Լեոնիդ Ենգիբարյան. պոետ, մարդ-կրկես և մարդ-թատրոն
«Շատ դժվար բան է սիրելը»
«Շատ դժվար բան է սիրելը», մարդկանց զգուշացնում էր պոետը, որն իր սրտում անափ սեր ուներ ու երջանկության անսահման կարոտ: Այսօր էլ դժվար է հավատալ որ մոսկովյան Մարյինա Ռոշչայում ծնված ու մեծացած հայ տղայի հոգում այնքան սեր, քնքշանք ու երազանք կար, որ նրա վախճանից անգամ 48 տարի անց շարունակում է ջերմացնել մարդկանց սրտերը: Երբ պրոֆեսիոնալ բռնցքամարտիկ Լեոնիդ Ենգիբարովը՝ բռնցքամարտի մրցանակների արդեն պատկառելի իր բեռով որոշեց ընդունվել Կրկեսային արվեստի ուսումնարանի կլոունադայի բաժին, ոչ ոք չէր հավատում որ ծաղրածուի անսովոր կերպարով ու մտածողությամբ երիտասարդը կրկեսային հնարքները կվերածի արտիստական աշխարհայացքի ու փիլիսոփայության: Երբ նա հայտնվեց մանեժում, կրկեսի հնաբնակները չարախնդում էին ու շուտափույթ ձախողում կանխատեսում նրա համար: Իսկ նրանց գլխավոր փաստարկն «անխոցելի էր»՝ մարդիկ կրկես են գալիս ծիծաղելու, զվարճանալու, լիցքաթափվելու, այլ ոչ թե տխրելու կամ մտորելու: Բայց չնայած երիտասարդ տարիքին, Ենգիբարյանը երկար ճանապարհ էր անցել մինչև կհասկանար, որ բացի կրկեսից, որևէ այլ բանով չի ուզում զբաղվել: Նա ծաղրածու չէր բառի ընդունված իմաստով, այլ արտիստ էր, պոետ ու միմ, որը որոշեց կրկեսային մանեժում միավորել պոեզիան, թատրոնը, մնջախաղը, բայց ամենից առաջ՝ սերն ու կյանքի մասին կարևոր ճշմարտությունները: Իսկ նրա կյանքի գլխավոր ճշմարտությունը մեկն էր. «Մի նեղացրեք մարդուն, պետք չէ: Դուք այնպիսին եք, ինչպիսին նա: Պահպանեք իրար, մարդիկ»: Ինտելեկտուալ ծաղրածուի կերպարը, որ Ենգիբարյանը բերեց կրկեսային արվեստ, սկզբում զարմացրեց, շփոթեցրեց, ապա նաև անվերապահ հիացմունքով ընդունվեց պարզունակ ծիծաղի սիրահարների կողմից: Նա մարդ-կրկես ու մարդ-թատրոն էր՝ ինքն էր գրում իր ներկայացումների սցենարները, ինքն էր բեմադրում, ինքն իր քննադատն էր ու ամենախիստ հանդիսատեսը: Նա ճաշակի ու գնահատման իր չափանիշները սահմանեց՝ առանց որևէ ջանքի, միանգամայն բնականորեն, միայն իր լուռ ներկայությամբ մտքի ու հոգու ինտելեկտուալ բովանդակությամբ լցնելով անհաղորդ զվարճանքի տարածքը: Մինչև Ենգիբարյանը կրկեսում իշխում էր անիմաստ զվարճախոսությունը, անհեթեթ շատախոսությունն ու հանդիսատեսին ամեն գնով ծիծաղեցնելու պարտադրանքը: Իսկ նա իր լռությունը նվիրեց մարդկանց՝ լռություն, որում գերիշխում էր անսահման թախիծը, սերն ու լուսավոր տխրությունը, որ ծնվում էին աշխարհն ավելի կատարյալ դարձնելու ձգտումից և երջանկության անհնարինության գիտակցությունից: Այն ամենն ինչ անավարտ էր մնում մանեժում, նա լուռ, անաղմուկ բերում էր գրականություն՝ փոքրիկ նովելներում, պոետիկ մանրապատումներում խտացնելով հավերժական հարցերի պատասխանները՝ երջանկության, սիրո, չարի ու բարու ենգիբարյանական սահմանումները: Եվ երախտապարտ հանդիսատեսն ու ընթերցողը փորձում էր հասկանալ՝ ով է իրեն ավելի հարազատ՝ ծաղրածուն թե նովելիստը: Գրեթե երկչոտության հասոնղ ամաչկոտությամբ նա դուրս էր գալիս կրկեսային հարթակ ու պարզապես անճանաչելիության աստիճան կերպարանափոխվում հենց մարդկանց աչքի առջև՝ ամեն անգամ նորովի բացահայտելով հանդիսատեսին գերելու իր զարմանալի արտիստական հմայքն ու կարողությունը: Հենց Ենգիբարյանի շնորհիվ խորհրդային կրկեսում փոխվեց ստեղծագործական բովանդակությունը. այն որակապես նոր՝ ստեղծարար հիմք ունեցավ. «Կրկեսն այնքան էլ իմը չէ, ես թատրոն եմ ուզում, որտեղ ոչ խոսք կլինի, ոչ էլ երաժշտություն: Միայն մարդը կլինի և մարմնով, ժեստերով կստեղծի այդ երաժշտությունը. հենց այդպիսի թատրոն եմ ուզում»,-ասում էր Ենգիբարյանը: Կրկեսում կար ամենը, որ Ենգիբարյանին պետք էր իրեն հարազատ հարկի տակ զգալու համար և դեռ ավելին՝ այն մի մեծ, համերաշխ ընտանիք համարելու համար: Բայց շուտով նոր ստեղծագործական տարածքի ու նոր ձևաչափի պահանջը Ենգիբարյանին մոտեցրեց էստրադային, և նա մնջախաղի էստրադային թատրոնը ստեղծեց, որտեղ ծնվեցին նրա ամենահայտնի ու լավագույն գործերը՝ «Աստղային անձրևը», «Փողոցային ակրոբատը », «Քայլեր», «Տոտալ զորահավաք», «Մարդ, որի հետ պատերազմել եմ », «Ծաղրածուի տարօրինակությունները»: Ենգիբարյանի համար հարազատ հարկ ու երկիր էր այն տարածքը, որտեղ պատրաստ էին ընկալել իր արվեստն այնպես, ինչպես ինքն էր դա ապրում և զգում: Բայց երեք քաղաքներ առնաձնահատուկ էին նրա կյանքում՝ Երևանն էր, Պրահան ու Մոսկվան: Պրահայում էր, որ նա նվաճեց իր միջազգային մեծ մրցանակը՝ Բասի գավաթը: Մոսկվայում էր սկսվել նրա «հպանցիկ սիրավեպը» կինոյի հետ: 1958-ին «Կոմունիստ» ֆիլմի փոքրիկ դրվագում տեղի ուենցավ Ենգիբարյանի կինոդեբյուտը: Հետո արդեն խորհրդային կինոն օգտագործելու էր մեծ արտիստի լուռ ներկայության հմայքը տարբեր հնչեղ ֆիլմերում. Նրան նկարահանեց Փարաջանովն իր «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմում, փոքր-ինչ ավելի ուշ Ենգիբարյանը հանրահայտ «Այբոլիտ 66» կատակերգությունում խաղալու հրավեր ստացավ Ռոլան Բիկովից, իսկ Երևանում՝ 1962-ին, ենգիբարյանը խաղաց Ենգիբարյանին՝ Հենրիկ Մալյանի և Լևոն Իսահակյանի «Ճանապարհ դեպի կրկես» սիրված ֆիլմում: Կինոյում Ենգիբարյանին նվիրված էլի ֆիլմեր ստեղծվեցին՝ «Ծաղրածուն հրաժեշտ է տալիս Պրահային» և «Ծանոթացեք, Լեոնիդ Ենգիբարյանն է»: Հիմա կրկեսային արվեստում, կինոյում, նաև փոքր արձակում մեծ բովանդակություն խտացնող հեղինակների թվում շատ են այն ստեղծագործողները, որոնք Երգիբարյանի ոչ սերնդակիցը լինելու, և ոչ էլ առավել ևս նրան աշակետելու երջանկությունը չեն ունցել, բայց իրենց համարում են մեծ արտիստի հետևորդները:
Հովանոցը
Մի փոքր լռելուց հետո աղջիկն ասաց.
