Միքայել Վարդանով. «Հայկական հողի գույնը Փարաջանովն է, Մինասը, Ռոբերտ Էլիբեկյանը, Չաքմաքչյանը»
Ինչու արգելվեց Միքայել Վարդանովի ֆիլմը
Իմ ուսանողության տարիներին Միքայել Վարդանով անունը ամենապոպուլյարներից չէր, բայց հիշում եմ՝ հենց հնչում էր Փարաջանովի անունը, ինչ-որ մի կերպ, ինչ-որ մեկն անպայման կասեր՝ Միշան՝ Վարդանովը: Մենք գիտեինք որ նա Փարաջանովի մտերիմ բարեկամներից է, գիտեինք որ տաղանդավոր է, բայց թե ինչ է արել կինոյում, ինչով է հայտնի՝ խորհրդավորության քողով էր ծածկված: Ռեժիսոր, օպերատոր, սցենարիստ Վարդանովը ծնվել էր Ռուսաստանում, մոսկովյան համամիութենական կինոինստիտուտի՝ ВГИК-ի շրջանավարտ էր: Հայաստան գալուց հետո մի քանի ֆիլմ էր նկարել, բայց ի սկզբանե խնդիրներ ուներ կինոոլորտի բարձրաստիճան չինովնիկների հետ և նրա ֆիլմերը հանդիսատեսին չէին հասնում: Դրանցից առաջինը 1969-ին նկարահանված «Հայկական հողի գույնը» ֆիլմն էր, որը պարզապես դրվեց դարակին: Ավելի ուշ՝ 1989-ին Վարդանովը ստեղծեց իր հայտնի «Մինաս. Ռեքվիեմ» ֆիլմը և 1992-ին էլ՝ «Փարաջանով: Վերջին Գարունը», որով էլ ամբողջացավ նրա վավերագրական եռապատումը: 90-ականների դժվար ժամանակներում Վարդանովն արտագաղթեց Ամերիկա: Ավելի ուշ Երևանում մի քանի անգամ ցուցադրվեց նրա «Փարաջանով: Վերջին Գարունը» ֆիլմը: 11 տարի առաջ Վարդանովը վախճանվեց Լոս Անջելեսում՝ այդպես էլ հայրենիքում ճանաչում չստանալով: «Հայկական հողի գույնը» ֆիլմի ստեղծումից 51 տարի անց ռեժիսորի որդին՝ Մարտիրոս Վարդանովը Երևանում ֆիլմի հատուկ ցուցադրություն կազմակերպեց՝ ցուցադրելու համար այն ինչ խորհրդային գրաքննության պատճառով անհայտ էր մնացել հայ հանդիսատեսին: Հոր մահից հետո՝ 2010-ին Մարտիրոս Վարդանովը հիմնադրել է «Փարաջանով-Վարդանով» ինստիտուտը, որը ոչ միայն նախաձեռնել է Վարդանովի ֆիլմերի վերականգնման գործընթացը, այլև զբաղվում է դրանց քարոզչությամբ ու կինոքաղաքականությամբ: 2014-ին ինստիտուտն իր հատուկ մրցանակն է տվել Մարտին Սկորսեզեին՝ Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմի վերականգնմանը ցուցաբերած աջակցության համար: «Փարաջանով-Վարդանով» ինստիտուտի ամենամյա մրցանակին են արժանացել նաև Հոլիվուդի և եվրոպական ժամանակակից կինոյի տաղանդավոր արտիստուհիները՝ Քեյթ Բլանշետը, Մարիոն Կոտիյարը, Էմմա Թոմփսոնը, Սյուզան ՍարաՆդոնը: Մարտիրոս Վարդանովի հետ զրուցել ենք հոր դժվար ճակատագրի ու նաև՝ «Փարաջանով-Վարդանով» ինստիտուտի ծրագրերի մասին:
-Մարտիրոս, այսքան տարիներ անց հնարավո՞ր է որևէ տրամաբանական բացատրություն գտնել, թե ինչո՞ւ չէր ցուցադրվում «Հայկական հողի գույնը» ֆիլմը:
