Նուրհան Արման. «Հայ ժողովրդի մշակույթն իր ամենամեծ զենքն է»
Արվեստը կարող է մեծ շահույթ բերել երկրին
Երաժիշտ, ջութակահար Նուրհան Արմանը «Սիմֆոնիա Տորոնտո» կամերային նվագախմբի գեղարվեստական ղեկավարն է և գլխավոր դիրիժորը։ Մաեստրո Արմանի ծննդավայրը Պոլիսն է, որտեղ ստացել է հայկական կրթություն՝ միաժամանակ սովորելով ջութակ նվագել։ Այնուհետև մեկնել է Միացյալ Նահանգներ՝ մասնագիտական առավել խորը կրթություն ստանալու։ Երաժշտի և դիրիժորի նրա կենսագրությունը շատ հարուստ է. որպես հրավիրյալ դիրիժոր, համագործակցել է տարբեր երկրների սիմֆոնիկ և կամերային նվագախմբերի հետ: 1982-ից բնակվում է Կանադայում` ստանձնելով North Bay Simphony-ի և Northern music Festival-ի գեղարվեստական ղեկավարի պաշտոնը։ 1993-ին Նուրհան Արմանը, որպես հրավիրյալ գլխավոր դիրիժոր, ղեկավարել է Հայաստանի սիմֆոնիկ նվագախումբը։ 1998 -ին Տորոնտոյում հիմնադրել է «Սիմֆոնիա Տորոնտո» կամերային նվագախումբը, որի քսանից ավելի տարիների հարուստ կենսագրությունը լի է հետաքրքիր համերգներով, շրջագայություններով, տարբեր երկրների հեռուստատեսություններում և ռադիոկայաններում մինչև այսօր հնչող կատարումներով։ Այսօր էլ մաեստրո Արմանը որպես հրավիրյալ դիրիժոր շարունակում է տարբեր երկրների նվագախմբերի հետ համագործակցությունը: «Սիմֆոնիա Տորոնտոն» իր քսանամյա գործունեությամբ նվաճել է Կանադայի լավագույն կամերային նվագախմբերից մեկի համբավն ու հանդիսատեսի կայուն բանակ է ձևավորել: Փետրվարին «Սիմֆոնիա Տորոնտոն» «Մշակութային կառույցներ» խորագրի ներքո ներկայացավ Կոմիտասի 150 ամյակին նվիրված համերգով, որից մի քանի օր անց տեղի ունեցավ իմ զրույցը մաեստրոյի հետ:
-Պարոն Նուրհան, դուք ծնվել եք Պոլսում, մինչև ո՞ր տարիքն եք ապրել այնտեղ։
-Դպրոցն ավարտեցի, ևս երկու տարի աշխատեցի Պոլսում ու հատուկ կրթաթոշակով մեկնեցի Ամերիկա՝ սովորելու։ Նախ սովորեցի տեղի Institute of Arts-ում, ապա՝ Լուիսվիլի համալսարանում։ Ըստ էության՝ Ամերիկայում ես սկսեցի իմ մասնագիտական կարիերան, բայց մինչև այդ Ստամբուլում արդեն աշխատել էի սիմֆոնիկ նվագախմբում և օպերային թատրոնում, քանի որ երկար ժամանակ ջութակի դասեր էի ստացել և հաջողություններ ունեի։
-Որքան գիտեմ, Ձեր մայրն էլ ջութակահարուհի էր։
-Այո, մայրս մինչև իմ ծնվելը մենակատար էր Պոլսում։ Ըստ էության, ես խանգարեցի նրա կարիերային (ժպտում է)։ Երբ ես ծնվել եմ, տատիկս՝ մորս մայրը, մահացել է, և մայրս օգնող չի ունեցել՝ ստիպված լինելով թողնել իր կարիերան։ Բայց նա իր կիսատ թողած գործը սկսեց ինձ հետ։ Մինչև ես կգնայի այլ ուսուցիչների մոտ, նա առաջինն էր, որ ինձ կապեց ջութակի հետ։ Մայրիկիս անունը Ժիլդա էր, Ժիլդա Քարամանյան։
-Դուք Պոլսում հայկական դպրո՞ց էիք գնում։
-Այո, Մխիթարյան վարժարանում եմ սովորել։
-Ի՞նչ ազդեցություն է թողել Ձեր ծննդավայրը Ձեր կյանքում։