-Բայց մենք տուն չունենք, որտե՞ղ ենք ապրելու:
Տղան ժպտաց ու պատասխանեց, որ ինքը հովանոց ունի, որ այն բոլորովին նոր է և կբացվի, եթե սեղմես կոճակը: Ասաց նաև, որ հովանոցը հիանալի տուն է՝ երկուսին շատ հարմար: Ճիշտ է, այդ տունը պատեր չունի, բայց դրա փոխարեն եթե ձեռքդ մեկնես, հեշտությամբ կարող ես իմանալ, թե ինչ եղանակ է դրսում: Տուն-հովանոցով կարելի է ճամփորդել, ունկնդրել անձրևին ու նաև…
Ու աղջիկը չհարցրեց նաև ի՞նչ: Աղջիկը պարզապես գնաց ուրիշի մոտ, որովհետև այդ ուրիշը հարմարավետ բնակարան ուներ, թեև հովանոց չկար նրանց տանը: Ինչների՞ն էր պետք: Մարդը երկու տան կարիք չունի:
Հիմա շատ տարիներ հետո, աղջիկը վերջապես հասկացել է, թե ինչ հրաշալի հովանոց է կորցրել: Դա մի փոքրիկ պարաշյուտ էր, որից բռնելով կարելի էր թռչել հատկապես անձրևոտ օրերին…
Եվ աղջիկն արդեն թախծում էր իր երեքսենյականոց բնակարանում, որովհետև որքան մեծ է բնակարանը, այնքան հեռու են իրարից այնտեղ ապրողները: Ու երբ անձրև է գալիս, աղջիկն ուզում է պատուհանից դուրս նետվել` հովանոցը գտնելու հույսով: Բայց մի՞թե 15-րդ հարկից կարող ես գտնել հենց քո հովանոցը: Եվ անգամ եթե կարողանաս գտնել, ի՞նչ իմանաս՝ աշխատո՞ւմ է արդյոք վերելակն այսօր, թե՞ ոչ…
Ստվերը
Խնդրու՛մ եմ քեզ, տու՛ր ինձ քո ստվերը՝ այն զգեստով, որ զարդարված է թխկու տերևների միջով ճանապարհ հարթած արևի ցոլքերով։
Տու՛ր ինձ քո ստվերը, չէ՞ որ վաղը կծագի արևը, և դու ճիշտ այդպիսի գեղեցիկ ստվեր կունենաս։
Մի՛ վախեցիր, գետնին չեմ նայի, որ պատահմամբ չտեսնեմ, թե ինչպես է քո ստվերն իր ձեռքերը դնում ինչ-որ մեկի ուսերին։
Ես խնամքով կպահեմ քո նուրբ սլացիկ ստվերը, իսկ երբ անձրև գա, ես այն քեզ կվերադարձնեմ, և դու հպարտ, կքայլես մեր քաղաքում։ Անցորդները զարմացած կնկատեն. «Տեսե՛ք, անձրև է գալիս, իսկ այս աղջնակը երկար ոտքերով ստվեր ունի։ Այդպիսի բան հնարավոր չէ»:
Պարզապես նրանք չգիտեն, որ մարդիկ, որոնց սիրում են, միշտ էլ արտասովոր են լինում:
Սովորականն ամենակարևորն է
Գարնանը գետակը դուրս պրծավ լեռների արանքից ու քչքչալով վազեց ներքև: -Ես ամենա-ամենան եմ,- ասում էր գետակը, թեկուզ չէր հասկանում թե դա որն է: Գետակը շատ երիտասարդ էր և կարող էր սիրված լինել, նույնիսկ ամենից շատ… Նրա առջև անտառն էր, հետո դաշտը, հետո էլի անտառ և էլի դաշտ և էլի լիքը-լիքը զարմանալի, գեղեցիկ ու նաև դժվար բաներ այն մեծ աշխարհում, որում այդքան ուրախ թռվռում էր գետակը… Իսկ որպեսզի ճանապարհին գետակը դիմանա և կարողանա հասնել կապույտ հիասքանչ լճին, նա պետք է անցնի երաշտի ու տարափի միջով, հագեցնի մարդկանց ու կենդանիների ծարավը, պտտեցնի ջրաղացի անիվը, համարձակ ջրվեժի տեսքով ներքև թափվի, միանա իր պես գետակներին ու ընթանա դեպի Ծո՜վը… -Ոչ,- սակայն մտածեց Գետակը, - ես ամենաանկրկնելին եմ: Եվ թեքվեց դեպի Մեծ գետը ու անմիջապես խառնվեց նրան ու նրա հետ միասին լողաց դեպի Ծո՜վը… Իսկ Մեծ ու մեծահոգի գետը ընդունեց նրան ու անգամ չնկատեց էլ… Գետը իր հետ տարավ նավեր, լույս տվեց մարդկանց ու էլի լիքը-լիքը հոգսեր հոգաց…Այդպես անցան գարունը, ամառը ու վրա հասավ սեպտեմբերը և Մեծ գետը հասավ Ծովին: Այդ պահին գետակը մի կողմ ցատկեց ու զրնգաց. -Ես ամենաանկրկնելին եմ, ես հասա Ծովի՜ն: Բայց հանկարծ տեսավ, որ Մեծ գետի մեջ իր պես տասնյակ անկրկնելիներ էին թաքնվել… Իսկ բոլոր պարգևներն ու պատիվները Մեծ գետին բաժին հասան, որը սովորական ու օգտակար գործեր էր անում Երկրի համար…Սովորական… Եվ ընդհանրապես, սովորականը միշտ էլ անսովոր է…
