Խեցգետնի մարտը կապկի դեմ
Ի վերջո խեցգետնին հաջողվեց վրեժխնդիր լինել բրնձե գնդահացն իրենից խլած կապկից։ Սանդի, լիսեռի եւ ձվի միջոցով նա սպանեց ատելի թշնամուն։ Այժմ այդ մասին կարելի է չխոսել։ Բայց ինչպես դասավորվեց խեցգետնի եւ նրա ընկերների ճակատագիրը կապկի մահից հետո՝ այդ մասին պետք է պատմել։ Ախր այդ մասին հեքիաթում բնավ չի խոսվում։ Դե եւ ոչ միայն չի խոսվում, այլև հեքիաթն ամենն այնպես է պատկերում, ասես խեցգետինը բնում, հավանգը խոհանոցային կահույքի անկյունում, լիսեռը քիվածածկ որջում, ձուն բրնձե պատիճով արկղում խաղաղ եւ հանգիստ ապրեցին։ Իսկ դա սուտ է։ Կապկից վրեժը լուծելուց հետո նրանք բոլորը ձերբակալվեցին եւ բանտ նետվեցին։ Եվ դատաքննությունից հետո գլխավոր հանցագործին՝ խեցգետնին, մահապատժի ենթարկեցին, իսկ նրա հանցակիցներին՝ սանդին, լիսեռին եւ ձվին՝ ցմահ տաժանակրության։ Միայն հեքիաթին ծանոթ ընթերցողը գուցե կասկածի տակ առնի, որ նրանց ճակատագիրն հենց այսպես է դասավորվել։ Բայց դա փաստ է։ Կասկածից վեր փաստ։
Դե, խեցգետինն իր իսկ խոսքով բրնձե գնդահացը փոխել է արմավի հետ, իսկ կապիկը նրան ոչ միայն հասած արմավի փոխարեն կանաչն է տվել, այլեւ ցանկանալով խեցգետնին հաշմել, արմավն ուժեղ շպրտել է նրա վրա։ Այդուհանդերձ խեցգետինն ու կապիկը որեւէ անդորրագիր չեն փոխանակել։ Եվ եթե անգամ դրան ուշք չդարձնել, չէ որ նրանք պայմանավորվել էին բրնձե գնդահացն արմավով փոխանակել եւ արմավի հասունության շուրջ առանձնակի վերապահում չէին արել։ Ի վերջո, թեեւ արմավը դիպել էր խեցգետնին, բայց արդյո՞ք դա չար դիտավորություն էր կապկի կողմից՝ ապացույցներն անբավարար են։ Եվ անգամ ականավոր մեկը, խեցգետնի պաշտպանյալ պերճախոս իրավապաշտպանը, դատավորների կարեկցանքը շարժելուց զատ, ոչինչ չկարողացավ մոգոնել։ Պատմում էին, որ այդ իրավապաշտպանը կարեկից տեսքով սրբելով խեցգետնի պղպջակ-արցունքները, ասում էր նրան՝ հաշտվիր։ Բայց ոչ ոք չզորեց որոշարկել, այդ հաշտվելն ի՞նչ էր նշանակում, հաշտվել այն բանի հետ, որ մահվան դատավճիռ էր կայացվել, թե այն բանի՝ որ իրավապաշտպանը նրանից հսկայական գումար էր վերցրել։
Եվ մամուլում հրատարակված կարծիքն արտահայտողների մեջ նույնպես գրեթե ոչ ոք չգտնվեց, որ կարեկցեր խեցգետնին։ Այն, որ խեցգետինը սպանել է կապկին, ոչ այլ ինչ է, քան անձնական վրեժ։ Ընդսմին, չէ որ նա կապկից վրեժն առել է այն բանի համար, քանզի անտանելի էր, որ կապիկը հարստացել էր իր հաշվին՝ իր տգիտության եւ թեթեւամտության հետեւանքով։ Նա, ով այսպիսի վրեժ է իրագործում մեր աշխարհում, ուր հզորը հաղթում է, իսկ տկարը՝ զոհվում, եթե տխմար չէ, ապա խեւ է։
