Մտքեր
«Մեռյալ քնի մեջ քնեած քաղաք՝
Սառել է կրծքիդ գլուխը օձի,
Սողում է դավը, իբրև սև աղանդ,
Պաշարված, բայց ոչ գերված ամրոցի»:
Հրաչյա Թամրազյան, «Պաշարված ամրոց»
Սրանից երկուս ու կես տարի առաջ՝ մայիսին, երբ Երևանի փողոցները զրնգում էին հաղթության ազատագրված աղաղակներից, ինչ-որ բան ինձ արգելում էր ուրախանալ: Երբևէ իշխող կուսակցության աշխատաոճն ու հռետորաբանությունը իմը չէին եղել, ավելին՝ միշտ չէ, որ մեր հայրենիքները համընկնում էին, բայց աղմկալից, բազմաձայնող, ժողովրդական այդ հաղթությունն էլ իմը չէր և չէր կարող լինել: Պատճառն ավելի քան պարզ էր, անձնական, դժվար չէր ձևակերպել. արդեն երկու տարի էր՝ ինքս ինձ համար խնդությունների և թեթև հաղթանակների ժամանակը համարում էի ավարտված: Բայց միաժամանակ՝ ավելի խոր, ուրիշ մի զգացողություն. անծայրածիր, մեղմ այն հայացքը, որ վերևից նայում էր ինձ՝ անսահման մի տխրությամբ: Ասես հեռվում՝ ալեկոծվող այդ ամբոխի վերևում, տխրում էին հրեշտակները, ժպտում էին ինձ՝ անհուն, տխուր մի ժպիտով: Ինքս փողոցում չէի, փակ էի, անտարբեր բոլոր խնդությունների, բոլոր ցնցումների առջև, բայց, միևնույն է, համազգային ցնծության պատկերներն ու արձագանքները՝ գլխապտույտ իրենց հորձանքով, էկրաններից, բարձրախոսներից, փողոցներից տարերայնորեն հորդում էին ներս, վերադառնում էին երազներում:
...Ահա, հսկայական մի ամբոխ է ծփում Մատենադարանի բարձունքին, ու ես՝ գլուխների վերևում, մեծ լոնքերով շարժվում եմ մակարդակից մակարդակ, հոսող քայլերս ու տարածությունը չեն համապատասխանում իրար, ինչպես հաճախ է լինում երազներում, ու ինչ-որ մեկը հետևում՝ անդեմ մի կերպարանք, ասում է, որ նոր «ժամանակ» է սկսվում, «նոր ժամանակ»,-հնչում է անսովոր, արտաքին, արհեստական, դրա համար են քայլերս դարձել այսքան անիսկական՝ ասում եմ մտքիս մեջ... Այդ ամիսներին երազներից վեր, խտացող ու նոսրացող ամբոխներից վեր՝ հաճախ էի փնտրում հրեշտակի հայացքը, տեսակցություններ կորզում միշտ նույն ժամադրավայրում: Ի՞նչ էր ասում ինձ, հատկապես ինձ՝ դժվար էր վերծանել: Բայց տխուր էր: Ու փնտրում էի նրա լռող հայացքը պատուհանի առջև, փողոցում, երթուղայինով տուն վերադառնալիս, մշտապես փոշոտ բնապատկերում՝ անտերունչ եղեգներով ու ճնճղուկներով: Այսօր անծայրածիր այդ մեղմության, այդ տխրության առեղծվածը դարձել է հանկարծ այնքան պարզ: Այնքան մոտիկ: Երեկ պատահաբար իմացա, որ մի քանի շաբաթ է՝ ձեռագրերը Գանձասարից տեղափոխել են Երևան, ու հիմա, երբ փակում եմ աչքերս, դատարկված ցուցափեղկերը նայում են ինձ:
Ի սկզբանե ոչ մի հույս չեմ կապել շոու-հեղափոխության հետ, չեմ հավատացել լայվերի և պսևդո-թափանցիկության մշակույթին («ամեն ինչ դառնում է թափանցի՜կ»,-բանտապահի նախազգուշացումը՝ ուղղված իր վիրտուալ կալանավորներին), շարունակում եմ չհավատալ. իսկապես ոչ մի հույս, ոչ մի պատրանք, որն այսօր ինձ կստիպեր հիասթափված զգալ ինձ: Պարտված նույնպես չի հաջողվում ինձ զգալ, և պատճառն այն չէ, որ դժվար է ընդունել սեփական պարտությունը, ցավագին, ինչպես այսօր այնքան նրբանկատորեն պնդում է քաղաքական վերլուծաբանների նրբակիրթ մի բանակ. ո՛չ, պարզապես մինչև նոյեմբերի տասի լուսաբացը մենք տեսնում էինք անհավասար, կարեվեր պայքարում տոկացող, դիրքերը չզիջող զինվորներին, և մենք էլ մինչև վերջ ոչինչ չէինք հանձնում, և հիմա պարտավոր են մեզ առնվազն բացատրել, թե ինչպես ոչինչ չհանձնելու պատմությունը մի քանի ժամում, բոլորից թաքուն, գիշերով դարձավ ամեն ինչ՝ ոչ միայն Արցախը, այլև Հայաստանը հանձնելու անհավանական մի պատմություն:
Բայց դարձյալ մղձավանջներս խելացի են ինձնից... Մարդիկ թափառում են անհասկանալի մի տարածությունում. անբացատրելիորեն մղձավանջային այս ապրումից արթնացել եմ տարիներ առաջ: Մարդիկ, ես... Ինչ-որ վայրում եմ, կարծես թե տուն է, բայց իմ տունը չէ, նայում եմ դարչնագույն պատերին, ինչ-որ բան է գրված՝ հայերեն տառերով, կախված է պատից, բայց ներսում կիսախավար է՝ դեղնադարչնագույն, օտար, անհասկանալի... մարդիկ են նստոտած հատակին, երկու նեղ պատուհաններն ավելի շատ քողարկում են լույսը, քան լուսավորում, այդ մարդիկ նայում են ինձ ժպտադեմ, խոսում են հայերեն, ոչ մի վտանգ չկա, բայց սարսափելի տառապանք է գետնին նստոտած այդ կերպարանքների հետ խոսելը, սարսափելի է լռելը, սարսափելի, կեղեքող մի ապրում, անբացատրելի ծանր են քաղցր ժպիտները, պետք է սպասել, ու չգիտեմ, թե ինչին եմ սպասում... Մեկը խոսում է ավտոբուսից... պիտի մեկնեմ, հավանաբար... թեթևացած շունչ եմ քաշում, սա չէ իմ տունը...
