Լև Բայախչևի մոգական իրականությունը
Թբիլիսիի հայկական Սուրբ Գևորգ առաջնորդանիստ եկեղեցում կախված է խաչելությունը պատկերող խոշորածավալ մի կտավ․ Քրիստոսի՝ մինչև գոտկատեղը մերկ մարմինը՝ առանձնացված մութ ֆոնի վրա, դրամատիկորեն արտահայտում է նրա մարմնական տանջանքները։ Բարոկկոյի շրջանի մոտեցումների հետևությամբ արված այդ հոյակապ գործի հեղինակը մեր հայրենակից Լև Բայախչևն է։
Նա աշխարհ է եկել 1930 թվականի սեպտեմբերի 7-ին, Թբիլիսիում՝ հայազգի ինժեներ-շինարար Սերգեյ Բայախչևի և պարարվեստի ստուդիայի սան Տատյանա Բելայայի ընտանիքում։ Նկարչի մտերիմներից Ալեքսանդր Թարխնիշվիլին պատմում է․ «Իր կյանքի մեծ մասը Լև Սերգեևիչն անցկացրել է Չերքեզովսկիում գտնվող հին «ուբանիում» (վրաց․՝ թաղ)՝ իր դեղագործ պապի կառուցած երկհարկանի տանը։ Ընտանիքի հետ նա ապրում էր երկու առանձին սենյակներում, որոնցից մեկը ծառայում էր որպես արվեստանոց։ Այստեղ բուրում էր նրա նախնիների ոգով՝ հինավուրց, տեղ-տեղ վնասված կահույք, մոմակալներ, ամանեղեն, նախնիների լուսանկարներ, իրեր, որոնք վաղուց իրենց պարտքը մատուցել են մարդկանց։ Նա դրանք պահպանում էր որպես ընտանեկան սրբություններ»։ Նրա ու կրտսեր քրոջ՝ Ինգայի դաստիարակությամբ հիմնականում զբաղվել է տատիկը։ Պատերազմի տարիներին հայրը ծառայում էր Անդրկովկասյան ճակատի շտաբում, իսկ որդին սովորում էր դպրոցում ու զբաղվում երաժշտությամբ (ամբողջ կյանքում շարունակել է երգել)։ «Դեռ այն տարիներին, երբ ընդհանրապես չէի նկարում, ծանոթությունս ամեն մի մարդու հետ յուրահատուկ փորձառություն էր ինձ համար։ Ես յուրաքանչյուր մարդու մեջ տեսնում էի հունական դիցաբանության, կամ Դանթեի, Շեքսպիրի հերոսի... Եվ այնպես պատկերավոր էի տեսնում կերպարը, որ բառացիորեն կարող էի զգալ, վերապրել այն»,- գրել է Բայախչևը։ Նկարչությամբ լրջորեն հրապուրվեց, երբ արդեն քսան տարեկան էր։ Թարխնիշվիլիի խոսքերով՝ նկարիչը հաճախ կրկնել է․ «Ուրախ եմ, որ ազգանվանս հիմքում «բայախչի»՝ ներկարար բառն է, չէ՞ որ ես էլ ներկերի հետ գործ ունեմ, նկարիչ եմ»։
1959 թ․ գերազանցությամբ ավարտել է Թբիլիսիի գեղարվեստի ակադեմիան։ Նրա դիպլոմային աշխատանքը՝ «Հեղափոխության պոետները» տրիպտիխը, Մոսկվայում ցուցադրվելուց հետո անհետացել է ու հայտնաբերվել տասնամյակներ անց՝ մասնատված վիճակում Արևմուտքում աճուրդի հանված։
Ուսման տարիներին նկարիչն ուղևորվել է Լենինգրադ և Մոսկվա, որտեղի թանգարանները կարևոր նշանակություն են ունեցել նրա գեղագիտության և մասնագիտական ունակությունների զարգացման համար։ Լենինգրադում էլ ավտոբուսում ծանոթացել է ապագա կնոջ՝ Ելենայի հետ։ Ամուսնացել են 1955-ին, ունեցել երկու երեխա՝ Ժաննան և Սերգեյը, որոնք ժառանգել են հոր գեղարվեստական տաղանդը։