Եվ նման քննադատական դիտարկումները քիչ չէին։ Ահա, օրինակ, ոմն բարոն, առեւտրային խորհրդի ղեկավար, վերը նշված եզրակացությունների հետ մեկտեղ հանգեց հետեւության, որ խեցգետնի կողմից կապկի սպանությունը ներծծված է այժմ մոդայիկ վտանգավոր մտքերի ոգով։ Եվ գուցե այդու խեցգետնի վրեժի իրագործումից հետո, ըստ ասեկոսեների, բարոնը վարձու ջարդարարից զատ, տասը ցլաշուն էլ է պահում։ Բացի այդ, խեցգետնի վրեժը քաջալերանքի չարժանացավ եւ այսպես ասած ինտելիգենտ մարդկանց շրջանում։ Ոմն համալսարանական պրոֆեսոր, դատելով ըստ տրամաբանության, հայտարարեց, որ կապկի սպանությունը խեցգետինը իրագործել է հանուն վրեժի, իսկ վրեժը բարիք չես կոչի։ Հետո սոցիալիստների ոմն ղեկավար ասաց, որ խեցգետինը խորը ակնածանք էր տածում առ մասնավոր սեփականությունը, լիներ դա արմավ թե բրնձե գնդահաց, ուստի եւ՛ լիսեռը, եւ՛ սանդը, ե՛ւ ձուն, թերեւս նույնպես հետադիմական գաղափարների կրողներ էին եւ եթե խեցգետնին օժանդակել են, ապա, ըստ երեւույթին որպես կոկուսույկայի անդամներ։
Հետո ինչ-որ բուդդիստական աղանդի ղեկավար ասաց, որ հավանաբար խեցգետնին հատուկ չէր բուդդիստական գթասրտության զգացումը, իսկ եթե այդ զգացումը նրան հայտնի լիներ, ապա թեեւ նրա վրա արմավ են շպրտել, նա առ կապկի արարքը ատելություն չէր տածի, այլ ընդհակառակը կկարեկցեր նրան։ -Ես կցանկանայի, որպեսզի խեցգետինը գեթ մեկ անգամ լսեր իմ քարոզը,- ասաց նա։
Հետո առհասարակ յուրաքանչյուր ոլորտում եղան այս հարցի շուրջ արտահայտվողներ, եւ նրանք բոլորը խեցգետնի վրեժի դեմ հանդես եկան։ Լոկ մեկը, պառլամենտի ոմն անդամ, հարբեցող եւ միաժամանակ պոետ, խեցգետնի կողմը բռնեց։ Նա հայտարարեց, որ վրեժը համապատասխանում է բուսիդոյի ոգուն։ Սակայն այդ հնացած փաստարկներին ականջ դնող չեղավ։ Ավելին, թերթերը չարախոսում էին, որ պառլամենտի այդ անդամը չարություն էր պահել կապիկների հանդեպ այն ժամանակվանից, երբ տարիներ առաջ, գազանանոցում, դրանցից մեկը միզել էր նրա վրա։
Լոկ հեքիաթին ծանոթ ընթերցողը հավանաբար կարեկցանքի արցունքներ կհեղի խեցգետնի ճակատագրի համար։ Բայց նրա մահն օրինաչափ էր, եւ այն սգալը նշանակում է մանկական կամ կանացի գերզգայնություն ցուցաբերել։ Բոլորը վճռեցին, որ խեցգետնի մահն արդար է։ Եվ իսկապես պատմում են, որ դատավճռի իրագործումից հետո դատավորը, իրավապաշտպանը, բանտապետը, բանտային քահանան 48 ժամ անարթնում քնեցին։ Բացի այդ, ասում են, որ նրանք բոլորը երազում տեսել են դրախտի դարպասները։ Ըստ իրենց պատմածի դրախտն ինչ-որ խանութի պես