-Տասներկու տարի Մխիթարյանում եմ սովորել։ Քանի որ բոլորովին հայկական միջավայրում էի, ինքնությունս պահպանելու խնդիր, թերևս, չունեցա։ Իհարկե, փողոցի կամ բակային կյանքը տարբեր էր։ Այնտեղ իբր մի փոքրիկ հայ տղա, հաճախ զգում էինք մեր տարբերությունը, որովհետև մեկը երբեմն պիտի ասեր՝ գյավուր, որ, գիտեք, անաստված է նշանակում։ Սա միշտ զգում էինք։ Հիշում եմ, մի կարճ շրջան կառավարությունն արշավ սկսեց. բոլոր քաղաքացիներին հորդորում էր խոսել թուրքերեն։ Եվ անգամ հասարակական տրասնպորտում այդ հորդորով պաստառներ կային: Եվ երբ երկու հայ հանկարծ հայերեն խոսեին, միշտ կգտնվեր մեկը, որը նրանց ցույց կտար այդ գրությունը։ Բայց դա տևեց հազիվ մեկ տարի, հաջորդ կառավարությունը դա փոխեց։ Բացի այդ, պատմության դպրոցական դասագրքերում Ցեղասպանության մասին անգամ հիշատակում չկար։ Մեկ նախադասությամբ ասվում էր ընդամենը, որ հայերը պատճառ փնտրեցին և սկսեցին անջատվել Թուրքիայից, և Օսմանյան կայսրությունը կասեցրեց այն։ Այդքանը։
-Իսկ ընտանիքում չէ՞ր խոսվում Ցեղասպանության մասին։ Դուք, այնուամենայնիվ, ինչպե՞ս իմացաք։
-Չէր խոսվում այդ մասին։ Միայն մեկ դրվագ եմ հիշում մեծ հայրիկիս հետ կապված։ Երբ ինքը տասնութ-տասնինը տարեկան էր, թուրքական կառավարությունը սկսում է երիտասարդներին հավաքել։ Ինքը կարողանում է փախչել, կարծեմ, կնոջ հագուստ հագնելով։ Նրան հաջողվում է հասնել Ստամբուլ։ Այստեղ նա ընդունվում է համալսարան, դառնում փաստաբան։ Այսքանը գիտեի, բայց ամենևին պատկերացում չունեի, թե խոսքն ինչի մասին է։ Մի անգամ մեծ հայրս և ես մենակ էինք, այ, այդ օրը շատ լավ եմ հիշում։ Թուրքերի մասին էինք խոսում։ Ասաց՝ ասոնք մեր վրա փամփուշտ անգամ չգործածեցին...։ Հենց այն օրը, երբ փախել էր, ինքն իր աչքով էր տեսել, թե ինչպես են երիտասարդ տղամարդկանց ու տղաներին հավաքում, մի մեծ փոսի մեջ լցնում և ապա նրանց վրա լցնում մեծ քարեր…. Այս ամենն ինքը տեսել էր… Ութ-ինը տարեկան էի, որ այս մասին ինձ ասաց։ Մանկության մեջ ես դա մոռացա, բայց տարիներ անց իր այդ պատմածը հիշեցի, երբ արդեն Ամերիկայում էի ու սկսեցի շատ մտածել դրա շուրջ։ Հասկացա, որ այս փոքրիկ դրվագն ինձ պատմելով՝ մեծ հայրս իր հիշողությունն էր ուզում ինձ փոխանցել … Առհասարակ Պոլսո մեջ հայերը շատ չէին խոսում այդ մասին, ընդունված չէր։
-Տանը հայերե՞ն էիք խոսում։
-Այո, մեր ընտանիքի լեզուն հայերենն էր։
-Կարծեմ, հայերեն է խոսում նաև ձեր կինը։ Եվ ոչ միայն լավ հայերեն է խոսում, այլև հրաշալի տիրապետում է հայկական խոհանոցի գաղտնիքներին։
-Այդ ամենի ամենամեծ «մեղավորը» լուսահոգի մայրս է, որը ժամանակին կնոջս փոխանցեց այդ բոլոր գաղտնիքները։ Ես անհամբեր եմ, երբ կինս փորձում է հայերեն արտահայտվել և դանդաղ է ստացվում, ես ասում եմ՝ կներես, ժամանակ չունեմ, անգլերեն ասա, խնդրում եմ, որ արագ հասկանամ։ Իսկ մայրիկս միշտ շատ համբերատար էր, և կինս սիրով զրուցում էր նրա հետ։ Բայց դե շատ լավ է հասկանում հայերեն, այսինքն, իրենից գաղտնի մի բան չեմ կարող խոսել (ծիծաղում է)։
