Նորա Մարտիրոսյան. «Ինձ համար կարևոր էր, որ ֆիլմը լիներ պոլիֆոնիկ, խոսեր մի քանի ձայնով»
Հավատում եմ, որ ճշմարտությունը մեկը չէ, կան տարբեր ճշմարտություններ
Անկախությունից հետո առաջին անգամ այս տարի Հայաստանը Կաննի կինոփառատոնում ընտրված ֆիլմ ունեցավ: Ֆրանսահայ կինոռեժիսոր Նորա Մարտիրոսյանի «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմը մեկն է պաշտոնական ընտրություն անցած 56 կինոնկարներից:
Թեև համավարակի պատճառով փառատոնն այս տարի չեղարկվեց, կազմակերպիչները որոշեցին առանց անվանակարգերի ու մրցանակների՝ ընտրել տարվա լավագույն ֆիլմերը։ Կաննի կինոփառատոնի «official selection» պիտակը հետագայում ճանապարհ հարթելիս կօգնի պաշտոնական ընտրություն անցած ֆիլմերին:
«Երբ որ քամին հանդարտվի» («Si le vent tombe», «Should the Wind Drop») ֆիլմը պատմություն է Արցախի մասին, «բայց ոչ քաղաքական գաղափարներ առաջ տանող»,-ասում է ռեժիսորը։ Այն պատմում է արցախյան աբսուրդի մասին. դրախտային երկիր, որն ապրում է լիարժեք կյանքով՝ միաժամանակ հրաբխի վրա լինելու մշտական զգացողությամբ։
Միջազգային աուդիտոր Ալենը գալիս է Ղարաբաղ՝ հասկանալու՝ չճանաչված հանրապետության օդանավակայանը պատրա՞ստ է վերաբացման։ Օդանավակայանի տարածքում փոքրիկ բիզնեսով զբաղվող Էդգարի շնորհիվ նա բացահայտում է Արցախն ու փորձում մեկուսացումից «փրկել» իր համար կարևոր դարձած աշխարհի այս անկյունը:
Ֆիլմի առանցքում օդանավակայանն է, որտեղից ինքնաթիռներ չեն թռչում և վայրէջք չեն կատարում, բայց բնակիչները դրա մասին խոսում են այնպես, կարծես, վաղն այն գործելու է: Անիրականն իրական դարձնող հավատի մասին է «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմը: «Վերնագրում հատուկ եմ օգտագործել «երբ որ»-ը, որովհետև դրա մեջ հույսն ավելի ուժեղ է, քան «երբ»-ի»,-ասում է Նորա Մարտիրոսյանը:
Լուսինե Ղարիբյան -Այս օրերին, երբ բոլորս լավ նորությունների կարիք ունենք, Կաննի փառատոնում Ձեր ֆիլմի հաջողությունը Հայաստանին շատ ոգևորեց։ Փառատոնի պաշտոնական ցուցակում հայտնվելն անսպասելի՞ էր։
Նորա Մարտիրոսյան -Համաճարակի պատճառով որոշվեց, որ այս տարի չեն լինելու փառատոնի զուգահեռ ծրագրերը: Իսկ ես հույս ունեի, որ ֆիլմս կընդգրկվեր այդ ծրագրերից մեկում. պաշտոնական ցուցակում հայտնվելը գրեթե անհնար էր թվում: Ընտրված ֆիլմերը հայտարարելուց մեկ օր առաջ իմացա, որ իմ ֆիլմը դրանց թվում է: Թեև արդեն գիտեի, բայց երբ Կաննի փառատոնի տնօրեն Թիերի Ֆրեմոն ասուլիսի ժամանակ արտասանեց անունս, ես հասկանում էի, որ խոսքն իմ ֆիլմի մասին է, բայց չէի կարողանում գիտակցել, թե ինչ է ասում:
Լ.Ղ.-Այսինքն, ֆիլմը Կաննի փառատոնին ներկայացնելու նպատակ ունեցել եք հենց սկզբի՞ց։ Դա ինչ-որ կերպ ազդե՞լ է աշխատանքների ընթացքի, ֆիլմի գաղափարի վրա։