բան է, նման ֆեոդալական ժամանակների պալատի։ Ինչ եղավ խեցգետնի ընտանիքի հետ նրա մահից հետո, այդ մասին նույնպես ցանկանում եմ դույզն-ինչ պատմել։ Նրա կինը պոռնիկ դարձավ։ Կարիքը նրան դրդեց դրան, թե՞ նրա բնածին հակվածությունը՝ մինչև օրս դեռ պարզված չէ։ Ավագ որդին հոր մահից հետո, թերթային լեզվով արտահայտված, անսպասելիորեն դեպ լավը փոխվեց։ Այժմ նա ոչ այն է գործակալ, ոչ այն է մեկ այլ բան է ծառայում բորսային միջնորդի մոտ։ Այդ խեցգետինն ինչ-որ կերպ իր որջն է քարշ տվել վիրավոր ընկերոջը, որպեսզի ուտի իր ցեղակցի միսը։ Դա այն նույն խեցգետինն է, որին Կրոպոտկինն իր «Փոխօգնության մասին» գրքում իբրեւ օրինակ է բերել, որ նույնիսկ խեցգետիններն են հոգում իրենց ցեղակիցների մասին։ Միջնեկ որդին գրող է դարձել։ Եվ, բնականաբար, քանզի գրող է, ապա կանանցից զատ որեւէ այլ բանով չի հետաքրքրքվում։ Եվ զսպված հեգնանքով իր խեցգետին-հոր օրինակով ապացուցում է, որ բարիքը չարիքի այլ անվանումն է։ Իսկ փոքր որդին, քանզի տխմար է, ցանկացավ պարզապես խեցգետին մնալ։ Ահա մի անգամ նա մեջքանց սողում է եւ տեսնում՝ բրնձե գնդահաց է ընկած։ Իսկ բրնձե գնդահացը նրա սիրելի անուշեղենն էր։ Մեծ կեռիկով նա բարձրացրեց ավարը։ Այստեղ էր մեծ արմավենու ճյուղին թառած եւ ոջիլ որոնող կապիկը։ Դժվար թե շարունակելու կարիք կա։ Ինչ էլ որ այնտեղ պատահի, բայց եթե խեցգետինը կռվի բռնվի կապկի հետ, միակ անվիճելի փաստն այն կլինի, որ նա անխուսափելիորեն կզոհվի հանուն հայրենիքի։ Ձեզ եմ դիմում սիրելի ընթերցողներ, չէ որ դուք էլ մեծ մասամբ խեցգետիններ եք։
Հայրը
Պատմությունը, որ ես պատրաստվում եմ պատմել, եղել է այնժամ, երբ ես սովորում էի միջնակարգ դպրոցի չորրորդ դասարանում։ Այդ տարի աշնանը դպրոցական էքսկուրսիա էր անցկացվում՝ Նիկկոյից Ասիո արշավ՝ երեք գիշերումներով։ «Ժողովվումն՝ առավոտյան վեցն անց կես Ուենոյի կայարանում, մեկնումը՝ վեցն անց հիսուն»,- նշված էր դպրոցում ստացածս միմեոգրաֆի վրա տպած հայտարարությունում։ Առավոտյան, փութով նախաճաշելով, ես տնից դուրս թռա։ Տրամվայով մինչև կայարան քսան րոպե ճանապարհ է, բայց միեւնույն է սիրտս անհանգիստ էր։ Կանգառում կարմիր սյան մոտ կեցած, ես սաստիկ հուզվում էի։ Ափսոս, որ երկինքն ամպամած է։
-Միթե անհամար գործարանների շչակները, միգամած քողը պատռելով, կվերածեն այն մաղող անձրեւի,- խորհում էի ես։ Այս մռայլ երկնքի տակ ուղեկամրջով ընթանում է գնացքը։ Գնում են ռազմական գործարան մեկնող սայլերը։ Բացվում են խանութների դռները։ Կանգառում արդեն մի քանի մարդ է հավաքվել։ Նրանք մռայլորեն տրորում են քնատ դեմքերը։ Ի վերջո, մոտենում է վաղորդյան առաջին տրամվայը։ Երբ խցանված վագոնում ինձ հաջողվեց վերջապես բռնակից բռնվել, մեկն ուսիս թփացրեց։ Ես շրջվեցի։