Իր ամբողջ կյանքն արվեստին նվիրած նկարիչն ասել է․ «Ես սուզվել եմ արվեստի խորխորատը և չեմ ուզում դուրս գալ, արվեստագետ-ստեղծագործողի իրական կյանքն անընդհատ ստեղծագործական էքստազի մեջ է...»։ Բայախչևն առաջին հերթին բնանկարների և դիմանկարների վարպետ է, իսկ վերջիններից մասնավորապես առանձնանում է «նյու» շարքը։ Նկարչի վրձնած կանացի մերկ իրանները աչքի են ընկնում իրենց թարմությամբ, դրանք ասես շոշափելի են, տարածական, տիրապետողը քնարական, երբեմն՝ թախծոտ տրամադրությունն է։
Հին բնակավայրերին հատուկ հնաբույր, հաճախ կիսաքանդ շինությունները ու ծուռտիկ փողոցները Բայախչևի կտավներում փայլում են, դյութում ու կանչում դիտողին։ Հին Թիֆլիսը այդ բնանկարներում ստանում է վերբնական, հեքիաթային երանգներ․ նկարիչը կարողանում է իրական տեսարաններին հաղորդել մոգական, կախարդական շունչ, դրանք միաժամանակ թե՛ իրական են, թե՛ հորինված, հաճախ տոնական, առինքնող հմայքով։ Վրացի ճարտարապետ Գիվի Տուխարելիի խոսքերով՝ որոշ դեպքերում լինելով իրապաշտ, իսկ որոշ դեպքերում՝ արտահայտելով երևակայության մեծ ազատություն, Բայախչևը երբեմն վերափոխում է ստեղծագործելու հիմնական գաղափարը՝ իրականության ճշգրիտ արտացոլումից այն տանելով կերպարների ու ուրվանկարի ազատության։
Նույնը կարելի է ասել և բայախչևյան դիմանկարների մասին․ դրանցում վեր են հառնում Թիֆլիս-Թբիլիսիի նշանավոր անձինք, հմայիչ կանայք։ Նկարիչը շեշտում է նրանց անհատական գծերը, նրա բնորդները որպես կանոն կենտրոնացած են, հեռու առօրյա ճղճիմ մանրուքներից, նրանց դիմագծերը փոքր-ինչ ձգված, խեղված են («Կանացի դիմանկար (Յուտտա Պոլլիկ)», 1969, «Ա․ Սահակովի դիմանկարը»,1973-74: «Գինու բաժակով ծերունին (Ավետիք)», 1975 և այլն)։ 1980-ականներին ստեղծել է իր սիրելի աշուղ Սայաթ-Նովային նվիրված նկարների շարք։
«Լև Բայախչևը կարծես թե դիտավորյալ խաթարում է բնորդի արտաքին գեղեցկությունը, որպեսզի ավելի վառ ու հստակորեն բացահայտի նրա ներաշխարհի հարստությունը։ Սա բարդ պրոցես է, քանի որ շատ հեշտ է կորցնել նկարի արտաքին գեղագիտությունը, այն դարձնել դիտողի համար անընդունելի։ Բայց իր տաղանդի շնորհիվ Բայախչևը հաջողությամբ խուսափում է դրանից։ Նրա դիմանկարներն ասես ճառագում են մարդկային գեղեցկություն, մտքի և հույզերի լարվածություն։ Նկարչի դիմանկարներին նայելով՝ զգում ես այն նվիրվածությունը, որով նա աշխատել է, և թե ինչ հետաքրքրությամբ, հոգեբանական սրությամբ և նրբությամբ է ստեղծվել կերպարը»,- գրում է արվեստաբան Իդա Օցխելին։
Բայախչևը նաև փայլուն ոճավորող էր․ այսպես, վանգոգյան ոճով է արված «Վան Գոգի դիմանկարը» (1983), 1980-ականների որոշ գրաֆիկական նատյուրմորտներում նկատելի են հղումները Պիկասոյի կուբիստական շրջանին, իսկ մի քանի դիմանկարներ ստեղծված են Մոդիլիանիի նմանությամբ։ Միաժամանակ, անհիմն է թվում մամուլում երբեմն Բայախչևին տրվող բնորոշումը՝ «հայկական Մոդիլիանի»․ ոճավորումը կամ էլ նմանակումը նկարչի հետաքրքրություներից մեկն է միայն, վրձնի ու մտքի յուրահատուկ խաղ, հրապույր։ Նմանատիպ մեկ այլ զբաղմունք է եղել Բայախչևի անդրադարձը փոփ արտին․ լինելով առաջիններից մեկը ԽՍՀՄ-ում, նա դեռ 1950-ականներից իր մի շարք աշխատանքներում զետեղել կամ օգտագործել է կենցաղային տարբեր իրեր, պիտակներ։ Այս ժանրի ուշագրավ աշխատանքներից նշենք փայտի և մետաղի համադրությամբ արված «Տղամարդու դիմապատկերը» (1961), «Ներկապարկուճներով կոմպոզիցիան» (1969), սիգարետների հավելմամբ «Մոմով նատյուրմորտը» (1989), խորապես վերապրված «Հայաստանի ողբերգությունը» (1988)։ Ի դեպ, Մ․ Շկլյարևսկայայի վկայությամբ՝ Սերգեյ Փարաջանովը խոստովանել է, որ առարկաներից կազմված իր առաջին գործերը ստեղծել է Բայախչևի նմանակմամբ։
Լինելով բազմաժանր արվեստագետ՝ Բայախչևը վրձնել է նաև վերացական գործեր։
Յուրօրինակ աշխարհընկալում ունեցող նկարիչը դժվարությամբ է հասել պաշտոնական ճանաչման․ նրա առաջին երկու անհատական ցուցահանդեսները բացվել են Թբիլիսիում՝ 1974 թ․։ Դրանցից առաջինը տեղի է ունեցել վրացի նկարչուհի Էլենե Ախվլեդիանիի բնակարանում․ ցուցադրությունից ցնցված Սվյատոսլավ Ռիխտերն ամբողջ երեկո դաշնամուր է նվագել այցելուների համար։ Հաջորդել են ևս մի քանի անհատական ցուցահանդեսներ Թբիլիսիում, ապա՝ Մոսկվայում (1985) ու Բեռլինում (1991)։ 1985 թ․ Բայախչևն արժանացել է Վրացական ԽՍՀ վաստակավոր նկարչի կոչման։ Նրա աշխատանքները գտնվում են Վրաստանի արվեստների թանգարանում, Վրաստանի ազգային պատկերասրահում, Թբիլիսիի պատմության թանգարանում, Նյու Ջերսիի Զիմմերլի թանգարանում, ինչպես նաև տարբեր երկրների մասնավոր հավաքածուներում։
Նրա աշխատանքները վաճառվել են Ռուսաստանում, Վրաստանում, Շվեյցարիայում և այլուր կայացած աճուրդներում և ցուցահանդես-վաճառքներում։ Վերջապես համընդհանուր ճանաչման արժանացած արվեստագետը, ցավոք, երկար չի վայելել փառքի դափնիները․ նա հանկարծամահ է եղել 1992 թվականի դեկտեմբերի 26-ին։ Կնոջ վկայությամբ՝ մահվան նախորդ օրը, ասես ինչ-որ բան կռահելով, մատուռ ու տապանաքար է նկարել:
Թբիլիսիի պատմության թանգարանում նկարչի 80-ամյակի առթիվ բացված անհատական ցուցահանդեսի ուղեկցող տեքստում կարդում ենք․ «Լև Բայախչևը Վրաստանում հայ ավանդական դիմանկարչական դպրոցի լավագույն ներկայացուցիչներից և շարունակողներից է։ Նկարիչը համարվում է գույնի և ձևի փնտրտուքների լավագույն վարպետներից մեկը, քանի որ նրա աշխատանքները արտահայտում են հենց այս երկու գործոնների ամբողջականությունը»։