Ն.Մ. -Կաննի փառատոնը մտքումս էր ամենասկզբից։ 2013 թվականին իմ նախագծերից մեկն ընդգրկվեց Fabrique du cinéma du monde-ում: Ընտրել էին 15 ֆիլմի նախագիծ ու դրանց հեղինակներին հնարավորություն տվել 10 օր անցկացնել Կաննում, բացահայտել փառատոնը, շուկան, ներկայացնել նախագծեր, գտնել պրոդյուսերներ: Մի երեկո բոլորս գեղեցիկ հագնված, զարդարված, կարմիր գորգով հանդիսավոր բարձրացանք աստիճանները ու մտանք ամենամեծ դահլիճը՝ ֆիլմ դիտելու: Ապշեցնող էր, ֆիլմ դիտելն իսկական արարողություն էր: Եվ ես ինձ ասացի՝ ուզում եմ մարդիկ իմ ֆիլմն այսպես դիտեն։
Մինչև այդ ես մեծ սիրով աշխատում էի փորձարարական ձևաչափում, բայց հասկացա, որ եթե ուզում եմ ֆիլմս հասնի Կանն, պետք է պատմելու ավելի դասական ձև գտնեմ: Ամենաբարդն այդ ձևի մեջ ինքս ինձ չդավաճանելն էր: Կարծում եմ՝ հաջողվեց, ու ֆիլմը, որն ունենք այսօր, ամբողջովին իմն է:
Տարիներ առաջ, երբ նկարում էի «Երևան-Փարիզ» կարճամետրաժ ֆիլմը, ինդուստրիան ինձ «կուլ տվեց»։ Նկարահանումների ձևաչափն ինձնից պահանջում էր գնալ ինդուստրիայի ճանապարհով, և քանի որ նկարահանման օրերը քիչ էին, չկարողացա ընդդիմանալ ու պարտված դուրս եկա։ Ղարաբաղում այլ էր, ես կարողացա թիմին տանել իմ ճանապարհով: Երբ ամեն ինչ պատրաստ էր նկարահանման համար և մնում էր ասել՝ мотор, ես հանկարծ մտափոխվում էի՝ եկեք էդպես չնկարենք: Ես ինձ թույլ էի տալիս չհամաձայնվել ամենակարճ ճանապարհի հետ, և իմ ամբողջ թիմն ու պրոդյուսեր Անի Որսկանյանն իմ թիկունքին կանգնած էին:
Լ.Ղ. -Արցախ գնալիս ֆիլմ նկարելու միտքն արդեն կա՞ր, թե գաղափարն այնտեղ ծնվեց։
Ն.Մ. -Առաջին անգամ Արցախ գնացի 2009-ին ու բացահայտեցի մի բան, որ բառերով չէի կարողանում բնութագրել, չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչն է ինձ այդքան հուզում։ Տարբեր իրավիճակներ էի պատկերացնում, օպերատոր Արտակ Մարգարյանի հետ պարբերաբար գնում, նկարում էինք, վերադառնում էի Ֆրանսիա, նայում էի մեր նկարածն ու չէի հասկանում՝ միտքը, խնդիրը ո՞րն է, ինչի՞ մասին կարելի է պատմել, որ ամփոփի իմ խորը զգացմունքը, այսօրվա Ղարաբաղի գեղեցկությունը, դժվարությունն ու ցավը։
Եվ երբ «հանդիպեցի» օդանավակայանին, ասացի՝ դու պիտի լինես իմ ֆիլմի կենտրոնում: Մոտ 50 մարդ ամեն օր գնում էր այդ գեղեցիկ շենք՝ աշխատանքի, ու տպավորություն էր, որ վաղն այստեղից ինքնաթիռ է թռչելու: Առաջին անգամ օդանավակայանի աշխատակիցներին հանդիպեցի 2011-ին, հետո՝ 2012-ին, 2013-ին, ու ամեն անգամ իրենք ասում էին՝ Նորա ջան, մյուս անգամ այս օդանավակայանով ես գալու: Ես մի կողմից հավատում էի, որովհետև հուսով եմ, որ Ղարաբաղը, իսկապես, մի օր կընդունվի որպես առանձին երկիր, մյուս կողմից ասում էի՝ անհնար է։ Այդպես, օդանավակայանի շուրջ սկսեցի հյուսել իմ պատմությունը:
Լ.Ղ. -«Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմն էկրան է բարձրանում Արցախ Ձեր առաջին այցից մոտ 10 տարի անց։ Ինչո՞ւ այսքան երկար։
Ն.Մ. -Ես ուզում էի ֆիլմ արտադրել, բայց ես ապրում եմ ոչ թե Փարիզում, այլ Մոնպելիեում, կինոյի աշխարհից չէի և չունեի պրոդյուսեր։ Երկու ընկերներիս հետ, որոնք վավերագրական, էքսպերիմենտալ ֆիլմեր են նկարում, որոշեցինք մեր պրոդյուսերական ընկերությունը հիմնել: Ֆիլմի ստեղծման համար անհրաժեշտ առաջին գումարներն այդպես ստացանք: Դրան զուգահեռ՝ դիմում էի տարբեր հիմնադրամների: Երբ ստանում էի բացասական կամ կիսադրական պատասխան, փորձում էի հասկանալ, թե ինչ չափանիշների պետք է համապատասխանի սցենարը, որ ֆինանսավորեն, ու ըստ դրա՝ նորից սկսում էի գրել: Հասկացա, որ փոքր գումարներ կարող եմ ստանալ, բայց մեծ գումար ստանալ չի հաջողվում: Եվ այդ ժամանակ հանդիպեցի «Սիսթր պրոդաքշն»-ի պրոդյուսեր Ջուլի Փարատյանին, որն առաջարկեց միասին աշխատել: Իմ լավ ընկերոջ ու Ֆրանսիայում հայտնի գրող Էմանուել Պագանոյի հետ սկսեցինք աշխատել սցենարի վերջնական տարբերակի վրա: Առանց սյուժետայինգծերը փոխելու՝ Էմանուելը սցենարը դարձրեց գեղարվեստական:
Լ.Ղ. -Հաճախ եք խոսում հավատալու, հավատի շնորհիվ անիրականը իրական դարձնելու մասին։ Ֆիլմին անդրադառնալիս՝ կինոգործիչներն էլ նշում են, որ Ձեր պատկերացմամբ՝ տարածքը, աշխարհը գոյություն ունի միայն այն դեպքում, երբ հավատում ես դրան: Ինչի՞ն էիք հավատում ֆիլմը ստեղծելիս:
Ն.Մ. -Այսօր Ղարաբաղում այգիները ծաղկում են, հողը մշակված է, քաղաքները՝ սարքված: Ղարաբաղը, կարծես, փոքր դրախտ լինի, բայց դու գիտես այդ դրախտի գինը։ Ֆիլմում կան Ղարաբաղի բոլոր դրախտային հատկանիշները, բայց, միևնույն ժամանակ, դու հասկանում ես, որ, ինչպես օդանավակայանի տնօրենն է ասում՝ մենք ապրում ենք հրաբխի վրա: Ֆիլմն այդ աբսուրդի մասին է. մի կողմից՝ չես տեսնում պատերազմը, չես տեսնում սահմանը, չես տեսնում, թե ինչու հնարավոր չէ, որ Ղարաբաղն ապրի բոլոր երկրների նման, մյուս կողմից՝ փոքր դրվագներով հավաքվում է այդ պատկերը:
Որպեսզի ոչ հայկական լսարանը հասկանա այս պատմությունը, պետք է ինչ-որ մեկը նրան բերի, հասցնի Ղարաբաղ ու կամաց-կամաց կորցնի։ Դա ֆրանսիացի Ալենն է՝ օդանավակայանի աուդիտորը: Բոլոր կերպարները պատմում են մեկ Ղարաբաղի և յուրաքանչյուրը՝ հավատքի իր ձևի մասին, որովհետև չկա մեկ հավատք։ Ինձ համար կարևոր էր, որ ֆիլմը լիներ պոլիֆոնիկ, խոսեր մի քանի ձայնով, որովհետև ես հավատում եմ, որ ճշմարտությունը մեկը չէ, կան տարբեր ճշմարտություններ։ Մարդիկ սիրում են գնալ կինո, որտեղ ցույց են տալիս՝ սա սպիտակ է, սա սև է, սա լավն է, սա վատն է։ Իմ ֆիլմը բոլորովին այդպիսին չէ։ Ես չեմ բղավում՝ Ղարաբաղը մերն է, ես հիմնվում եմ փաստերի վրա: Ֆիլմի խորքային միտքն այն է, որ եթե հավատաս, կարող ես փոխել իրականությունը կամ առնվազն ստեղծես քոնը, հավատաս դրան և ուրիշներին էլ հավատացնես:
Լ.Ղ. -Երբ մենք օտար մեկին Հայաստանն ենք ներկայացնում, փորձում ենք, որքան հնարավոր է՝ շատ բան ցույց տալ մեր պատմամշակութային ժառանգությունից: Դուք հատուկ հրաժարվել եք այդպիսի տեսարաններից։ Ինչո՞ւ։
Ն.Մ. -Ինձ թվում է հայերս մի քիչ սխալվում ենք՝ մտածելով, որ մեր ամենամեծ արժեքը եկեղեցիներն են։ Դրանք, իհարկե, շատ գեղեցիկ ու յուրահատուկ են, բայց ինձ համար Հայաստանում ու Ղարաբաղում ամենակարևորը մարդկանց պարզությունն ու խորությունն է։ Դրանք են այն «տեսարժան վայրերը», որ փորձել եմ ցույց տալ ֆիլմում: Եթե մեր այդ գեղեցիկ սարերն ու եկեղեցիները ապրած չլինեին հայերով, գուցե այդքան հետաքրքիր չլինեին:
Դա չի նշանակում, որ ֆիլմում նկարված վայրերը հատուկ ընտրված չեն: Չգիտեմ, թե քանի կիլոմետր ենք քշել՝ հասնելու համար այն բենզալցակայանը, որը ուզում էի նկարել: Ես անպայման ուզում էի, որ տաքսին մոխրագույն լինի: Չնայած՝ ամբողջ Ղարաբաղում միայն 2 մոխրագույն «Վոլգա» կար, և բոլորն ասում էին, որ սպիտակը կամ դեղինն ընտրեմ, բայց ես գիտեի, որ այդ ճանապարհների վրա մոխրագույնը սիրուն կդիտվի։ Այսինքն՝ ես փնտրում էի այն նկարը, որն ուզում էի ստանալ, և պարտադիր չի, որ դա լինի ինչ-որ տեսարժան վայր: Նրանք, ովքեր տեսել են ֆիլմը, ասում են՝ էս ինչ հրաշք և գեղեցիկ երկիր է։
Լ.Ղ. -Խնդրում եմ դերասանների ընտրության մասին խոսեք։
Ն.Մ. -Դերասանների ընտրությունը երկար տևեց: Ինձ համար ամենակարևորն այն էր, որ օդանավակայանի տնօրեն-աուդիտոր զույգը ճիշտ համագործակցեր, որ մեկը մյուսից ավելի ուժեղ չլիներ, որ նրանց միջև իսկական մենամարտ լիներ՝ ով ում է ուզում խաբել, ով ինչ է ուզում ցույց տալ։
Երբ հանդիպեցի Գրեգուար Քոլինին, ուղղակի հավատացի, որ նա է Ալենը։ Եվ դա այն Ալենը չէր, որին ես նկարագրել էի սցենարում, դա մի ուրիշ Ալեն էր, որին դեռ պետք է միասին գտնեինք։ Գրեգուարի խաղը բոլորովին ցուցադրական չէ։ Նա չի գոռում՝ ես սիրում եմ Ղարաբաղը, նրան նայելիս՝ դու նույնիսկ չես հասկանում՝ ինքը սիրում է, թե չէ, լավն է, թե վատն է, ինչ է մտածում: Ֆիլմում ցուցադրական խաղ չունեն դերասաններից ոչ մեկը՝ ո՛չ Արման Նավասարդյանը, ո՛չ Դավիթ Հակոբյանը, որը հրաշալի խաղաց ֆրանսիացու դերը՝ չիմանալով լեզուն, ո՛չ Նարինե Գրիգորյանը, որը շատ ժամանակակից, հայրենասեր ղարաբաղցի լրագրող է, ո՛չ խենթի դերը խաղացող Վարդան Պետրոսյանը, որն իրեն բոլորովին նման չէ։ Բոլորը մտան այն դերի մեջ, որն իրենց առաջարկեց ֆիլմը։
Լ.Ղ. -Նկարահանման ընթացքում եղա՞ն սցենարից շեղումներ, չնախատեսված փոփոխություններ։
Ն.Մ. -Օրվա վերջում վերցնում էի նկարած ամբողջ նյութը, գիշերը հյուրանոցի իմ սենյակում մոնտաժում էի՝ հասկանալու համար, թե ինչն է պակասում։ Տեսարաններ կային, որ մի քանի անգամ նկարեցինք։
Ամենակարևոր փոփոխությունը ֆիլմի ավարտն էր։ Գիտեի, որ իմ սցենարի վերջին տեսարանը շատ ուժեղ չէ, բայց ո՛չ ես, ո՛չ Էմանուելն ավելի լավ տարբերակ չունեինք: Գրեգուարի հետ շփվելով՝ աստիճանաբար միտքս փոխեցի: Ու հենց նկարահանման օրը թիմին ասացի, որ վերջին տեսարանը փոխվում է: Բոլորի համար անակնկալ էր, անգամ պրոդյուսերը չգիտեր այդ մասին։ Ինձ թվում է՝ ճիշտ արեցինք, որովհետև հիմա վերջին տեսարանն ավելի բաց է, բարոյախրատական չէ, երևակայության տարածք է թողնում:
Լ.Ղ. -«Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմը երեք երկրների համատեղ արտադրություն է, Դուք Ֆրանսիայի քաղաքացի եք։ Ինչո՞ւ ֆիլմը գրանցվեց որպես հայկական։