-Բարեւ:
Դա Նոսե Իսոուն էր։ Նա էլ իմ պես կոպտաբուրդ համազգետով էր, ձախ ուսից գցած էր գրատի փաթեթագլանը, ոտքերին՝ քաթանե զանկապաններ էին, գոտկատեղին՝ ուտելիքով եւ տափաշշով պայուսակ։
Մենք Նոսեի հետ ավարտել էինք տարրական դպրոցը եւ միասին ընդունվել միջնակարգ։ Առանձնակի սիրելի առարկաներ նա չուներ, չսիրելի էլ չուներ։ Փոխարենը զարմանալի շնորհով էր օժտված՝ բավ էր մեկ անգամ լսել մոդայիկ երգը եւ նա իսկույն մեղեդին հիշում էր։ Երեկոյան, հյուրանոցում, ուր մենք հընթացս դպրոցական էսքկուրսիայի էինք իջեւանել, նա արդեն ինքնագոհ երգում էր այն։ Նա ամենը կարողանում էր՝ չինական բանաստեղծություներ, հին ասքեր ընթերցել, երգիծական տեսարաններ խաղարկել, զանազան պատմություններ պատմել, Կաբուկիի դերասաններին նմանակել, աճպարարություններ անել։ Բացի այդ, նա օժտված էր խիստ ծիծաղելի ժեստերով եւ միմիկայով մարդկանց զվարճացնելու շնորհով, ուստի աշակերտների շրջանում մեծ հռչակ էր վայելում, դե եւ ուսուցիչներն էլ նրան վատ չէին վերաբերվում։ Մենք հաճախ էինք միասին դպրոց կամ դպրոցից գնում, թեեւ առանձնակի ընկերություն մեր մեջ չկար։
-Էսօր ինչ-որ շուտ ես հա՞։
-Ես միշտ եմ շուտ,- Սա ասելով, Նոսեն քիթը բարձր տնկեց։
-Վերջերս ոնց որ ուշա՞ցել էիր։
-Ուշա՞ցել էի։
-Հա, ճապոներենի դասից։
-Հա, հա, էդ երբ Ումաբան էր ինձ նախատել։ Նոսեն սովորություն ուներ ուուցիչներին առանց քաղաքավարի «սենսեյ»-ի անվանել։
-Դե ինչ, մեծ գեղագիրն էլ է սխալվում։
-Նա ինձ էլ է նախատել։
-Ուշացմա՞ն համար։
-Չէ, գիրք էի մոռացել։
-Օֆ, զզվելի է էդ Ձինտանը։
Ձինտան-Կարմրադունչ, այս մականունն էր Նոսեն շնորհել ուսուցիչ Ումաբեին։ Այդպես, խոսակցելով, մենք հասանք մինչև Ուենոյի կայարան։ Մենք դժվարությամբ դուրս պրծանք վագոնից, նույնքան լիքը, որքան սկզբում նստելիս, եւ մտանք կայարան։ «Բարեւ» -ողջույնով փոխանակվեցինք մենք։ Հետո, հրմշտելով նստեցինք սպասասրահի նստարանին։ Եվ, սովորականի պես, սկսեցինք առանց սսկվելու շաղակրատել։ Մենք դեռ այն տարիքում էինք, երբ «տղերքի» փոխարեն «ապերներ» էինք ասում։
Եվ այդ «ապերներ» անվանյալների շուրթերից սպասվող էքսկուրսիայի մասին աշխույժ քննարկումներ եւ վեճեր էին տեղում, մենք ծաղրում էինք ընկերներին, չարախոսում էինք ուսուցիչների հասցեին։
-Խորամանկ է էդ Իձումին։ Ինչ-որ տեղից ուսուցիչների համար «Չոյս» (այն ժամանակ տարածված անգլերենի դասագիրք) է ճարել եւ հիմա էլ տանը երբեք ընթերցանություն չի պատրաստում։