-Այո, հիմա էլ որ նայում ենք այս ֆիլմը, իսկապես շատ դժվար է հասկանալ, թե ինչ կար այս ֆիլմում, որ այսքան մեծ դժվարություններ ու խնդիրներ ունեցավ և՛ ֆիլմը, և՛ հայրս: Մի անգամ ես հարցրեցի հայրիկին, թե երբ սկսվեցին խնդիրները Հայաստանում: Չէ որ ինքը Ռուսաստանից էր եկել և էստեղ իրեն շատ լավ ընդունեցին: Ինքը ВГИК-ն ավարտած, մրցանակ շահած ուսանող էր և Հայաստանում պետք էին նման մարդիկ, բայց հետո պրոբլեմներ սկսվեցին: Հարցրեցի՝ ինչո՞ւ: Ասաց՝ քանի որ էդ ժամանակ առաջին անգամ նկարեցի Փարաջանովին, Մինասին, Ռոբերտ Էլիբեկյանին, Արտո Չաքմաքչյանին, ինձ ասացին՝ что ты наснимал этих модернистов, հարցրել էին՝ որտե՞ղ են մեր կոմունիստները, մեր վաստակաշատ գործիչները և ասել էին՝ պետք է իրենց կտրես ու այդ մարդկանց դնես: Պապան ասել էր՝ չէ, հայկական հողի գույնը Փարաջանովն է, Մինասը, Ռոբերտ Էլիբեկյանը, Չաքմաքչյանը: Նրանք էլ՝ թե դե որ չէ, էս ֆիլմը երբեք ոչ ոք չի տեսնի: Եվ տեսեք, ընդամենը մի քանի տարի հետո Փարաջանովին ձերբակալեցին, Մինասին սպանեցին: Չաքմաքչյանի մասին էլ ես չգիտեի, վերջերս իմացա, երբ իրեն գտա Կանադայում: Ինքը պատմեց թե ինչպես է Կոմիտասի քանդակը КГБ-ն արվեստանոցի դիմաց փշրել, ու ինքը դրանից հետո փախել է Կանադա: Դուք պատկերացնում եք, ես միայն այդ երեքի մասին եմ պատմում, բայց ինչքան նման մարդիկ կային: Հայրիկիս էլ սև ցուցակի մեջ գցեցին: Եվ Փարաջանովին ձերբակալելուց ընդամենը մի քանի ամիս հետո պապային ստուդիայից հանեցին:
-Իսկ Վարդանովը երբևէ չփորձե՞ց ինչ-որ բան փոխել, ինչ-որ բան ձեռնարկել:
-Ֆիլմն այդպես էլ Հայաստանում երբեք չցուցադրվեց: Արխիվում դրված, մոռացված էր: Հայրիկս մի երկու անգամ եկավ, փորձեց ֆիլմը ստանալ արխիվից, բայց շատ դժվար էր՝ դիմում գրի, թուղթ վերցրու, վաղը արի, մյուս օրը արի կամ էլ՝ էս մեկը պիտի ասի՝ կարելի է, հետո էն մյուսը: Բայց դե ով էդքան առողջություն ունի, մանավանդ որ ինքն արդեն վատառողջ էր: Դա մահանալուց մի քանի տարի առաջ էր, հետո մահացավ և այդպես էլ էդ ֆիլմը չտեսավ: Եվ պատկերացրեք, ստեղծումից 43 տարի հետո Պուսանի շատ հեղինակավոր փառատոնը, որն աշխարհի լավագույն փառատոների տասնյակում է, խնդրեց ինձ որ Փարաջանով-Վարդանով հետահայաց ցուցադրություն անեմ: Մենք մեծ դժվարությամբ փորձեցինք էդ ֆիլմը ստանալ էստեղից: Թվում էր, թե ինչ խնդիր կա. ֆիլմն էստեղ է, գնում ես և վերցնում ես, բայց շատ դժվար էր: Նամակներ գրեցինք նախարարությանը, շատ խնդիրներ եղան: Եվ 43 տարի հետո առաջին անգամ էս ֆիլմը ցուցադրվեց մարդկանց համար, քանի որ մինչև այդ ֆիլմը տեսել էին միայն գրաքննողներն ու ստուդիայի աշխատողները:
-Փարաջանովն ու Վարդանովը ե՞րբ էին մտերմացել, գուցե ВГИК-ից էր սկսվել նրանց ընկերությունը:
-Ոչ, ավելի ուշ է սկսվել: Պապան դասընկերն էր Ալեքսանդր Անտիպենկոյի, որը «Կիևյան որմնանկարները » ցույց էր տվել ВГИК-ի ուսանողական միջավայրում: Հայրիկս անմիջապես հասկացել էր որ Փարաջանովի հաջորդ ֆիլմն էլ այդ ոճով է լինելու: Երբ եկավ Հայաստան, ու նրանք ծանոթացան, հենց էս ֆիլմում՝ «Հայկական հողի գույն»- ում նկարեց թե ինչպես է Փարաջանովը նկարում «Նռան գույնը»:
-Երբ Փարաջանովը բանտում էր, Վարդանովը կապը պահո՞ւմ էր ընկերոջ հետ:
-Վարդանովն այն քչերից էր, որ չվախեցավ և նրան նամակներ էր գրում ու նրանից նամակներ էր ստանում: Բայց հայրս ավելի առաջ գնաց և շատ ավելի կարևոր բան էր անում. նա անվերջ նամակներ էր գրում դատախազությանը: Հենց այդ պատճառով էլ նրան 4 ամիս անց հեռացրեցին աշխատանքից:
-Երբ 1989-ին Վարդանովը ստեղծեց «Մինաս. Ռեքվիեմ» ֆիլմը, մարդիկ դեռ շարունակում էին խոսել Մինասի սպանության մասին, ի՞նչ էր մտածում այդ մասին Վարդանովը:
-Ինքը վստահ էր, կասկած անգամ չուներ որ դա սպանություն էր: Ես գիտեմ, որ շատ մարդիկ այդպես չեն մտածում: Բայց հայրս Մինասի ընկերն էր, նրան շատ լավ գիտեր: Եվ իր ձեռագրերի մեջ պահպանվել են իր ձեռքով գրված մտքերը, որ դա պարզապես վթար չէր: Եվ մենք նաև խոսում էինք այդ մասին, ինքն ասել է ինձ թե ինչ է մտածում: Երեկ այս նույն թեմայով մենք խոսում էինք նաև Մինասի թոռնիկի ՝ Գայանե Ավետիսյանի հետ: Երբ նկարեց «Մինաս.Ռեքիվիեմը» ասես հրաժեշտ էր տալիս ընկերոջը՝ Մինասին: Նույն կերպ Փարաջանովին հրաժեշտ տվեց «Փարաջանով: Վերջին Գարունը» ֆիլմով:
-Ցավալի է, բայց իրողությունն այն է, որ այսօր Միքայել Վարդանովին ավելի լավ գիտեն դրսում, քան Հայաստանում:
-Երբ փլուզվեց Խորհրդային Միությունը, հայրս արդեն ստեղծել էր իր տրիոլոգիան: Եվ, օրինակ, Ամերիկայում շատ ջերմ ու բարձր գնահատականներ են հնչեցրել և գրել մեծ ռեժիսորներ՝ Մարտին Սկորսեզեն, Ֆրենսիս ֆորդ Կոպոլան, Տոնինո Գուերան: Եվ քանի որ մենք այստեղ չէինք ապրում, այսօր ինքը լավ ճանաչված չի Հայաստանում: Այո, արտասահմանում ավելի ճանաչված է, քան Հայաստանում:
-Ինչո՞վ էր զբաղվում Ամերիկայում:
-Ինքն այնքան էր սիրում Հայաստանը, որ երբեք չէր գնա Հայաստանից՝ միայն մեզ համար արեց դա: Ի դեպ, մենք ամենադժվար տարիներին էստեղ ենք ապրել, մենք գնացինք 95-ին, երբ քիչ-քիչ սկսում էր վիճակը լավանալ: Ամերիկայում ինքը միշտ գրում էր, միշտ նկարում էր, կոլաժներ էր ստեղծում, լուսանկարչությամբ էր զբաղվում: Ինձ համար այդ տարիներին իր կողքին լինելը իսկական համալսարան էր: Վերջին շրջանում ինքը մի փորձարարական ֆիլմ էր նկարում, որը չկարողացավ վերջացնել: Եվ գիրք էր գրում, որը նույնպես չավարտեց: Բայց ես չեմ սիրում, որ որդին է ավարտում հոր գործը, որովհետև դա արդեն իր գործը չի լինի: Հիմա ամենակարևոր գործը որ անում ենք «Փարաջանով.վերջին գարուն» ֆիլմի վերականգնումն է. վերջապես սկսեցինք աշխատել այդ ուղղությամբ: Այս ծրագիրը հնարավոր եղավ Կոպոլայի շնորհիվ, որը օգնեց մեզ այդ գործում: Ես նաև շատ եմ ուզում, որ տրիոլոգիայի առաջին 2 ֆիլմերը վերականգնենք և ցուցադրենք այնպես, ինչպես հայրիկս կուզենար, որ հանդսատեսը տեսներ:
-Կարծեմ ձեր հիմնած ինստիտուտը և դուք Մարտին Սկորսեզեի հետ եք համագործակցում:
-Այո, «Նռան գույնի» վերականգնման ժամանակ ես աշխատել եմ անձամբ իր և իր ֆոնդի հետ: Իհարկե, նաև ուրիշ մարդիկ ու կազմակերպություններ են աշխատել այդ վերականգնման վրա՝ և΄ Հայաստանից, և΄ Իտալիայից: Եվ մեր ինստիտուտն իրեն մրցանակ շնորհեց այդ շնորհակալ գործի համար: