Կեչին
Սեպտեմբերի 3-ը Հրաչյա Թամրազյանի հիշատակի օրն է. տաղանդավոր պոետը, գիտնականը, թարգմանիչը մահացավ 2016-ի սեպտեմբերի 3-ին: Նրա մահվան 7-րդ տարելիցի առիթով «ArtCollage»-ի ընթերցողներին ենք ներկայացնում Հրաչյա Թամրազյանի՝ առ այսօր չտպագրված երկու ելույթների տեքստերը և պոետի դստեր՝ Շուշանիկ Թամրազյանի «Կեչին» էսսեն՝ «Մալաքիտե կրիան» գրքից: Տեքստերից առաջինը Հրաչյա Թամրազյանի խոսքն է իր հոբելյանի՝ 60-ամյակի առիթով, երկրորդը հնչել է Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցին նվիրված «Վերապրած ձեռագրեր» ցուցադրության բացման ժամանակ: Շնորհակալություն Թամրազյանների ընտանիքին՝ ընտանեկան արխիվից մեզ տրամադրած նյութերի համար:
****
05. 12. 2013
Հանդիսության սիրելի՛ մասնակիցներ,
Նման տարելիցները մղում են անդրադառնալ անցած տարիներին, նրանց լուսավոր ու ողբերգական անցահուներին, բախտորոշ իրադարձությունների այն շղթային, որոնք քո կյանքի հետագիծն են կազմում:
Այս իմաստով իմ անցած ճանապարհին որոշակիորեն նշմարվում են երեք հոգևոր սկիզբներ - որ դարձել են իմ կյանքի ուղեծիրը:
Առաջինն իմ մուտքն էր Մատենադարան - ձեռագրերի խորհրդավոր աշխարհն անմիջապես կլանեց ինձ՝ գերիշխող դառնալով ողջ կյանքում, ամբողջովին փոխելով իմ իմացական դաշտը, ներաշխարհը, աշխարհայացքը, ժամանակի և տարածության ներսուզումների զգացողությունը, սերունդների խորհրդավոր կապի և մշտնջենական փոխկանչի արձագանքներ ներմուծելով մտաշխարհի մեջ:
Շփումները հայագիտության մեծերի՝ Լևոն Խաչիկյանի, Ասատուր Մնացականյանի, Օնիկ Եգանյանի և այլոց հետ, որոնք բառիս բուն իմաստով վերակերտում էին մեր պատմամշակութային դաշտը... շփումը ձեռագրերի հետ, նրանց փրկչական առաքելության, պատմության, կենսագրության, տոհմաբանության գիտակցումն ու զգացողությունը...
Երկրորդ մեծ սկիզբը Նարեկացու աշխարհն է, ուր ինձ տրվեց թափանցել ձեռագրերի միջոցով, նորագյուտ ու զարմանահրաշ բնագրերի շնորհիվ, որոնք ուրվագծեցին մի բոլորովին ուրիշ աշխարհ, մի խոշորագույն դպրոց, որ խոր հետք է թողել ու կանխորոշել հայ մշակույթի և ընդհանրապես հայ կյանքի հետագա ընթացքը:
Դա նաև ներքին կյանքի, հոգևոր ճանապարհի մի դպրոց էր, որ ուսանում էր ապրել, զգալ և արարել «ի խորոց սրտի» և այս ներքին հայացքով, այս տեսողությամբ իմաստավորել անցյալն ու ներկան, որոնց միջոցով միայն կարելի է կանխազգալ գալիքը...