-Խիրանոն դրանից բեթար է։ Քնություններից առաջ եղունգների վրա բոլոր պատմական տվյալները գրում է։
-Քանզի նրանց ուսուցիչներն էլ լավ խորամանկ են։
-Իհարկե, խորամանկ են։ Դե հենց էդ Խոման։ Նա ինքն էլ ոնց հարկն է չգիտի «receive» բառում նախ «e»-ն է թե «i»-ն, բայց ուսուցիչների դասագիրքը վերցնում եւ մեզ սովորեցնում է, իբր ինքն ամենը գիտի։
Մեր միակ թեման խորամանկներն էին, որեւէ արժեքավոր բանի մասին մենք չէինք խոսում։ Այստեղ, Նոսեն հայացք գցելով հարեւան նստարանին թերթը ձեռքին նստած արհեստավորի տեսքով մարդուն, մեկ էլ հայտարարեց․
- «Կաշկինլի»։
Այդ տարիներին մոդայիկ էին «մակինլի» կոչվող նորաձեւ կոշիկները, իսկ այդ մարդու փայլատ կոշիկներն կաշա էին խնդրում՝ ներբանը գուլպային չէր դիպչում։
-«Կաշկինլի»,- դա լավ էր։ Մենք բոլորս ակամա ծիծաղեցինք։
Զվարճացած, մենք քարը քարի վրա չէինք թողնում բոլոր սպասասրահ մտնողներին։ Եվ յուրաքանչյուրի վրա չարաբանության այնպիսի հեղեղ էինք թափում, ինչպիսին չի էլ երազել նա, ով չի սովորել Տոկիոյի դպրոցում։ Մեր մեջ գեթ մի բարեկիրթ աշակերտ չկար, ով դրանում իր ընկերներից հետ մնար։ Բայց բնորոշումները, որոնք շնորհում էր մտնողներին Նոսեն, ամենաչարը եւ միաժամանակ ամենասրամիտը եւ ծիծաղելին էին։
-Նոսե, Նոսե, այ էն լոնդրին նայի։
-Այ թե տիպն է, ասես փորի մեջ կենդանի ձուկ է։
-Իսկ էս կարմիր գդակով բեռնակիրն էլ դրան նման է։ Այնպե՞ս չէ, Նոսե։
-Չէ, դա իսկը Կառլոս 5-րդն է (1500-1515ր թվերին Իսպանիայի թագավոր)՝ էդ էլ կարմիր գդակով է։
Ի վերջո ծանակողի դերում մնաց լոկ Նոսեն։
Հանկարծ մեզանից մեկը նկատեց գնացքների չվացուցակի մոտ կեցած մի տարօրինակ մարդու եւ ուշի-ուշով ուսումնասիրեց նրան։ Հագին դեղնավուն բաճկոն էր, ոտքերը բարակ էին, հանց սպորտային վարժությունների փայտեր, ծածկված էին գորշազոլավոր շորերով։ Դատելով սեւ հնաձեւ գլխարկի տակից ցցված լայնատարած մազերից, արդեն բավական ճերմակած, նա առաջին շեմի երիտասարդ չէր։ Խորշոմապատ վզին սեւ ու սպիտակ քառակուսիներով պճնալի գլխաշոր էր, թեւատակին՝ բարակ ճիպոտի պես հնդկեղեգի ցուպ։
Եվ հագուստով, եւ կեցվածքով՝ մի խոսքով, իր ամբողջ կերպարանքով նա «Պանչից» (մինչ օրս գործող անգլիական հումորային ամսագիր) կտրած եւ այս երկաթուղային կանգառի եռուզեռի մեջ տեղադրած ծաղրանկար էր հիշեցնում։ Նրան տեսնողը, թերեւս, ուրախացավ, որ ծաղրուծանակի նոր առարկա է գտել, եւ հռհռոցից դողալով, Նոսեի ձեռքից բռնեց
-Էն նրան նայի։
