Մի տարօրինակ հուշագրություն Ակսել Բակունցի մասին
Ժամանակակիցներից շատերն են հուշեր գրել Ակսել Բակունցի մասին: Իր հիշողությունները թղթին է հանձնել նաև ՀՅԴ նշանավոր գործիչ, Հայաստանի առաջին Հանրապետության վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացյանը: Բայց եթե նախորդների դեպքում մենք կարող ենք երբեմն մատնացույց անել առանձին փաստական վրիպումներ ու անճշտություններ, ապա Վրացյանի հուշագրությունն այս իմաստով խիստ տարբերվում է և առնվազն տարօրինակ է բազմաթիվ առումներով: «Տարօրինակ» բառի ընտրությունն այս դեպքում հազիվ թե անհարկի որակում համարվի, որովհետև այն, ինչ մատուցում է Վրացյանը, խիստ դժվար է ընկալել մեկ այլ կերպ:
Ինչ է պատմում Սիմոն Վրացյանը: Թեհրանում լույս տեսնող «Ալիք» թերթի 1959 թվականի հոկտեմբերի 28-ի, 29-ի և 30-ի համարներում շարունակաբար տպագրված «Ակսել Բակունցի մասին» խորագիրը կրող շարադրանքում նա ասում է. «1917թ. փետրվարին, ցարական վարչաձևի տապալումից հետո, ՀՅԴ Արևելյան Բյուրոյի որոշումով ես նշանակվեցի «Հորիզոն» օրաթերթի խմբագիր Նիկոլ Աղբալյանի և Ավետիք Շահխաթունյանի հետ», և այնուհետև հավելում, որ հենց առաջին օրը իրեն են ներկայացվել երկու նոր աշխատակիցներ՝ արձակագիր Ռէնը (Ռուբեն Վարդանյանը) և Ալեքսանդր Բակունցը:
Իսկ ինչպիսի՞ն էր Վրացյանի կարծիքն իր նոր աշխատակցի և նրա ընդունակությունների մասին: Հուշագիրը չի թաքցնում խորին հիասթափությունը. «Թեև Գևորգյան ճեմարան է սովորել, Բակունցը օրինակելի հայերեն չգիտեր, երբեմն նույնիսկ քերականական սխալներ էր անում: Ռուսերենում, կարելի է ասել, բոբիկ էր»,- գրում է նա: Համաձայն Վրացյանի նկարագրության, գրագիտության վիճակն այնքան ահավոր է եղել, որ ինքը ցանկացել է Բակունցին աշխատանքից ազատել, և միայն Նար-Դոսի միջամտությունն ու բարեհաճ վերաբերմունքն են փրկել երիտասարդին գործազուրկ դառնալու վտանգից: Իսկ այնուհետև, դարձյալ ըստ Վրացյանի, թեև Բակունցն արժանանում էր խմբագրության աշխատակիցների ծաղրանքին, բայց իր շնորհիվ է, որ ժամանակի ընթացքում՝ հետևելով խմբագրի ցուցումներին, հետզհետե սկսել է հաջողություն արձանագրել:
Կարելի՞ է հավատ ընծայել այս վկայություններին ու պնդումներին: Համաձայն Վրացյանի հիշողության՝ Բակունցը Թիֆլիսում է եղել և «Հորիզոնում» աշխատել է 1917 թվականի փետրվարից մինչև աշուն: Հիմա լսենք, թե ինչ է ասում Բակունցը: Իր ինքնակենսագրականում նա բառացիորեն գրում է հետևյալը. «1917 թվականի փետրվարյան հեղաշրջումից հետո մինչև 1917 թվականի նոյեմբերը եղել եմ Զանգեզուրում»: Եվ դա է իրողությունը: 1917-ի գարնանը Բակունցը Էջմիածնում էր (կա այդ փաստը հաստատող վավերագիր՝ Բակունցի դիմումը ճեմարանի մանկավարժական խորհրդին՝ գրված մարտի 26-ին), իսկ ամբողջ ամառ նա եղել է Գորիսում: Դա են վկայում Գորիսից ճեմարանին հասցեագրած նրա 5 նամակները: Եվ հետևաբար 1917-ի այդ շրջանում նա ոչ մի կերպ Թիֆլիսում լինել չէր կարող:
1917-ի նոյեմբերին թերթը հրապարակում է այն անձանց անունները, որոնք աշխատակցել և աշխատակցելու են «Հորիզոնին»: Այբբենական կարգով թվարկվում է 85 անուն՝ գրողներ, հրապարակախոսներ, քաղաքական գործիչներ, արվեստագետներ, թղթակիցներ: Այդ ցանկում Բակունցի անունը չկա (ի դեպ, կա Ռէնի անունը, որն, ինչպես հիշում եք, Բակունցի հետ միաժամանակ էր ներկայացվել խմբագրին): Ավելին, «Հորիզոնի» էջերում չեք գտնի որևէ հոդված, որ կրի Բակունցի ստորագրությունը:
Կասկածից վեր է, որ Սիմոն Վրացյանը սխալվում է: Եվ սխալվում է ոչ միայն Բակունցի հարցում, այլև այն դեպքերում, երբ խոսքը վերաբերում է հենց իրեն: Բանն այն է, որ Վրացյանը «Հորիզոնի» խմբագիր է նշանակվել ոչ թե 1917-ի Փետրվարյան հեղափոխությունից ու ինքնակալության տապալումից հետո, ինչպես պնդում է ինքը, այլ նույն թվի Հոկտեմբերյան հեղաշրջումից հետո: 1917 թվականի նոյեմբերի 2-ին «Հորիզոն» թերթում առաջին անգամ իբրև խմբագիր նշվում է Վրացյանի ազգանունը՝ «թարգմանված» տարբերակով. «Ս. Գրուզինյան»: Հետևաբար նա ոչ մի պարագայում չէր կարող Բակունցի խմբագիրը լինել, որովհետև… Բայց ավելի լավ է լսենք հենց Բակունցին. «1917 թվականի վերջին (նոյեմբեր) եկել եմ Երևան, ապա Էջմիածին (ճեմարան), ուր կուսակցության հրահանգի համաձայն, ճանապարհվել եմ Էրզրում, որպես կամավոր։ Սովորել եմ Էրզրումի учебная команда-ում, մասնակցել եմ Էրզրումի դաշնակցական կոմիտեի աշխատանքին`մանավանդ բանակի մեջ։ Էրզրումից անցել եմ Մամախաթուն և Բայբուրդ՝ մասնակցելով բոլոր կռիվներին։ Մինչև 1918 թվականի հոկտեմբերը եղել եմ բանակի շարքերում, որպես զինվոր մասնակցել եմ Էրզրում-Սարիղամիշ-Ղարս-Սելիմ-Արդահան և մինչև Սարդարապատ եղած կռիվներին և ապա հայ-տաճկական առաջին հաշտությունից հետո (1918 թվական) ենթարկվել զորացրման ու փոխադրվել Երևան»,- գրել է նա իր ինքնակենսագրականում:
Իսկ հիմա տեսնենք, թե նույնի մասին ինչ է գրում Վրացյանն իր հուշերում. «Արևելահայոց խորհրդաժողովից հետո, 1917 թվականի աշնան, իբրև արձագանք Ազգային Խորհրդի կոչերին, ուրիշ երիտասարդների հետ Բակունցն էլ մեկնեց ռազմաճակատ՝ Կարինի ուղղությամբ»:
Այո, Բակունցը մեկնել էր ճակատ: «Հորիզոն» թերթի 1918 թվականի հունվարի 4-ի համարում մենք արդեն կարդում ենք. «Էրզրում հասավ Գևորգյան ճեմարանի ուսանող-կամավորների առաջին խումբը: Սուր կարիք է զգացվում ինտելիգենտ ուժերի»:
Եվ այս ամբողջ պատմություն-հուշագրության արդյունքում մենք ստանում ենք այն, որ 1917-ի աշնանը Բակունցին ռազմաճակատ ճամփած և նույն այդ օրերին խմբագրի պաշտոնը ստանձնած Վրացյանը խճճվում է իր իսկ ձեռքով նետած թելերի մեջ: Նույնիսկ Բակունցի արտաքինի նկարագրությունում կան անճշտություններ: Վրացյանը գրում է, թե Բակունցը «միջահասակից քիչ ցածր էր, առողջ թուշերով», մինչդեռ Բակունցի հասակը եղել է 178 սանտիմետր, ինչը ոչ մի կերպ միջահասակից ցածր չես համարի, իսկ հատկապես այդ տարիներին, ըստ ժամանակակիցների վկայություն, Բակունցը շատ նիհար էր ու հազիվ թե առողջ թշեր ունենար: Տպավորությունն այնպիսին է, որ Վրացյանը ոչ միայն դեպքերի ու իրադարձությունների շղթան է խառնակել, այլև Բակունցին շփոթել է ինչ-որ մեկի հետ, բայց համառորեն շարունակում է պնդել, թե դա եղել է հենց Բակունցը:
Ինչևէ, Վրացյանի ստորագրությունը «Հորիզոնում» իբրև խմբագիր վերջին անգամ հայտնվեց 1918-ի հունիսի 1-ին: Այնուհետև խմբագիր նշանակվեց Վահան Նավասարդյանը: Բակունցը Թիֆլիս գնաց 1919 թվականին, երբ ոչ Վրացյանն էր այնտեղ, ոչ էլ «Հորիզոն» թերթն էր տպագրվում: Իսկ հետո հայերենից «կաղացող» և ռուսերենից «բոբիկ» այդ երիտասարդը պիտի գրեր բյուրեղյա լեզվով պատմվածքներ, պիտի բարձր առաջադիմությամբ ավարտեր բուհը, որտեղ կրթության լեզուն ռուսերենն էր և պիտի իր տաղանդով վաստակեր սերունդների սերն ու հիշողությունը:
Հովիկ Չարխչյան