Ն.Մ. -Մի քանի ամիս մենք սպասում էինք Կաննի պատասխանին։ Առավոտյան արթնանում ու սկսում էի սպասել, երեկոյան քնելուց դադարում էի սպասել՝ մինչև հաջորդ առավոտ։ Եվ երբ իմացանք, որ ֆիլմն ընդգրկվել է պաշտոնական ցուցակում, դեռ չէինք հասցրել մարսել լուրը, երբ առաջարկեցին այն գրանցել որպես հայկական: Մենք ուրախությամբ ընդունեցինք: Անկեղծ ասած՝ ես չէի սպասում այսպիսի արձագանք։ Բայց հիմա, երբ տեսնում եմ, թե ինչքան կարևոր է հայկական ինդուստրիայի, նաև երիտասարդ հայ ռեժիսորների համար, որոնք ասում են՝ եթե ինքը կարողացավ, մենք էլ կկարողանանք, ուրեմն՝ դա շատ ճիշտ որոշում էր:
90-ականներին մի ամբողջ սերունդ իր ապագան չէր պատկերացնում Հայաստանում. մեզ թվում էր՝ տեղ չունենք մտածելու, աշխատելու։ Եվ այսքան տարի անց հետ գալ Հայաստան այս հպարտությամբ, շատ հուզիչ է։ Ես չէի պատկերացնում, որ Հայաստանն էդպես կոգևորվի։
Լ.Ղ. -Երբ Կաննը հրապարակեց ֆիլմերի ցուցակը, Հայաստանում շատերը համացանցում սկսեցին փնտրել Նորա Մարտիրոսյան անունը։ Թեև Ձեր կարճամետրաժ ֆիլմերը ցուցադրվել են «Ոսկե ծիրան»-ում, բայց լայն շրջանակներին Ձեր անունը հայտնի չէ։ Հայաստանի հանդիսատեսի հետ առնչություններն ինչո՞ւ են քիչ։
Ն.Մ- Հայաստանից ինչ առաջարկ ստացել եմ, միշտ սիրով ընդունել եմ։ Եթե առնչությունները շատ չեն, ուրեմն՝ առաջարկներ չեն եղել։ Ֆրանսիայում ես կգնամ, կպայքարեմ, որովհետև ես այդ երկրում ապրում, հարկեր եմ վճարում։ Իսկ Հայաստանում ինձ այդ իրավունքը չեմ տալիս, որովհետև ես այստեղ չեմ ապրում, ընտրություններին չեմ մասնակցում։ Այդուհանդերձ, ես ինձ զգում եմ Հայաստանի մշակույթի մի մասնիկը:
Լ.Ղ. -Ո՞րն է «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմի հաջորդ քայլը։
Ն.Մ. -Ֆիլմն ընտրվել է ֆրանկոֆոն ֆիլմերի Անգուլեմ փառատոնում ցուցադրվելու համար: Այլ փառատոներից էլ առաջարկներ կային, բայց իմ դիստրիբյուտորներն ասացին, որ ավելի կարևոր է սկսել Անգուլեմից, որովհետև այն բոլոր լրատվամիջոցները, որ չկարողացան աշխատել Կաննում, ներկա կլինեն այս փառատոնին:
Եթե մամուլում լավ արձագանքներ լինեն, ավելի շատ մարդ տոմս կգնի ու կգնա ֆիլմը դիտելու: Եվ ըստ այդ դիտումների՝ կորոշվի ֆիլմի հաջողությունը: Եթե հաջողված է, ուրեմն, հաջորդ ֆիլմդ ավելի հեշտ կնկարես, հակառակ դեպքում՝ հնարավորությունները նվազում են:
Լ.Ղ. -Արդեն ունե՞ք նոր ֆիլմի գաղափար:
Ն.Մ. -Կարանտինի ընթացքում սկսեցի նոր ֆիլմի սցենար գրել։ Շատ հետաքրքիր բան հասկացա. երբ փորձում եմ իմ պատմությունը պատկերացնել Ֆրանսիայում, տեսնում եմ իրավիճակը, տարածքը, որտեղ պերսոնաժները խոսում են: Իսկ երբ նույնը պատկերացնում եմ Հայաստանում, տեսնում եմ պատկերների մի թունել. այն երկրում, որտեղ արմատներդ են, դու մի քանի շերտ պատմություն ունես: Ինչքան էլ հեռու ապրես, արվեստագետի համար շատ կարևոր են մանկության հիշողությունները, գույները, հոտերը: Հիմա փորձում եմ հասկանալ՝ Ֆրանսիայում կարո՞ղ եմ տեսնել նկարների այդ թունելը, թե՞ ոչ։