Լուսավոր գիշերները խաբուսիկ են
Պատուհանները վարագուրեցի ծանր քնով,
Ցուրտ սառույցով․․․
(Յուրի Շևչուկ, «Փորձանքը»)
2020-ի սեպտեմբերյան այդ օրն անսովոր շուտ արթնացա: Այնքան վաղ էր, որ ասես ուղղակի լուսավոր գիշեր էր։ Ռուսական սևահողային լայնություններում դա բնական երևույթ է. պայծառ գիշերներ և մութ, անարև օրեր։ Մառախուղից երկինքը սպիտակել էր, լուսինը չէր երևում․ երևի նրանից է, որ սարեր չկան, ամպերն ավելի ցածր են, ո՞վ գիտի․․․ Նենգ մտահղացումների, չար գործերի ժամանակն է գիշերը, սակայն որքան էլ այն ճնշող լինի, միշտ ուզում ես հավատալ, որ հարատև չէ, որ վառ այգաբացն է առջևում։
Կինս, որ քնած չէր, բջջայինով ինչ-որ բան էր կարդում։ Մի քանի առօրյա թեմաներից հետո նա հանկարծ ասաց․
-Գիտե՞ս, Արցախում մարտեր են․․․
Երևի որոշել էր խնայել, դրա համար միանգամից չասաց։ Ինձ համար այսպես սկսվեց այն անսկիզբուվերջ 44 օրերի անիծյալ շարանը, որն ամեն հայ յուրովի վերապրեց․․․ այդ օրը փոխվեց կյանքիս ընթացքը, մի քիչ զարկվում էի ամեն նոր զոհվածի անունը կարդալիս (այդ թվում՝ իմ մի լավ բարեկամի), դաղվում ու խոցվում՝ վիրավորների մասին տեղեկանալիս։ Գիշերը չէի քնում, ցերեկը չէի ապրում, ուշքս ու միտքս հարյուրավոր կիլոմետրեր այն կողմ էր, որտեղ իմ, իմ հայրենակիցների, մի հնագույն ժողովրդի ապագան էր վճռվում։ Տարիքս ու զինվորական անփորձությունս մի կողմ՝ շուտափույթ Հայաստան գնալու, այնտեղ մի բանով օգտակար լինելու մղումն ինձ հանգիստ չէր թողնում։ Բայց քովիդի խիստ սահմանափակումների շրջանն էր, Ռուսաստանից դուրս գալն՝ անհնարին։ Անցան ամիսներ, և միևնույնն է՝ գիշերները վատ էի քնում․ մեր ինքնության մաս Շուշին էր երազներիս ալֆան ու օմեգան, ամենևին չավարտված պատերազմը․․․
Բայց պարզվեց, որ դա անմիջականորեն ինձ առնչվող միակ պատերազմը չէր լինելու վերջին տարիներին․․․ Փետրվարյան մի ցրտաշունչ, լուսավոր, բայց չարագույժ գիշեր արթնացա գնդակոծությունների ձայնից։ Երկար սուլոց և երկու ցնցող բախում, ու այսպես մի քանի անգամ։ Պատուհաններն արձագանքում էին։ Առաջին անգամն էր, որ իրական կյանքում նման իրավիճակում էի հայտնվել, չնայած տարիներ շարունակ նույն սարսափ երազն էի տեսնում, որ Արցախում եմ և ինձ դիմացի բլրից ռմբակոծում են: Ահա և ինչից խուսափում էի՝ գլխիս եկավ: Ապահով համարվող Ռուսաստանում այսպիսի բան։ Առաջին միտքս էր․ «Սկսվեց այն, ինչին վաղուց էի սպասում»։ Դեռ կիսարթուն՝ շտապեցի կնոջս մոտ, որ մյուս սենյակում էր: Գիտեի՝ նույնիսկ կայծակի ձայնից է վախենում:
Հանդարտ անհայտության մեջ մրափող գավառական քաղաքը միանգամից, մեկ գիշերում վերածվեց պատերազմի թատերաբեմի։ Իմացանք, որ մեր մոտակայքում էլ ոչ մեծ ավերվածություններ ու վիրավոր երեխաներ կան: Այս կողմից էին հարվածել, թե այն՝ չգիտեմ…
Միանգամից սկսեցին ամենաանհավանական խոսակցություններ տարածվել. գրքերից գիտեմ՝ միշտ այդպես է լինում, իրականությունը սկսում է լղոզվել։
Փողոցում հանդիպում ենք մեր ծանոթին․ հանգիստ է, ասում է՝ ամեն ինչ լավ կավարտվի, չէ՞ որ «մերոնք սահմանն առաջ են տվել»․․․
-Որոշել ենք մեկնել,- ասում եմ,- այստեղ մնալ չենք ուզում։
Դեմքի ըմբռնող արտահայտությամբ ինչ-որ բան է կմկմում, թե՝ «ճիշտ եք անում»։
Շուկայի վաճառողն էլ նույնն է ասում՝ այլևս հանգիստ է լինելու, ու ավելացնում՝ մեզ մոտ այլևս չեն կրակի, հավաստի աղբյուրից գիտեմ։ Նման պահերին ինչ-որ մեկից լսածին ավելի ես հավատում, քան կարդացածիդ։