Երրորդ սկիզբը երևի ինձ հետ է աշխարհ եկել, և ինձ հետ եմ ես բերել Մատենադարան - դա բանաստեղծական աշխարհն է, իմ երկրորդ շնչառությունը, առանց որի, թվում է, ես շնչահեղձ կլինեի: Եվ գուցե բանաստեղծական այդ ներքնատեսությունը, լեզվազգացողությունը, ինտուիցիան է օգնել ներթափանցել Գրիգոր Նարեկացու բարդ, փիլիսոփայական շերտերով և բանաստեղծական թռիչքներով հագեցած, հաճախ անվերծանելի թվացող բնագրերի մեջ:
Եվ, վերջապես, իմ վերջին տարիների աշխատանքը Մատենադարանում, որ ես համարում եմ իմ կենսագրության, իմ ստեղծագործության կարևորագույն մասը, ուր ի մի են եկել նշված հոգևոր սկիզբները - այն բոլորիս համար լեցուն է եղել ձեռքբերումներով և թռիչքաձև զարգացումներով - լինի դա նոր, սքանչելի կառույցի շինությունը, թե հին, կոթողային շենքի նորակերտումը, հազարավոր ձեռագրերի և հնատիպ գրքերի, հարյուր հազարավոր վավերագրերի ձեռքբերումը, գիտական անժխտելի նվաճումները, Մատենադարանի խորքային ու տարածական զարգացումները և վերջապես հայագետների նոր, տաղանդավոր և շնորհաշատ սերունդների ասպարեզ մտնելը, որոնցով Մատենադարանը մեր հոգևոր անդաստանում վերածվել է ծաղկուն մի պարտեզի:
Մատենադարանի նորակերտումն, առանց չափազանցության, վերջին տասնամյակների պատմամշակութային ամենամեծ իրադարձությունն է՝ մեր անկախ պետականության ամենամեծ ձեռքբերումներից մեկը:
Իրոք, այդ վերակերտումը զարմանահրաշ էր, և նրա տեսիլքը՝ «սիրտ պատռելու չափ պայծառ», ինչպես Չարենցն է գրել Թամանյանի մասին:
Մատենադարանը մեր պետականության հենասյունն է, մեր սրբություն սրբոցը, մեր հավատամքը:
Մատենադարանը մեր Սրբազան Հիշողության շտեմարանն է, որը կենդանի է պահում սերունդների շղթան, այն կարծես մեր կորուսյալ դրախտի վերհուշն է, որը լուսավորում է մեր լինելության ճանապարհը և կանխորոշում մեր ապագան:
Հրաչյա Թամրազյան
****
Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցին նվիրված «Վերապրած ձեռագրեր» ցուցադրության բացման խոսք (հատված)
...Այո, Մատենադարանի ձեռագրական գանձերը, ցեղասպանությունից վերապրած հազարավոր ձեռագրերը փրկվել են անօրինակ ջանքերի, անձնազոհության և հերոսության գնով: Այդ հերոսության շնորհիվ՝ փրկվել են ոչ միայն ձեռագրական գանձերը, այլ մարդկային հիշողությունն ինքը, իբրև բացարձակ արժեք, որ սպեղանի է դարձել մեր ժողովրդի համար անգամ ցեղասպանությունից հետո:
Եվ ցեղասպանության զոհերի սրբադասման հետ սրբադասվում է նաև այդ հիշողությունը՝ բյուրադեմ և բյուրանուն... սրբադասվում է բանականության լույսը, որ այս մատյանների «հարակայությամբ կմնա անմահ»:
Հիշողությունը և նրա դիմակները՝ հոգու թափառող կնիքները՝ իբրև մշակութային շերտեր, լցնում են մարդկային գոյաբանական վիհերը և միակ սպեղանին են, որ դարմանում են հոգևոր աղետները...
Հիշողությունն է սնում մեր ներաշխարհը, տեսողություն տալիս մեր մեջ ապրող ներքին մարդուն: Եվ հիշողության ցոլարձակումները մեզ մոտեցնում են աստվածամերձ ոլորտներին:
Եվ հիշողության համաղետները մենք ընդունում ենք իբրև անձնական ողբերգություն, ներքին մարդու ողբերգություն:
Եվ հարյուրամյա հեռավորությունից հասկանում ենք, զգում ենք անձնապես, որ ցեղասպանության է ենթարկվել, արմատախիլ է արվել բնաշխարհից մարդկային հիշողությունն ինքը, որ հիմա, ասես մոխիրներից, հառնում է մեր ներաշխարհից...
Եվ ինչպես կորած մի բնագիր՝ մենք անցյալը, մեր կորսված հիշողության շերտերը ոչ թե վերծանում, այլ կրկին ստեղծաբանում ենք, լեցնում ենք արարչագործ այն ուժով, որով օժտված է մեր մշակույթը՝ հար և նման իր նախատիպին, ինչպես մենք ենք հար և նման մեր նախնիներին:
Եվ այս դեպքում է, որ հիշողությունը հառնում է անիմանալի մի նոր ուժով՝ դառնալով սրբազան և կենարար՝ իրենով օծելով սերունդների երթը...
Ահա թե ինչու, հարյուրամյակ անց, գնալով ավելի են ահագնանում հիշողության ահազանգերը, քանի որ մենք գործ ունենք վերապրած, վերածնված հիշողության հետ, որն ինքնարարման ծիրում ղողանջում է հոգևոր նոր ոլորտներում, և դա է նրա փրկչական առաքելությունը:
Մենք բացում ենք հինավուրց մատյանները, որ մշտապես շողան և ցոլարձակեն հիշողության կերպարանքները...
