չես եղել երկրում: Ասա ինձ, ի՞նչ է փոխվել կյանքում և մարդու մեջ քո՝ Ֆրանսիայում ապրելու ընթացքում:
Օթար Իոսելիանի -Ըստ իս, առանձնապես ողբերգական որևէ բան տեղի չի ունեցել. Պարզապես, ինչպես բնորոշ է այսօրինակ կատակլիզմներին, տեղի են ունենում որոշ փոփոխություններ: Նրանք ազատագրում են ինչ-որ վատ բանից, և միևնույն ժամանակ հայտնվում են այլ վատ բաներ: Հետևաբար, ես ոչ մի ցավալի բան չտեսա, թեև ավելի լավին էի սպասում։
Ընդհանրապես, մենք երազում էինք, որ հենց ազատվենք բոլշևիզմից, վաղն արդեն դրախտ է լինելու։ Հետո հետևելով, թե ինչպես է ընթանում պերեստրոյկան ես որոշեցի, որ գործընթացը շատ ավելի բարդ է լինելու։ Դե, մշակույթի ոլորտում կատարյալ ձախողում է. մշակույթը մարում է՝ չգիտեմ ինչու։ Բայց կարծում եմ, որ դա պայմանավորված է դրա առևտրայնացմամբ: Այլ ոլորտների չեմ անդրադառնա, կխոսեմ կինեմատոգրաֆիայի մասին: Ասենք այսպես, այնտեղ ցանկացած գործողության ավելի հակադրական դրսևորում կար. Եթե Պանֆիլովը, կամ Գերմանը, կամ Էլդար Շենգելայան գործել են այսպես, կամ Տարկովսկին և անգամ Կոնչալովսկին ինչ-որ կերպ են գործել, ասենք, «Ասա Կլյաչինայում», ապա առաջացել է այս երևույթի անսովորության իրավիճակ։
Յ.Ռ. -Այսինքն՝ կար քաղաքական ֆոն, որի վրա դա արտահայտվեց։
Օ.Ի. -Ոչ թե քաղաքական ֆոն, այլ նման ստեղծագործության ստեղծման անհնարինության հաղթահարման գնահատական։ Հաղթահարման ջանքերի գնահատում: Ուստի կինոյում քիչ, բայց շատ որակյալ գործեր են եղել։ Իսկ այսօր ավելի շատ ֆիլմեր կան, բայց բոլորն էլ, ասես հրահանգով, նմանվել են այն մակուլատուրային, որը ստեղծվում էր խորհրդային գրաքննության օրոք։
Յ.Ռ. - Դու այստեղ չորս մեծ ֆիլմ ես նկարահանել, չէ՞: Եվ այնտեղ դրանք չորսն են, բացառությամբ կարճամետրաժները, այսինքն դու Ֆրանսիայում նույնքան ֆիլմ ես նկարահանել, որքան այստեղ։ Արդյո՞ք այստեղ վիճակը նման է Փարիզի իրավիճակին։
Օ.Ի. -Նմա՞ն է: Ոչ, ոչ: Փաստն այն է, որ այստեղ կինոգործիչների մի ամբողջ բանակ կա, այդ թվում՝ Էյզենշտեյնը, Միխայիլ Իլյիչ Ռոմը, բացառելով Բարնետին և, հավանաբար, Դովժենկոյին, գուցե Սավչենկոյին, որոնք ստիպված էին նկարահանել Աստված գիտի ինչ, միայն թե հրատապ հարցերին չանդրադառնան։ Բոլոր այս վարպետները հարկադրված էին գլուխները կախ քայլել։ Բայց ոչ հանուն կապիտալի, ոչ հանուն անձնական հարստացման, այլ վախից։ Եվ, հավանաբար, նրանք հիվանդություն ունեին՝ ամեն գնով ֆիլմ նկարել, և որ այն լինի հետաքրքիր, լավ մոնտաժված, և լավ դերասաններ խաղան։ Բայց արդյունքում այդ ամենը հանգեցրեց հիվանդության, որի վկայությունն է Միխայիլ Իլյիչ Ռոմի խոստովանությունը, որն առաջինն ասաց, որ իր ամբողջ կյանքում չի զբաղվել նրանով, ինչ ուզել է անել, և չի կարողացել որևէ կերպ ազատվել դրանից։
Եվ միանգամայն անսպասելի Ստալինի մահից և դրան հաջորդած իրադարձություններից հետո հույս ծնվեց «Թռչում են կռունկները» ֆիլմով, հետո հայտնվեցին Չուխրայի և նույնիսկ Կուլիջանովի ֆիլմերը։ Եվ զգացողություն կար, որ դեռ կարելի է ինչ-որ բան անել։ Եվ հենց այդ ժամանակ մենք սկսեցինք կինեմատոգրաֆ սովորել:
Եվ ինչ-որ կերպ պարզվեց, որ ВГИК-ի բոլոր շրջանավարտներից ընդամենը մի քանի անուն մնաց ամբողջ ահռելի երկրի համար։ Առաջին հերթին նկատի ունեմ Տարկովսկուն, Փարաջանովին, Պանֆիլովին, Ավերբախին, Գեորգի Շենգելայային, Էլդար Շենգելայային։ Այսպիսով, հիմնականում, կարող եք երկու ձեռքի մատներով հաշվել:
Յ.Ռ. -Այսինքն սրանք մարդիկ են, որոնք մեջքը ծռած չէին քայլում:
Օ.Ի. -Այո, կարծում եմ, թեև դա նման է ռուսական ցարերի տներին, դուռը ցածր էր, և ներս մտնելու համար պետք էր կռանալ: Հակառակ դեպքում դեմքդ կջարդվեր պատին։ Դու պետք է ակամա խոնարհվես, հետո կարող ես ուղղվել։ Բայց փաստն այն է, որ հիմա բացարձակապես նման իրավիճակ է ստեղծվում։ Հավանաբար, իմ մասնագիտությամբ զբաղվող մարդկանց էությունն է՝ թե՛ այստեղ, թե՛ Արևմուտքում, որ հիմա նրանք, ովքեր ուզում են շատ նկարահանել և սիրում են շատ նկարահանել, աղբ են նկարում:
Այսպիսով, ԱՄՆ-ում վաղուց անհետացել է կինոարվեստը։ Եվ կոմերցիան ազդում է ֆրանսիական և գերմանական կինոյի վրա։ Իտալիայում վերացել է նեոռեալիզմի հրաշալի ֆենոմենը, որն աղքատ, բայց հպարտ մարդկանց կինոն էր։
Եվ, իհարկե, սովետական կինոյի ստահակները դժբախտ են, քանի որ ամերիկյան կինոյի ստահակները լավ հարստանում են։ Եվ սրանք նույնպես ուզում են դա անել, բայց հարստանալը դժվար է: Այդ ամբողջն այսպես կոչված շուկայական համակարգն է, որն իդեալական է թվում բոլորին, բայց փոխանցվելով արվեստի հողին՝ բավականին տգեղ արդյունք է տալիս։
Յ.Ռ. -Դու այստեղ նկարում էիր քո ֆիլմերը, և հիշում եմ, որ դրանք տարածվում էին երեք օրինակով, այնպես չէ՞:
Օ.Ի. -Այո: Դրանք բոլորը ժամանակին կամ արգելվել են լայն ցուցադրման համար, կամ ընդհանրապես արգելված էին: Բայց այդ ամենը նշանակություն չունի:
Յ.Ռ. -Ինչպե՞ս ես հաջողում նկարել Ֆրանսիայում, ասա: Դու այնտեղ էլ շահութաբեր կինո չես նկարահանում:
Օ.Ի. -Բացարձակապես նույն մեթոդով։ Պարզապես չեմ պատկերացնում, որ կարող եմ նկարահանել այն, ինչը չեմ ուզում նկարահանել:
Ես բոլորովին սիրահարված չեմ իմ արհեստին: Եվ երբեք չեմ տառապում երկար ժամանակ չնկարահանելուց։ Իսկ ես նկարում եմ միայն այն, ինչը կարծում եմ, որ անհրաժեշտ է, և ինչն ինձ հուզում է, հուզում է ինչ-որ պահի կամ հուզել է երեկ, ասենք այսպես: Եվ ես հարկ եմ համարել արձանագրել այդ տեղեկությունը և փոխանցել այն ուրիշներին, չգիտեմ, իմ ժամանակակիցներին կամ գալիք սերունդներին, եթե վերամբարձ խոսենք։ Ըստ էության, այդ գործն այլ իմաստ չունի։
Յ.Ռ. -Դու Ֆրանսիայում վրացակա՞ն ֆիլմեր ես նկարում, թե դա արդեն այլ բան է: Գուցե դու փորձում ես հարմարվել այլ կյանքի: Այնտեղ էլ կարելի է գտնել քեզ հուզող հարցեր և փորձել պատասխանել դրանց։
Օ.Ի. -Չեմ կարծում։ Երբ Դովլաթովը հեռացավ Լենինգրադից, նա չէր գրում վեպեր ու պատմվածքներ ամերիկյան կյանքի մասին, նա գրում էր Լենինգրադի մասին։ Եվ քանի որ նա չի զբաղվում պարաբոլաների, այսինքն՝ առակների ստեղծմամբ, շատ ավելի հետաքրքիր է համարել կոնկրետ կյանքը նկարագրելը։
Յ.Ռ. -Իսկ դու ի՞նչ ես անում:
Օ.Ի. -Սովորությունից ու անհրաժեշտությունից դրդված հենց սկզբից ընտրեցի, առակը որպես մտքեր արտահայտելու մեթոդ։ Նկարահանում էի գինու գործարանի մասին, բայց դա ճիշտ չէր, այնտեղ գինու մասին խոսք չկար։
Յ.Ռ. -«Տերևաթա՞փը» նկատի ունես:
Օ.Ի. -«Տերևաթափ»: Խոսքն այնտեղ գործողություններ կատարելիս դաստիարակության կարևորության մասին է, նաև՝ ընտրություն կատարելիս: Առակի համակարգը հնարավորություն է տալիս չխոսել ամեն ինչի մասին մանրամասնորեն և վերջակետ չդնել: Գրականության մեջ դա ավելի հեշտ է անել: Բառերի հետևում այնքան էլ զգալի չէ ֆակտուրայի իրողությունը, իսկ կինոյում, գրաքննության ներքո, անհնար է նկարագրել այն սարսափը, որում մենք գտնվում էինք։
«Սարսափը» բառ է, որը մենք երբեք չենք զգացել, որ սարսափ է: Այո, ճիշտն ասած, մեր սերունդն իրական սարսափ չի ապրել։ Որովհետև մենք չենք ապրել տրոցկիզմի բացահայտումների, սովի, հետպատերազմյան ձերբակալությունների օրոք։ Մեզ չեն աքսորել, չեն գնդակահարել, ինչպես մշակույթի շատ մեծ գործիչների, ասենք՝ Մեյերխոլդին։ Ուստի առակն ինձ համար սովորական գործիք է դարձել, և ես շարունակում եմ առակներ ստեղծել այն կյանքի և նյութի մասին, որն անգիր գիտեմ։ Եվ դա իրական է ցանկացած երկրում: Խորհրդային Միությունը, որը նկարահանում էի, նման չէր Խորհրդային Միությանը, բայց բացահայտում էր նրա էությունը։ Սա իմ փորձառության էությունն է, այսպես ասենք:
Յ.Ռ. -Ահա Ֆրանսիան, որը նկարահանել ես «Թիթեռների որսը» ֆիլմում...
Օ.Ի -Դա իրական Ֆրանսիայի հետ որևէ կապ չունի, թեև նման է: Ֆրանսիացիները երբեմն նույնիսկ մտածում են, որ ես ֆրանսիական ֆիլմ եմ նկարել։ Դե թող մտածեն, բայց Վրաստանում բոլորը լավ գիտեն, որ «Թիթեռների որսը» իմ ամենավրացական ֆիլմն է։ Ինչպես է մեռնում, անհետանում մշակույթի փխրուն գիրը:
Յ.Ռ. -Դե, ասա, ինչպե՞ս ես գոյատևում այս երկրում, Օթար:
Օ.Ի. -Ինչպե՞ս եմ գոյատևում: Երևի այսպես էլ գոյատևում եմ։ Բանն այն է, որ ավանդական խորհրդային բյուրոկրատիայի ազդեցությանը ենթարկվող ոլորտում գոյություն ունենալու դպրոցը մեզ տվել է առնվազն այնպիսի կարևոր զենք, ինչպիսին է, այսպես ասած, բաժակը հեռուստադիտողին հասցնելու հնարավորությունը։ Չնայած այն բանին, որ քեզ ամեն կողմից արմունկի տակ են հրում ցանկացած համակարգում, ցանկացած վիճակում, ցանկացած հասարակարգում։ Արվեստի գործ ստեղծելիս միշտ դժվար է լինում։ Սա մեր բնականոն աշխատանքի շրջանակում է։ Ահա թե ինչպես էի գոյատևում դժվար ժամանակներում այստեղ՝ Միությունում: Բայց հետո, ավաղ, Գոսկինոյի ղեկավար պարոն Երմաշը գլխի ընկավ, և իմ հնարքն այլևս չաշխատեց։ Ես ութ տարի դադար ունեցա և այլևս չդիմացա:
Յ.Ռ. -Իսկ այն մարդկանց շրջանակը, որ գոյություն ունի քո շուրջ Ֆրանսիայում:
Օ.Ի. -Ցավոք, մարդկանց շրջանակի դեպքում շատ ավելի վատ է: Այնպիսի ընկերներ, ինչպիսին ունեմ Թբիլիսիում և Ռուսաստանում, ես այստեղ չունեմ: Նրանք ընկերության մշակույթ չունեն։
Բանն այն է, որ, ինչպես Փարաջանովն էր ասում, մենք դեռ նստել ենք, նախորդ սերնդի գնացքը։ Եվ մենք դեռ ինչ-որ բանով ենք օծված, քանի որ դեռ հիշում ենք մի բան, որը բոլորովին տարբերվում է գալիք սերնդի հիշողություններից։
Ընդհաանուր հիշողություններով կիսվելը ընկերակցություն է ստեղծում: Ուստի ես չեմ կարող լուրջ կապեր ունենալ։
Յ.Ռ. -Իսկ ռուս էմիգրանտների հետ հարաբերություննե՞րը։ Չէ որ Փարիզում շատ են հին ու նոր էմիգրանտները։
Օ.Ի. -Ոչ, ես շփվել եմ միայն այն ընկերների հետ, որոնք հեռացել են այստեղից, և որոնց արժանավոր մարդիկ եմ համարում։ Նրանք քիչ էին, դա Վիկտոր Նեկրասովն էր, Բրոդսկին, Վոյնովիչը. Այո՛, Վոյնովիչը։
-Վե՞րջ:
-Վրացիները, ինչպես գիտես, շատ հազվադեպ են արտագաղթում։ Մենք մտածում ենք, որ Վրաստանը ապրելու լավագույն վայրն է։ Հետևաբար, այնտեղ վրացի էմիգրանտներ չեն եղել, այլ հարկադված էմիգրանտներ էին, որոնք վաղուց են արտագաղթել։ Բայց նրանց թվում ես մի քանի ընկերներ ունեմ, առնվազն երկուսը։
Յ.Ռ. -Ի՞նչ լավատեսական նոտա կհավելես մեր զրույցին։
Օ.Ի. -Ի՞նչ նոտա հավելեմ քեզ համար: Գալիք սերնդում էլ կլինեն սրիկաներ, բայց հավանաբար կլինեն նաև պարկեշտ մարդիկ։ Ինչ-որ կերպ սրիկաներն ավելի դիմացկուն են։ Բայց մենք չգիտենք, թե ովքեր են այս անպիտանները: Երևի մենք ինքներս սրիկա ենք, օբյեկտիվորեն ասած։
Յ.Ռ. -Հավանաբար:
Օ.Ի. -Հետևաբար, այս ամենը դատողություններ են, մեկ րոպեից ես կարող եմ լրիվ հակառակն ասել և մի զարմացիր։
Խմելու մարդ չկա Ֆրանսիայում, հասկանում ես, դա շատ կարևոր է, չկա մեկը, ում հետ կարելի է խմել, քանի որ Ֆրանսիայում դա սնվելու գաստրոնոմիական ուղեկիցն է։
Յ.Ռ. -Դու մասնակցում ես փառատոների, ինչպե՞ս ես գնահատում ռուսական նոր կինոն։ Իսկ ընդհանրապես ֆիլմեր դիտո՞ւմ ես:
Օ.Ի. -Շատ հազվադեպ, շատ հազվադեպ։ Բայց այն, ինչ պատահաբար տեսնում եմ, հիմնականում սարսափելի է։ Ասես հրաման է արձակվել, որ նա, ով չի թքում ոչ հեռու անցյալի վրա, այլևս չի լինի առաջատարների շարքում։ Եվ քանի որ կինոգործիչները ստրկամիտ ու հիվանդ ժողովուրդ են, նրանք բոլորը շատ արագ սկսեցին ջանալ թե ով՝ ում...