-Պատմեք խնդրում եմ, ինչպե՞ս, ինչո՞ւ ստեղծվեց «Սիմֆոնիա Տորոնտո» նվագախումբը։
-Դեռևս մինչև «Սիմֆոնիա Տորոնտոն» մի ուրիշ կամերային նվագախումբ կար, անունը՝ Տորոնտոյի կամերային կատարողներ: Նվագախումբը երեսուն տարվա պատմություն ուներ։ Իրենց վերջին դիրիժորը շատ հավակնոտ ծրագրեր ուներ։ Եվրոպայում մի շրջագայություն նախաձեռնեց, որը չհաջողեց, և այդ պատճառով նվագախումբը փակվեց։ Այդ ժամանակ Տորոնտոյում կամերային նվագախումբ չկար։ Երբ ես Ամերիկայից եկա Տորոնտո, դիրիժոր էի «Ատլանտիկ Կանադա» սիմֆոնիկ նվագախմբում։ Այդ փակված նվագախմբի շատ երաժիշտներ ինձ հետ նվագել էին հենց այս նվագախմբում, ճանաչում էինք միմյանց։ Նրանք ինձ ասացին, որ կուզենային, որ ես նախաձեռնեի մի նոր կամերային նվագախումբ։ Համաձայնեցի՝ պայմանով, որ կես դրույքով կաշխատեմ, քանի որ աշխատանքս Տորոնտոյում չէր։ Այդպես ավելի քան քսան տարի առաջ ստեղծվեց «Սիմֆոնիա Տորոնտոն», որպես բոլորովին մի նոր կազմակերպություն, մի նոր նվագախումբ։
-Մաեստրո, մեկ-երկու բառով կներկայացնե՞ք՝ այստեղ նվագախմբերն ինչպե՞ս են ֆինանսական միջոցներ հայթայթում։
-Այստեղ պրոֆեսիոնալ նվագախմբերը որոշակի աջակցություն են ստանում թե՛ քաղաքային, թե՛ պրովինցիալ, թե՛ ֆեդերալ իշխանություններից։ Բայց դա լավագույն դեպքում նրանց բյուջեի քսանից-երեսունհինգ տոկոսն է կազմում, մնացյալը մասնավոր կազմակերպություններն ու անհատներն են նվիրաբերում։ Եվ, իհարկե, եկամուտ է նաև տոմսերի վաճառքից ստացված գումարը։ Սա է մեխանիզմը։ Մի կարևոր հանգամանք էլ կա։ Մենք վարչական ծախսեր չունենք, օրինակ՝ գրասենյակ չունենք և ազատված ենք դրա հետ կապված հազար ու մի ծախսից՝ վարձ, աշխատողներ, կահույք և այլն։ Համացանցի շնորհիվ մեր գործը հնարավորինս հեշտացել է։ Ամեն բան առցանց ենք անում։ Ես ու կինս տանից ենք աշխատում, կամավորներ ունենք, որոնք մեզ օնլայն են օգնում, մարքեթինգն ու հանրայնացումն անում ենք բացառապես օնլայն հարթակում։ Վաղուց արդեն հրաժարվել ենք տպագիր մամուլում մեր համերգների մասին հայտարարություններ տեղադրելուց, այդ ամենն անում ենք մեր սոցիալական էջերում, մեզ հետևողների, մեզ սիրողների աջակցությամբ։ Տորոնտոյում առաջիններից էինք, որ սկսեցինք օնլայն տոմսեր վաճառել:
-Ինչպե՞ս կգնահատեք նվագախմբի զարգացումը։ Ո՞ր կետից ուր եք հասել։ Ի՞նչ խնդիրներ եք ձեր առջև դրել։ Ի վերջո, ամեն գեղարվեստական ղեկավար մի տեսլական ունի, թե ինչպիսին է ուզում տեսնել կամ դարձնել նվագախումբը։ Այս հսկա երաժշտական աշխարհում ո՞րն է ձեր անկյունը, ինչո՞վ եք դուք տարբերվում մյուսներից։