Շուկայում հաճախորդներ գրեթե չկան․ առերևույթ անտարբեր վաճառողը դա բացատրում է վատ եղանակով․․․ Ավելի գործնական մարդիկ քայլում են դեպի բանկոմատները ու ջանում իրենց կուտակած փողը հետ կորզել, չգիտեմ, արդյո՞ք բոլորն են գիտակցում, որ այն արդեն կրկնակի արժեզրկված է․․․
Իսկ քաղաքը դատարկ է, բայց ոչ լուռ. երբեմն ռազմական մեքենաներն են դղրդում, ավելի հաճախ՝ երկինքը․․․
Հետագա օրերին մի քիչ սովորում ենք պատերազմի աղմուկին՝ ականակոծություն լինի, թե հրթիռակոծություն, նույնիսկ ձայներն ենք տարբերում միմյանցից: Ինձ համար անսովոր վիճակում եմ՝ ոչ թե զոհի, այլ հարձակվողի ու ավելի ուժեղ կողմի տարածքում (մինչև սահման երեսունհինգ կիլոմետր է): Պարզվեց, որ դա հոգեպես պակաս չի ընկճում, իսկ միգուցե՝ ավելի… Ես դեռ ոչինչ, հապա փոքրիկներս, որոնք ոչինչ չեն հասկանում, բայց անճանաչելիորեն փոխված են, կինս, տարեց զոքանչս, որին թողնելու ենք ու չգիտենք, երբ կրկին կտեսնենք, կախված է, թե որքան կձգվի այս պատերազմը:
Սահմանի այս կողմում վիճակն, իհարկե, առերևույթ ավելի բարվոք է, նոր ավերածություններ գոնե չկան։ Բայց վատառողջ հարևանուհին, որի ամուսինն անցյալ տարի մահացավ քովիդից, արդեն չի երևում։ Ռազմական պայմաններում այսպիսի մարդիկ առավել շատ են տուժում, նա էլ դժվար երկար դիմանա։
Կնոջս ազգականն անտրամադիր է, կասկածում ենք, որ զավակներին «կանչել» են, բայց ի՞նչ իմանաս՝ չի կիսվում… վախն է ամենուր, դա է ուղղորդում:
Հինգերորդ օրը մի կերպ թողնում-հեռանում ենք տնից․ եթե մնայինք, գուցե շառաչյունից բացի ուրիշ անհանգստություն չունենայինք: Բայց հիմա լավ գիտեմ, թե հոգեբանական ինչ ծանրություն է այդ շառաչի ձայնը, այդ սպասումը, որ պատահաբար, թե հատուկ՝ քո ընտանիքին էլ մի ռումբ կգտնի: Իսկ ի՞նչ ասեն ուկրաինական կողմում գտնվողները, վիրավորները, հարազատներին կորցրածները, մետրոյում քնող երեխաները, տունը չլքող տարեց տատիկները, որոնք այս ամենի ակամա հասցեատերերն են: Մեր տարեց բարեկամուհին Խարկովում ամեն օր պատսպարվում է մետրոյում, վերջին հեռախոսազրույցի ժամանակ ասում էր՝ ոչ հաց ունեն, ոչ ջուր, հիմա արդեն հեռախոսակապ էլ չունեն․․․ Վերջիվերջո, փորձիր քնել այսպիսի անարդարությունից հետո: Այսօր, երբ ցավն ու ամոթը խեղդում են, այլևս այս պայմաններում անհնարին է մնալ պատերազմ մղող երկրում: Կրկին համոզվեցի, որ ուժեղին ու թույլին, հարձակվողին ու պաշտպանվողին նույն նժարի վրա չես կարող դնել, որքան էլ հակառակը պնդեն այն բոլոր օտարերկրյա պաշտոնյաները, որոնք արցախյանի օրերին «երկու կողմերին կոչ էին անում»․․․
Չէի կարծում, որ Արցախից հետո ինչ-որ տեղանուն կարող է այդպես հուզել, այն էլ՝ Ուկրաինան, որն իմ ամենասրտամոտ երկրներից չէ, ոչ էլ քաջ ծանոթ եմ նրա պատմությանն ու մշակույթին․ միայն երկու օր եմ եղել այդ անխնամ, մելամաղձոտ, դրանով էլ տպավորիչ (ասենք՝ խնամված Մինսկը պակաս ազդեցիկ էր) Կիևում։ Ամեն դեպքում, «որևէ տեղ կատարվող անարդարությունը սպառնալիք է արդարությանը ամենուր» (հոգուդ լույս իջնի, Մարտին Լյութեր Քինգ)։
Այնքան բաներ են ասվել ու գրվել ընդդեմ պատերազմների, և հենց նույն ռուս հեղինակների կողմից՝ Լև Տոլստոյից մինչև Յուրի Շևչուկ, և պարզվում է՝ ի զուր, բոլորին հայտնի պարզ ճշմարտությունը մարդկությունն, ու հատկապես գերիշխանությունից արբեցած տիրակալներն այդպես էլ չհասկացան …
Աշոտ Գրիգորյան
Լուսանկարը` հեղինակի