Յ.Ռ. -Կարո՞ղ ես նշել քո սիրելի ֆիլմերը:
Օ.Ի. -Բոլորն էլ իմ սիրելին են, քանի որ ֆիլմը կարող է ստացվել կամ չստացվել՝ անկախ այն ստեղծողի օժտվածության չափից՝ որպես ի վերուստ տրված շնորհ։ Քո գործն աշխատելն է, իսկ թե ինչ կստացվի, քո գործը չէ: Եվ հետո, ես երբեք չեմ վերանայել իմ ֆիլմերը, չեմ տեսել դրանք երկրորդ անգամ։
Յ.Ռ. -Այսինքն: Դու դիտում ես չէ՞ քո ֆիլմերը:
Օ.Ի. -Դե, վերջացավ, վերջացավ, երկրորդ անգամ չեմ դիտի:
Յ.Ռ. -Ինչպե՞ս ես վերաբերվում, ասենք, ճանաչմանը, փառքին: Քեզ պե՞տք են դրանք:
Օ.Ի. -Չգիտեմ, դրանք բոլորը մասնագիտության շուրջ խաղեր են, որոնց դու ստիպված ես ենթարկվել, բայց սկզբունքորեն շատ տհաճ է, երբ քեզ հանկարծ մոտենում է անծանոթ մեկը և իրեն իրավունք է վերապահում խոսել քեզ հետ, քանի որ դու հանրային դեմք ես։
Կարծում եմ՝ նախկինում դերասանները բեմում էին դիմակ կրում, իսկ հիմա կյանքում դիմակ են կրում, քանի որ վախենում են ճանաչվելուց, խեղճեր։ Նրանց հետապնդում են փողոցում, դա շատ տհաճ բան է։
Մայքլ Ջեքսոնը թիկնապահներով էր շրջում և նստում էր ինչ-որ զրահապատ մեքենաներ, լավ, սա՞ է կյանքը: Այդ ամենը խանգարում է, ամենը վատ է:
Յ.Ռ. -Մի անգամ մենք խոսում էինք Ռոստրոպովիչի մասին, հիշո՞ւմ ես:
Օ.Ի. -Կան մարդիկ, որոնք կցանկանան, ասենք, քանդել Բեռլինի պատը. Ռոստրոպովիչը հենց տեղում է, թռչում է արագընթաց ինքնաթիռով, նստում է պատի տակ և թավջութակ նվագում։ Սպիտակ տան մոտ ինչ-որ բան է կատարվում, նա անմիջապես ինչ-որ տեղից հայտնվում է Սպիտակ տան մոտ։ Նա, ըստ երևույթին, վստահ է, որ իր ներկայությամբ կշեռքի նժարն այս կամ այն ուղղությամբ է թեքում։ Դա փոքր-ինչ մանկականորեն չափազանցված է, բայց՝ հաճելի է:
Եվ հետո, ես բոլորովին վստահ չեմ, որ այս կամ այն քաղաքական գործիչը արժանի է, որ իր առջև խոնարհվեն, կամ այս կամ այն քաղաքական հոսանքն արժանի է, որ իրեն անվերապահորեն հետևեն։ Իմ կարծիքով, այս երկիրը վաղուց պետք է որ սովորեր, որ դա հնարավոր չէ անել։ Որովհետև կուսակցություն մուտք գործելը նույն բանն է, ինչ բանդայի մեջ մտնելը։ Իսկ բանդան գոյություն ունի իր կանոններով, պետք է ենթարկվես նրան։ Իսկ մարդիկ շատ են վախենում անկախ ու ազատ լինելուց, հետևաբար միանում են ինչ-որ ընկերությունների, ինչ-որ բանդաների, բոլորը միասին գոռում են, հետո բանդան աջակցում է նրանց, կերակրում է նրանց, բանդան հովանավորում է նրանց։ Դա անզորությունից, մենակությունից, վախից է։
Ես, այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ եթե ամեն մարդուց անհնարինն ենք պահանջում (իսկ անհնարինը պետք է պահանջել), ապա ավելի լավ է, որ յուրաքանչյուրը լինի անկախ և չվախենա փոխել իր կարծիքը։ Այսօր այսպես եմ մտածում, բայց վաղն այլևս այդպես չեմ մտածի, քանի որ երեկ սխալ էի, կներեք։
Դա շատ ավելի բարոյական կլինի, քան ասելը՝ գիտե՞ք, ես իմ մեջ մտածում եմ, որ սխալվում եմ, բայց անբարոյական է կարծիք փոխելը, ուստի չեմ փոխի այն:
Թարգմանությունը՝ Սեդա Հոգոցյանի