2012 թ․ Բայախչևի աշխատանքները ներկայացվել են «Վրաստանի հայ նկարիչները» ցուցահանդեսում՝ Վրաստանի ազգային թանգարանում։ 2019 թ․ բացվել է Բայախչևի առաջին (ցավոք՝ հետմահու) անհատական ցուցահանդեսը Երևանում։
Ճանաչողների վկայությամբ՝ սիրված ու հարգված անձնավորություն է եղել Բայախչևը, ազնիվ, կարդացած ու ընկերասեր, մտերիմ է եղել թբիլիսահայ շատ մտավորականների հետ, շփվել Ալեքսանդր Բաժբեուկ-Մելիքյանի, Ալբերտ Դիլբարյանի (Դիլբո), Ավթանդիլ Վարազիի, Ռոբերտ Կոնդախսազովի, Գայանե Խաչատրյանի և այլոց հետ։ Նրա արվեստանոցը փնտրված վայր է եղել նաև Թբիլիսի այցելող իր հայրենակիցների համար։ Ֆիզիկոս Ռոմեն Մարտիրոսովը այդպիսի հանդիպումներից մեկի մասին պատմում է․ «Հյուրընկալ տանտերը սեղան գցեց, մեկ-երկու շիշ գինի դրեց․․․ Մենք մի քանի հրաշալի ժամ անցկացրինք՝ զրուցելով Երևանի ու Թբիլիսիի, ինչպես նաև ընդհանուր ծանոթների՝ երևանցի նկարիչների մասին»։ Իսկ իրենց երևանյան հանդիպումը նա այսպես է վերհիշում․ «Մի քանի տարի անց Լյովան եկավ Երևան և, չնայած զբաղվածությանը (նա Երևանում չափազանց շատ ընկերներ ուներ), մեզ հյուր եկավ։ Պետք է ասել, որ Լյովան շատ էր խմում, հիմնականում գինի։ Շատ չէր հարբում, բայց, ինչպես ասում են, միշտ փոքր-ինչ «քեֆը լավ» էր լինում»։ Սակայն այդ վիճակում էլ նկարիչը բարեսրտորեն առաջարկել է ստեղծել տանտիրոջ դստեր դիմանկարը ու 15 րոպեում հաջողությամբ ավարտել այն։
1989 թ․ հոկտեմբերն էր։ Թբիլիսիի հայազգի արվեստագետները գեղեցիկ ժեստով են հանդես գալիս․ միասին այցելում են կինոյի հրաշագործին՝ ծանր հիվանդ Սերգեյ Փարաջանովին։ Հանդիպման մասին վկայում են կիսաառասպելական պատմությունները և լուսանկարները․ Բայախչևը նստած է Փարաջանովի աջ կողքին, ներկա են նաև Գայանե Խաչատրյանը, Ալբերտ Դիլբարյանը, Զուլեյկա Բաժբեուկ-Մելիքյանը և այլք։
Ընկերները նշում են, որ Բայախչևի առնչությունները հայ իրականության հետ թույլ են եղել, կյանքի վերջին տարիներին նա հիմնականում հրապուրված է եղել Եվրոպայով․ սակայն միևնույն ժամանակ անհնար է հերքել նրա ներքին կապը, հարազատությունը հայկական միջավայրի հետ։ Մի հարց, որ դեռ բացահայտման և ուսումնասիրության կարիք ունի։
Աշոտ Գրիգորյան
Պատկերներ․
1․ Լև Բայախչև
2․ Ա․ Սահակովի դիմանկարը, կտավ, յուղաներկ, 1973-74
3․ «Հին Թբիլիսի․ տեսարան դեպի Սիոնին», կտավ, յուղաներկ, 1985
4․ «Հայաստանի ողբերգությունը», կտավ, յուղաներկ, 1988
5․ «Սուրբ Գևորգ», կտավ, յուղաներկ, 1992
6․ «Խաչելություն», կտավ, յուղաներկ (լուսանկարը՝ հեղինակի)։