Մենք բոլորս հանկարծ շրջվեցինք եւ տեսանք բավականին տարօրինակ տեսքով տղամարդուն։ Փորը փոքր ինչ դուրս ցցելով, նա բաճկոնի գրպանից հանեց բաց մանուշակագույն քողով մեծ նիկելազօծ ժամացույցը, եւ սկսեց սեւեռուն նայել մեկ դրան, մեկ՝ չվացուցակին։ Ես տեսնում էի լոկ նրա կիսադեմը, բայց իսկույն ճանաչեցի Նոսեի հորը։
Մյուսների մտքով անգամ դա չէր կարող անցնել։ Բոլորն անհամբերությամբ աչքերը հառել էին Նոսեին, նրանից սպասելով այդ ծիծաղելի մարդու դիպուկ բնութագիրը, եւ ամեն պահի պատրաստ ծիծաղից փռթկալ։ Չորրորդ դասարանցիները դեռ ունակ չէին ըմբռնելու՝ ինչ է Նոսեի հոգում կատարվում։ Ես այն է անվստահորեն արտաբերեցի․
-Ախր սա Նոսեի հայրն է։
Բայց այդտեղ մեկեն հնչեց Նոսեի ձայնը,
-Է՞ս: Սա իսկը լոնդոնյան աղքատ է։
Հարկ կա ասելու, ոնց բոլորը միահամուռ փռթկացին։ Ոմանք նույնիսկ սկսեցին Նոսեի հոր տնազն անել՝ փորը ցցելով, ձեւ էին անում, իբր գրպանից ժամացույց են հանում։ Ես ակամա գլուխս կախեցի, քաջությունս չբավեց նայել Նոսեին։
-Ի՜նչ դիպուկ դու դրան անվանեցիր։
-Նայեք, նայեք, ինչ գլխարկ է։
-Հիկագյոտեի հնավաճառից։
-Չէ, այդպիսին Հիկագյոտեում էլ չես ճարի։
-Որեմն՝ թանգարանից։
Բոլորը կրկին ուրախ ծիծաղեցին։
Այդ ամպամած կեսօրը կիսամութ էր, հանց երեկո։ Այդ աղջամուղջի միջով ես ուշադիր հետեւում էի «լոնդոնյան աղքատին»։
Բայց մեկ էլ մի պահ արեւ երեւաց եւ սպասասրահի պատուհանից սփռվեց նեղ լուսաշիթը։ Այն ընկավ հենց Նոսեի հոր վրա։ Շուրջն ամենը շարժվեց։ Շարժվեց եւ այն, ինչ տեսադաշտում էր հայտնվում, եւ այն, ինչ դրանում չէր հայտնվում։ Այդ շարժումը, որում դժվար էր զանազանել առանձին ձայներն ու հնչյուները, ասես մշուշապատեց հսկայական կառույցը։
Չէր շարժվում միայն Նոսեի հայրը։ Այդ հնամենի ծերուկը հնաձեւ հագուստով, նույնքան հնաձեւ գլխարկը վզին քաշելով եւ մանուշակագույն քողով գրպանի ժամացույցը ձեռքին, անշարժ, ասես արձան, քարացավ գնացքների չվացուցակի մոտ՝ մարդկային գլխապտույտ հորձանուտում։
Հետո ես իմացա, որ Նոսեի հայրը, դեղատան ճամփին, ուր նա ծառայում էր, վճռելով տեսնել, ոնց են էքսկուրսիայի մեկնում դպրոցականները, որոնց թվում էր իր տղան, մտել էր կայարան, այդ մասին նրան չնախազգուշացնելով։
Նոսե Իսոն միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց շատ չանցած պալարախտով հիվանդացավ եւ մահացավ։ Հոգեհանգստին, որը դպրոցական գրադարանում էր, Նոսեի պատկերի առաջ համազգեստային գլխարկով դամբանականը ես էի ընթերցում։ Իմ ելույթում ես ոչ առանց կանխամտածության այս արտահայտությունը մտցրեցի․ «Հիշիր ծնողներիդ առաջ քո պարտքի մասին»։
Թարգմանությունը՝ Գրիգոր Ֆերեշեթյանի