Այն լուրը, որով արթնացա նոյեմբերի ամենաարևոտ օրերից մեկին, գերազանցեց բոլոր իմ մղձավանջները... Մտա հյուրասենյակ ու իմացա տնեցիներից:
Ասես ինչ-որ մեկը գիշերով, գաղտագողի խաղաղ քուն մտած չքնաղ մանչուկին ցմահ ճորտության հանձնելու պարտավորագիր էր ստորագրել: Իմանալով, որ առավոտյան նա արթնանալու է՝ որպես ճորտ, «դավին անտեղյակ», բայց այլևս ճորտ... Արևին նայելու է բանտված, հաշմված մարդու հայացքով... թեև դեռ ինքն էլ չգիտի այդ մասին:
...Քո պայծառ, ըմբոստ ժողովրդին, որ քանի-քանի անգամ անհուսության, չգոյության անթափանց խավարում սեփական հոգին է հրկիզել ու հավատացել հրածին այդ ասքերին, վերածել դավաճանների, հող հանձնողների ժողովրդի այժմ և միշտ, սերունդների հիշողության մեջ, պատմության դասագրքերում: Իր հայրերին անարժան, տկար և պարտված, իր հայրերի ձեռքբերումները տանուլ տվող, ո՛չ, ոչ թե տանուլ տվող, այլ ծախող ժողովրդի... Փաստացի՝ այսօր, երբ այնքան հաճախ մարդիկ արել են անհնարինը ռազմաճակատում և թիկունքում, ուժերի գերլարումով շարունակել են պայքարել, շարունակել են ապրել Հրանտ Թամրազյանի, Հրաչ Թամրազյանի, Վազգեն Սարգսյանի, Լևոն Խեչոյանի, Լիլիթ Զաքարյանի, Վանո Սիրադեղյանի հայրենիքում, ոչ մի վայրկյան չեն ընկրկել... այդ մարդիկ հանկարծ արթնանում են և իմանում, որ չկա այդ հայրենիքը, և փաստացի հենց իրենք են՝ իրենց մեկ ու կես միլիոն հայրենակիցների հետ, այդ հայրենիքը սկուտեղի վրա դրել թուրքի ոտքերի տակ՝ ամեն վայրկյան պայքարելով, աշխատելով, անքուն գիշերներ անցկացնելո՞վ... Աշխարհում ոչ ոք, երբեք չի կարող ինձ համոզել, որ ես այդ մարդն եմ, որ ես դա արել եմ, օրինակ, քնի՞ մեջ, երազում ու հետո մոռացել... Ոչ ոք, երբեք, հոգեբանական ոչ մի տեռոր չի կարող նման բան համոզել բոլոր այն մարդկանց, որ պայքարել են ու հավատացել: Բայց, ահա, ես պարզ տեսնում եմ հոգեբանական այն խոշտանգումների ուղին, որ երիտստահակներն են գծել իրենց առջև պիոներական, վայրագ մի խանդավառությամբ: Սեփական դավաճանությամբ մի ամբողջ երկիր, մի ամբողջ ժողովրդի և այդ ժողովրդի յուրաքանչյուր անհատին առանձին վերցնել կատարյալ մի աքցանի մեջ, սեփական դավաճանությամբ փորել անհատակ մի անդունդ, ու այդ անդունդը պռնկեպռունկ լցնել համազգային դավաճանության, համազգային թուլության այն առասպելով, որ տխեղծ մի հորինվածք է, ու հետո ասել բյուրավոր մարդկանց. «Տեսնո՞ւմ եք, ձեր հայրերը նվաճել էին, դուք տանուլ տվեցիք, ջուրը լցրիք: Հիմա մտածեք ձեր սխալների մասին, վերլուծեք, մտածեք ապագայի մասին, հը՞, աշխատել է պետք այդ ուղղությամբ: Թե հարկ լինի՝ Արևմուտքից առաջադեմ հոգեվերլուծողների մի աստղաբույլ բերել կտանք, ու ձեզ հետ թրենինգներ կանցկացնեն ազգային ինքնության ճգնաժամի թեմայով: Նոր չէ, ի վերջո ամբողջ Եվրոպան է այդ վիճակում, ինչո՞ւ հետ մնանք: Դե, ինչ, ոչ ոք կատարյալ չէ, ծերո՛ւկ, պատահում է, ի վերջո մարդկային է... թեթև, թեթև տար... »: Քաջ գիտակցելով, նախապես իմանալով, որ դա մի վիհ է, որով հոգեպես խեղում ես քո ժողովրդին, ու խեղում ես դարերի համար, պատմության համար, որ խորտակում ես Կապուտաչյա հայրենիք ստեղծած, անհնարին պայմաններում Շուշին նվաճած ու անառիկ պահած և այսօր էլ անկարելի զոհողությունների գնացող քո ազգը... Խորտակում ես քո անձնական, անհատական անազնվությամբ, քո թոթովախոս պարետներով և պոլիտբյուրոներով, քո անպատասխանատվությամբ... Ու որ այդ վիհից – հոգեբանորեն - ոչ մի ելք չի լինելու: Բայց քեզ հենց դա է պետք, որովհետև դու մշտապես խեղճացնելու ես, ներքնապես կեղեքելու ես մարդկանց կարծեցյալ խեղանդամության հիշողությամբ, որ քո իսկ հորինվածքն է, համոզելու ես նրանց, որ ունեն այն, ինչին արժանի էին, մինչև իրենք էլ մոռանան իրողությունը: Ինչպես երկրորդ նախագահին էր հաջողվել, մի ամբողջ տասնամյակ պատմական իրողությունը խեղաթյուրելով, ժողովրդի մի ստվար զանգվածի համոզել, որ իրենք լուսանցքային «դասալիքներ» են, և եթե չեն ուզում իր պես հարուստ և սպորտային լինել ու ոսկե ժամացույցներ ողորմել աղքատ ուսանողներին, ապա դա է նրանց վաստակը: Կոմպրաչիկոսներն անգամ այդպես չեն վարվել Գույն Պլենի հետ:
Մարդիկ տխմար չէին, հասկացել էին, որ այդ «հաղթելու ենք»-ը կարող է վերածվել Ավարայրի ճակատամարտի, որ վաղ թե ուշ երեք՝ մինչև ատամները սպառազինված ուժի դեմ պայքարելը ստիպելու է վերադառնալ թվաբանությանը և տրամաբանական հաշվարկներին, ոմանք էլ սառնասրտորեն սկզբից ևեթ պնդում էին, որ առաջին հերթին պետք է չմոռանալ թվաբանության մասին... բայց որ անառիկ բերդաքաղաքի դարպասները մի գիշերում, գաղտագողի և լռելյայն կարելի է բացել թշնամու առջև, որ կարելի է զինաթափ անել մինչև վերջ կռված, պայծառ քո ասպետներին ու ռուսական տանկերի պերճախոս երթի առջև պարտադրել նրանց պարտվածի գլխահակ տառապանքը, երբ ընդամենը երկու վայրկյան առաջ նրանց ասել ես, որ հաղթում են ու պիտի հաղթեն... որ ծածուկ կարելի է լուսափթիթ Մեղրին դնել վայրագ գազանի՝ արյան գետերով ոռոգված ոտքերի տակ, ու որ մեկ ու կես միլիոն մարդ, որ քուն է մտել անառիկ բերդաքաղաքի թանկ մտապատկերով, լուսադեմին արթնանում է որպես ճորտ, կքած... որ հարյուրավոր արնաքամ եղող զինվորներ նայում են երկնքին՝ խաբված հայացքներով, փնտրում են տխեղծ այս կատակի պատասխանը... սա վեր է մարդկային մտքի հյուսած ամենադժնդակ, ամենամղձավանջային սցենարներից...
Սարսափելի է: Ես ինքս ինձ հարց եմ տալիս՝ ինչպես է հնարավոր շարունակել, եթե այդ կարծեցյալ «անդունդի» համահեղինակները անխոս չլքեն մտքի դաշտը, չընդունեն իրենց ձախողումը՝ հրաժարվելով մի ամբողջ ժողովրդի իրենց հանցակիցը դարձնելու աններելի, նսեմ ծրագրից: Առայժմ Ազատության հրապարակում հատուկ ջոկատայինները... ասես ճակատագրի հեգնանքով՝ նույն հատուկ ջոկատայինները՝ սպառազինված, սև դիմակներով, ամեն երեկո ինձ հիշեցնում են, որ նրանք շատ հեռու են այդ գիտակցությունից... Եվ դարձյալ չի հեռացել, լռում է հրեշտակը:
Հեղինակ՝ Շուշանիկ Թամրազյան
13. 11. 2020