-Առաջին իսկ օրից ուզեցի, որ նվագախմբի համերգացանկը հատուկ ուղղվածություն չունենա, որպեսզի կարողանանք մեր ունկնդրին ներկայացնել ամեն բան, սակայն նվագենք հատկապես քսաներորդ դարի երաժիշտների գործերը։ Մենք, օրինակ, բարոկ էլ ենք նվագում, բայց մեր հիմնական համերգացանկը ընդգրկում է 19, 20, 21-րդ դարերի երաժշտական ստեղծագործությունները։ Մենք շատ համերգներ ենք ունեցել: Առաջին եվրոպական շրջագայությունը 2008-ին էր՝ դեպի Գերմանիա. յոթ քաղաքներում նվագեցինք, և գերմանական ռադիոներից մեկը հեռարձակեց մեր համերգներից մեկը։ 2010-ին համերգային շրջագայության մեկնեցինք Իսպանիա։ 2015-ին գնացինք Միացյալ Նահանգներ՝ Ֆլորիդա, իսկ 2018-ին շրջագայեցինք Արգենտինայում, Ուրուգվայում, Պերուում։ Բուենոս Այրեսում շատ հայեր էին ներկա մեր համերգին։ Նույնիսկ համերգներից մեկի վերջում մեկը դահլիճից բղավեց՝ աբրի՛ս, Նուրհան։
-Ձեզ համար էդ տեսակ բաները հուզի՞չ են, կարևո՞ր։
-Դե, իհարկե։
-Այսօր, ասում են, մեծ խնդիր է հանդիսատեսին բերել համերգասրահ։ Ովքե՞ր են գալիս ձեզ լսելու, այս տարիների ընթացքում ինչպե՞ս եք կայացրել, ձևավորել ձեր լսարանը։
-Մենք ուզում ենք, որ հանդիսատեսը մեզ վստահի։ Հաճախ ենք նվագում գործեր, որ երբևէ Տորոնտոյում չեն հնչել։ Դա մեր ռազմավարություններից մեկն է։ Օրինակ, ապրիլին համերգ էինք նախատեսել, որն, իհարկե, հայտնի պատճառներով կհետաձգվի։ Պիտի նվագեինք չորս գործ, որոնք, կարելի է ասել, Տորոնտոյում պիտի հնչեին առաջին անգամ։ Շումանի Թավջութակի կոնցերտը, որը, իհարկե, շատ նվագախմբեր են կատարել, սակայն Շումանն, ի սկզբանե, այն կամերային նվագախմբերի համար չի գրել։ Մի գերմանացի հայտնի թավջութակահար այն մշակել է հատուկ լարայինների համար, և մենք որոշեցինք ներկայացնել։ Այդպես Պրոկոֆևի երկրորդ կվարտետը ես կամերային նվագախմբի համար մշակեցի, որը նույնպես առաջին անգամ պիտի հնչեր, ինչպես նաև՝ Էդվարդ Միրզոյանի աշակերտի՝ կոմպոզիտոր Նինա Գրիգորյանի «Գարունը» գործը և լեհ հրաշալի կոմպոզիտոր Գրացինա Բաչևիչի ստեղծագործությունը։ Մեր հանդիսատեսը, ամենայն հավանականությամբ, դեռևս չգիտի այս գործերն ու դրանց հեղինակներին, բայց նրանք գիտեն, որ «Սիմֆոնիա Տորոնտոն» իրենց միշտ մի նոր, արժեքավոր գործ պիտի ներկայացնի։ Մենք նաև սովորաբար կոմպոզիտորներին հրավիրում ենք համերգներին։ Օրինակ, Նինան ապրիլին Լիսաբոնից պիտի գար։ Հրավիրելու նպատակն այն է, որ հանդիսատեսը տեսնի, ճանաչի հեղինակին։ Նոյեմբերին երկու կոմպոզիտորի պրեմիերա ունեցանք, երկուսն էլ ներկա էին համերգին։ Անգամ ես, որ ամբողջ կյանքս դասական երաժշտության մեջ եմ եղել, միշտ կարիք ունեմ ավելին իմանալու՝ ինչպե՞ս է ստեղծվել գործը, ի՞նչ է զգացել կոմպոզիտորն այն ստեղծելիս, ե՞րբ, ի՞նչ հանգամանքներում և ի՞նչ տրամադրությամբ է այն գրել։ Ես հրավիրում եմ կոմպոզիտորներին, որ իրենք մեր լսարանին անձամբ պատմեն այդ մասին։ Մեր հանդիսատեսն արդեն քսան տարի մեզ հետ է նաև մեր այս գործելաոճի շնորհիվ։ Այստեղ՝ Տորոնտոյում, անթիվ-անհամար համերգներ են տեղի ունենում, մրցակցությունն աննախադեպ մեծ է, աշխարհահռչակ երաժիշտներ են իրար հաջորդելով գալիս այստեղ, բայց մեր մրցակցությունը նրանց հետ չէ։ Մենք պարզապես փորձում ենք այնպիսի համերգներով ներկայանալ, որի կենտրոնում երաժշտությունն է և ոչ թե պարզապես հայտնի մարդը։ Սիրում ենք ներկայանալ թեմատիկ համերգներով, հաճախ նոր գործեր ենք ներկայացնում, որ մինչև այդ Տորոնտոյում չեն հնչել, այսինքն՝ այդ գործերի պրեմիերաները, այդ թվում՝ հայ կոմպոզիտորների, մեզ մոտ են տեղի ունենում։
-Իսկ հայկական երաժշտությունը ներկայացնելը և՞ս ձեր ռազմավարության մի մասն է։ Գիտեմ, որ հաճախ եք ներկայացնում հայ կոմպոզիտորների ստեղծագործություններ։ Դուք որպես երաժի՞շտ եք հետաքրքրված դրանով, թե՞ որպես հայ։
-Երկուսն էլ։ Մենք, իսկապես, ունենք հրաշալի անուններ։ Օրինակ, մեր ժամանակակից Վաչե Շարաֆյանը։ Ամենահեղինակավոր եվրոպական նվագախմբեր, ինչպիսիք են Դրեզդենի, Քյոլնի սիմֆոնիկները, կատարում են նրա ստեղծագործությունները։ Նա շատ արժեքավոր կոմպոզիտոր է, որին անպայման պետք է ներկայացնել։ Եվ նա անուններից մեկն է միայն։ Չմոռանամ նաև մեր Էդվարդ Միրզոյանին։ «Սիմֆոնիա Տորոնտոն» բազմիցս ներկայացրել է նրան։
-Կարծեմ, Էդվարդ Միրզոյանին հրավիրել եք, չէ՞, ներկա գտնվելու «Սիմֆոնիա Տորոնտոյի» համերգներին։
-Այո։ 2002, թե 2003 թվականն էր։ Ես նրան ճանաչում էի Հայաստան այցելությունների շնորհիվ։ Շատ մտերմացել էինք, և ամեն անգամ հենց հասնում էի, անմիջապես զանգում էր հյուրանոց: Անգամ երբ վերջին անգամ գնացի Երևան, ինքն իր առողջական դժվար շրջանում եկավ հյուրանոց, գնացինք իրենց տուն՝ ճաշելու։ Շատ էի սիրում իրեն, որքան տխրեցի, երբ կյանքից հեռացավ։ Վերջին անգամ Երևանում էի 2005-ին, իսկ ինքը մահացավ 2012-ին։ Այդ յոթ տարվա մեջ միշտ ասում էր՝ ինչո՞ւ չես գալիս, ախր։ 2010-ին էր կարծեմ, որ սիմֆոնիկից հրավիրեցին համագործակցելու, բայց չկարողացա, քանի որ արդեն պայմանավորված համերգներ ունեի։
-Իսկ հիմա կապեր ունե՞ք Հայաստանի ֆիլհարմոնիկ և սիմֆոնիկ նվագախմբերի հետ։
-Չէ, բնավ կապ չունեմ։
-Ներեցեք, եթե հարցս աննրբանկատ թվա, բայց հետաքրքիր է՝ զգացողության իմաստով կա՞ տարբերություն, երբ դուք բեմում ղեկավարում եք հայ կոմպոզիտորի ստեղծագործություն։
-Ինչ էլ որ ղեկավարեմ, նախ պիտի հարյուրից հարյուր յուրացրած լինեմ և ամենակարևորը՝ սիրեմ։ Հակառակ պարագայում չեմ կարող թե՛ նվագախմբին, և թե՛ հանդիսատեսին ճիշտ ներկայացնել գործը։ Կարծում եմ, պրոֆեսիոնալի համար այսպես է միշտ։ Ինձ հայկական երաժշտությունը շատ հոգեհարազատ է։ Բայց, այնուամենայնիվ, չեմ կարծում, թե սերս հայկական երաժշտության հանդեպ տարբեր է, քան, ասենք, Մոցարտի կամ Բեթհովենի հանդեպ։ Լավ, խորը երաժշտությունը նույն ներգործությունն ունի քեզ վրա, և, առհասարակ, երաժշտությունն ազգություն չի ճանաչում։ Որն էլ այս պահին նվագում ենք, հենց դա էլ սերս է։
-«Սիմֆոնիա Տորոնտոյի» վերջին համերգը, որ տեղի ունեցավ փետրվարին, նվիրված էր Կոմիտասի 150 ամյակին։ Դուք հրավիրել էիք թուրք երգչուհու, որը նաև Կոմիտաս կատարեց։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված Ձեր այս որոշումը։
-Այս նախագծի մասին սկսել էի մտածել դեռ երկու տարի առաջ։ Կոմիտասի գործերի մեծ մասը երգչախմբի համար է գրված։ Շատ ստեղծագործություններ, ինչպես գիտենք, Սերգեյ Ասլամազյանը կվարտետի համար մշակել է, որոնց մեծ մասը մշտապես նվագել ենք, մեր երաժիշտներն անգիր գիտեն այդ գործերը։ Ուզեցի ինչ-որ մի նոր բան անել և գտնել կոմպոզիտորների, որոնք կամ ազդվել են Կոմիտասից, կամ ստեղծագործել են նույն մտայնությամբ։ Այդպես, այս համերգում ներկայացրինք Իրաքում ծնված հայ կոմպոզիտոր Լորիս Օհաննես Չոբանյանին, որի ստեղծագործությունը կոչվում է «Կոմիտասի վերջին օրերը»։ Համերգի երկրորդ գործը Կոմիտաս էր, որ Կանադայում ապրող թուրք երգչուհի Բեսթե Քալենդերը երգեց, և նա ոչ միայն Կոմիտաս երգեց։ Իմ նպատակն էր նաև ներկայացնել թուրք կոմպոզիտոր Թահսին Ինճիրձին, որը թուրք բանաստեղծ Նազըմ Հիքմեթի գործերի հիման վրա ստեղծագործություն է գրել։ Նազըմ Հիքմեթը թուրք հումանիստ բանաստեղծ էր, սոցիալիստ, թուրքական հեղափոխական պոեզիայի հիմնադիրը, Պաբլո Ներուդայի ընկերն էր։ Հիքմեթը Թուրքիայում բազմիցս բանտարկվել Է իր հայացքների համար։ 1950-ականներին Սովետական Միությունում նա շատ հայտնի էր, գործերը թարգմանված են շատ լեզուներով, թեև Թուրքիայում արգելված էր։ Իսկապես մեծ պոետ էր, Հայ դատն էլ հրաշալի գիտեր, պոեմ ունի, որում խոսում է հայերի ջարդի մասին։ Շատ դժվար ու հետաքրքիր կյանք է ունեցել, փախել է բանտից՝ Սև ծովով հրաշքով հասնելով Ռուսաստան։ 1950-ին Հիքմեթն արժանացել է Խաղաղության միջազգային մրցանակի։ նրա գործերի հիման վրա թուրք կոմպոզիտոր Թահսին Ինճերձին երգեր էր գրել։ Ես ուզեցի, որ Կոմիտասին նվիրված համերգին հնչեն այդ երգերը։ Դեռևս Պոլսի օպերայի նվագախմբում աշխատելիս Թահսինի հետ բարեկամացել էի, նա սովորել էր Բեռլինում, ինքն էլ ջութակահար էր։ Պատկերացնում եք, Բեռլինում երգչախումբ էր հիմնել և անունը դրել թուրք-գերմանական պրոլետարիական երգչախումբ։ Եվ դեռ այդ ժամանակ Նազըմ Հիքմեթի գործերի հիման վրա երգեր էր գրել երգչախմբի համար։ Ես ուզեցի, որ Թահսինն այդ ստեղծագործությունները մշակի հատուկ «Սիմֆոնիա Տորոնտոյի» համար։ Նա սիրով համաձայնեց, և այս համերգի համար ութսունհինգն անց հասակում նոր մշակումներ արեց։
Այս համերգին ներկայացրինք նաև հունգարացի երգահան Բարտոկի գործերը։ Ինչպես գիտեք, նա էլ Կոմիտասից ներշնչվելով՝ ամբողջ Հունգարիայով մեկ ժողովրդական երգեր էր հավաքում։ Մի խոսքով, Կոմիտասի համերգի առանցքը մշակութային, երաժշտական կամուրջներն էին, նաև՝ արվեստագետներ, որոնց ստեղծագործության առանցքը հումանիզմն է ու խաղաղությունը։
-Իսկ ինչպե՞ս գտաք մեցո սոպրանո Բեսթե Քալենդերին, որը համերգին երգեց Կոմիտասի և Թահսինի երգերը։
-Նա Պոլսում է ծնվել և սովորել տեղի կոնսերվատորիայում։ Երբ առաջին անգամ Բեսթեին հանդիպեցի, ներկայացրեցի համերգի նպատակը։ Ինքն, անշուշտ, գիտեր Կոմիտասին, շատ հայ ընկերներ է ունեցել, որոնք Կոմիտաս են երգել։ Սիրով համաձայնեց երգել նաև Կոմիտաս։ Հայերեն չգիտեր, և ես մտածեցի, որ հնարավորություն տամ իրեն թեկուզ Կոմիտաս երգել ոչ թե բառերով, այլ պարզապես ձայնային արտաբերումներով։ Բայց ինքն ասաց, որ ուզում է հայերեն երգել։ Ամեն բան թարգմանեցի նրա համար և, ի վերջո, Բեսթեն հայերեն երգեց։ Ինքն էլ շատ շահագրգռված էր, որ լավ լինի, և կարծում եմ, Կոմիտասը, նրա կատարմամբ, իսկապես, լավ հնչեց։ Համերգին ներկա էին կանադացիներ, հայեր և թուրքեր, և բոլորը տպավորված էին։ Բեսթեն արդեն տասը տարի է, ինչ ապրում է Կանադայում, այս պահին Էդմոնտոնի օպերային թատրոնի մեներգչուհի է։
-Համերգի երկրորդ հատվածում Վաչե Շարաֆյանի ստեղծագործությունը ներկայացրիք՝ կանադաբնակ հայ ջութակահարուհի Նունե Մելիքի կատարմամբ։
-Այո, ուզեցի ներկայացնել Հայաստանի ժամանակակից կոմպոզիտորի։ Ջութակի կոնցերտը Վաչե Շարաֆյանը գրել է 1998–ին և ավարտել է այն ապրիլի 24-ին։ Վաչե Շարաֆյանն, իսկապես, մեծ կոմպոզիտոր է։
-Մաեստրո, դուք գրասենյակ չունեք, տանից շատ քիչ ուժերով եք աշխատում: Անհավատալի է, թե ինչպես եք հասցնում այս ահռելի աշխատանքն անել։
-Կինս՝ Մարգարիտը, ինձ շատ է օգնում: Նա մինչև «Սիմֆոնիա Տորոնտոն» Կանադայի տարբեր նվագախմբերում գլխավոր մենեջեր աշխատելու քսանամյա փորձ ուներ։ «Սիմֆոնիա Տորոնտոյի» կազմում տասներեք մնայուն երաժիշտներ են, իսկ հավելյալ համերգների համար մենք համագործակցում ենք հրավիրյալ երաժիշտների հետ։ Գեղարվեստական մասը ես եմ կազմակերպում, իսկ կինս զբաղվում է բիզնես կառավարմամբ։ Կարծում եմ, այսպես են աշխատում բոլոր կամերային նվագախմբերը։
-Եվ զուգահեռ մշակումներ եք անում, նոր գործեր պատրաստում նվագախմբի համար։
-Այո, դա տանում է իմ ժամանակի մեծ մասը։ Բայց պիտի անեմ, քանի որ իմ նպատակը նվագախմբի համերգացանկն ընդլայնելն է։ Իմ մշակումներն արդեն կատարել և կատարում են մի քանի երկրների կամերային նվագախմբեր։ Երեկ, օրինակ, Նիդեռլանդների կամերային նվագախմբերից մեկի հետ պայմանագիր կնքեցինք, ըստ որի՝ իրենք կօգտվեն չեխ հանրահայտ կոմպոզիտոր Դվորժակի իմ մշակումներից։ Երբ հարցրիք, թե որն է մեր տեղն այս միջազգային երաժշտական մեծ օվկիանոսում, երևի հենց սա կուզեի որպես պատասխան ասել։ Միշտ չենք կարող Չայկովսկի և Բեթհովեն նվագել։ Երբ, օրինակ, Շոստակովիչի կվարտետն ենք մշակում լարային նվագախմբի համար, գործը, կարծես, նոր կյանք է ստանում։
-Ի՞նչ նոր ծրագրեր ունեք առաջիկայում։
-Բացի այն, որ «Սիմֆոնիա Տորոնտոյի» գեղարվեստական ղեկավարն եմ և գլխավոր դիրիժորը, որպես հրավիրյալ դիրիժոր աշխատում եմ նաև տարբեր նվագախմբերի հետ։ Նոյեմբերին, օրինակ, ղեկավարեցի Սան Րեմոյի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը, հոկտեմբերին հրավիրված եմ Իտալիա, Անգլիա, բայց դե, տեսնում եք, ինչ օրեր են, տեսնենք՝ ինչ կստացվի։ Ինչ վերաբերում է մեր նվագախմբին, մյուս սեզոնին սպասում ենք հայ ջութակահար Հրաչյա Ավանեսյանին, որ Երևանից է, բայց, կարծեմ, հիմա Վիեննայում է ապրում։ Շատ տաղանդավոր երաժիշտ է, մեծ ցանկություն ունեմ նրան ներկայացնել մեր հանդիսատեսին։
-Դուք նոր անուններ ներկայացնելու սկզբունք ունեք։ Գիտեմ, որ Նարեկ Հախնազարյանին էլ Դուք եք առաջինը հրավիրել։
-Այո, Կանադայում առաջին անգամ նա մեզ հետ է նվագել։ Շատ հայ մենակատարներ են մեզ հետ նվագել, և առաջիկայում էլ շատ հանդիպումներ են սպասվում մեր հանդիսատեսին։
-Նավագախմբում հայ երաժիշտներ կա՞ն։
-Այս պահին՝ ոչ, մի հայ երաժիշտ ունեինք, թոշակի գնաց։ Ինձ միշտ հարցնում են՝ ինչպե՞ս է, որ ձեր երաժիշտները հայկական գործերն այդքան լավ են նվագում, ես ասում եմ՝ որովհետև նվագախմբի ստեղծման օրից այդ գործերն ամենաշատն են նվագել։ Իրենց առաջին բեմելն Ասլամազյանի կոմիտասյան մշակումներն էին։
-Պարոն Արման, ժամանակակից աշխարհում արվեստի, մշակույթի ոլորտը ստանո՞ւմ է բավարար ուշադրություն, հոգածություն թե՛ հասարակության, և թե՛ կառավարությունների կողմից։
-Արվեստն, առհասարակ, շատ կարևոր է մարդու համար։ Առանց դրա այս աշխարհը շատ նեղ ու ձանձրալի պիտի լիներ։ Մենք կառավարություններին և հասարակությանը պիտի համոզենք, որ արվեստը զարգացման ամենակարևոր տարրերից է։ Հաճախ կառավարությունում սովորական բիզնեսմեններ են նստած և բնավ հետաքրքրված չեն արվեստով: Իրենց համար ամենակարևորը դրամն է, շահույթը, տնտեսությունը։ Շատերը, ցավոք, չեն հասկանում, որ արվեստը բացի կրթելուց, հոգեպես հարստացնելուց, նաև կարող է մեծ շահույթ բերել երկրին։ Միայն թե պիտի լինի ռազմավարական ծրագիր։ Ամեն մեկ դոլարը կարելի է յոթ անգամ ավելի հետ բերել, եթե արվեստի, մշակույթի ոլորտում ներդրումներ արվեն։
-Ժամանակին համագործակցել եք Հայաստանի հետ: Ո՞րն է այդ ոլորտում ամենամեծ խնդիրը։
-Հուսամ, հիմա շատ բան փոխվել է։ Ամենակարևորն այն է, որ երաժիշտը կարողանա իր գործին համարժեք վարձատրվել և ստիպված չլինի այլ երկրներում ավելի լավ հեռանկարներ փնտրել։ Հայ ժողովրդի մշակույթն իր ամենամեծ զենքն է։
-Իսկ ձեր կարծիքով հայկական մշակույթը լա՞վ է ներկայացված դրսի լսարանին։
-Կարծում եմ, հիմնականում, Արամ Խաչատրյանի անունն է, որին նրանք ծանոթ են։ Նույնիսկ Էդվարդ Միրզոյանին, նրանք, ցավոք, չեն իմանա։ Այդ առումով մենք ահռելի գործ ունենք անելու, որովհետև իսկապես արժանավոր երաժիշտներ ունենք։ Կոմիտասի հոբելյանական տարին այդ տեսանկյունից ահագին դրական տեղաշարժ կատարեց։ Ես անգամ ճապոնացի դաշնակահարից նամակ ստացա, որով նա մեզ հետ Կոմիտաս նվագելու ցանկություն էր հայտնում։ Ժամանակ է պետք։
-Հայաստանում ե՞րբ սպասեն Ձեզ։
-Միշտ պատրաստ եմ սիրով ընդունել Հայաստան գնալու հրավերը։