Հիշողությունը աստվածություն է կամ աստվածամերձ մի տիրույթ, ուր մենք հաղորդվում ենք անցյալի և գալիքի հետ՝ վերժամանակյա նշողումներ որսալով նրանց համահյուսվածքի վրա:
Մենք թերթում ենք այդ մատյանները, որպեսզի տեսանելի դառնան նրանց ներքին պայծառակերպությունները, որպեսզի լսելի դառնան նրանց բիբլիական ղողանջները՝ իբրև հոգու հիմներգ մարդկային Հիշողությանը՝ ի հիշատակ ցեղասպանության զոհերի:
Հրաչյա Թամրազյան
****
Կեչին
10. 10. 2016
ք. Ծաղկաձոր
Ամեն անգամ, երբ ինչ-որ մեկը հեռանում է կյանքից, նրա շուրջ մտերիմները սկսում են հյուսել առասպելներ: Հրաչյա Թամրազյանը դրա կարիքը չունեցավ: Նա ինքը մարդ-առասպել է:
Կյանքը նրան բացառիկ ձիրք էր պարգևել. առօրյայի ամենապարզ դրվագներն օժտել առասպելական մի պայծառությամբ: Նրա սիրած առասպելական հերոսներն էին. Հերակլեսն ու Պրոմեթևսը: «Շղթայազերծ», միշտ ճշտում էինք կատակով: Բայց նրա կյանքի դրվագները, դեռևս կենդանության օրոք, մտերիմները պատմում էին՝ որպես ասքեր: Ստացվում էր ակամա. չափազանցնելու, գեղեցկացնելու կարիք չկար: Ստացվում էր ակամա, ինչպես նրա անսահման պայծառությունը, նրբությունն ու խորքն էին ստացվում ինքնըստինքյան, առանց ճիգի, առանց դրա բացառիկության գիտակցության: Ինչպես նրա գեղեցկությունը՝ այնքան բնական, անճիգ: Այդպես էր ու վերջ, «պապան բոլորից սիրուն է»,-հպարտանում էինք ես ու քույրերս:
Ու հիմա այդ ամենը ինչ-որ տեղ՝ երկրի և երկնքի միջև:
Որպես կապուտաչյա երջանկության մի առասպել:
****
Այսօր էլ նրա տնկած մանուկ կեչին, ոսկի հագած, հսկում է, պահպանում, խնամում, երբ այգու բոլոր դեղնած ծառերն արդեն տերևաթափ են: Նայում ես այդ հուրհրատող ոսկուն, ու էլի լրիվ ակամա ուզում ես հավատալ դրա խորհրդին: Այն, որ ծառերը մեզ կշարունակեն: Կթելադրեն մեզ տողեր՝ իրենց լեզվով: Կհուշեն՝ ինչ գրել: Ու դա կլինի ջինջ, վճիտ մի հրաժեշտ մտքի արահետներին: «Նայի՛ր ինձ կեչու հայացքով»,-ասում էր, ու ծիծաղում էինք: Երբեմն աշխարհին նայել կեչու հայացքով:
****
Այն մի քանի բառերի պարգևը, որ անգին քարերի պես ես ու քույրերս հավաքում էինք ու պահում: Կեչին Ծաղկաձորի մեր այգին է: Բայց նաև առաջին բառ-պատկերներից մեկը, որ Հրաչյա Թամրազյանը նվիրել է մեզ՝ իր երեք դուստրերին: Եսենինյան թարգմանությունների ջինջ կեչին, որի հնչյունն այնքան զրնգուն էր հայերեն.
Ժպտում է կեչի մի քնաթաթախ
Ու իր մետաքսե վարսերը քանդում,
Ականջօղերը զնգում են դանդաղ,
Արծաթ ցողերն են վառ հուրհրատում:
Ամենավաղ տարիքից վարժվել էինք խորհրդավոր, թրթռուն սպասման այդ ժամերին. նա առանձնանում էր իր նեղ աշխատասենյակում կամ դուրս գալիս տնից, հետո վերադառնում բառերով՝ պարզ, շքեղ, մի քանիսը մեզ նվիրում: «Որպես ծաղիկ մի անկրկին». վաղ մանկության տարիներին, երբ բացի խոհանոցից՝ մեր տան բոլոր սենյակներում Սերգեյ Եսենինի լուսանկարներն էին դրված՝ ամենատարբեր վերատպություններով, ի՜նչ երջանիկ ու հարուստ էի այդ «անկրկին»-ով՝ «անկրկնելի»-ի փոխարեն: Միայն ես ունեի դա, միայն իմն էր: Ու քույրիկներինս: Ալվան ծաղիկի պես մի բան:
Ավելի ուշ՝ առաջին դասարանում, հոկտեմբերին, երբ «Ոսկե աշնան» տոնի առթիվ ծրագրային բանաստեղծություններ էին հանձնարարում, մի երեկո հայրիկս աշխատանքից վերադարձավ տուն ու տեսավ, թե ինչպես եմ տքնում «Աշուն, աշուն, նախշուն, նախշուն...» տողերի վրա: Կամ դրա նման մի բան: Ու շատ մեղմորեն, բայց ամբողջ հոգով ընդվզեց. «Ինչպե՞ս կարելի է, չէ՞ որ սա բանաստեղծություն չէ»,-դառնալով համաձայն ժպիտով իրեն նայող մորս: Ու մի քանի րոպե անց Վահան Տերյանի բաց մոխրագույն հատորը ձեռքին՝ նա էջերն էր թերթում, հետո շատ մեղմ ձայնով ընթերցեց այն տողերը, որ յոթ տարեկան երեխայի համար հնչում էին՝ որպես աղոթք.
Ոսկեհանդերձ եկար և միգասքող,
Տխուրաչյա աշուն, սիրած աշուն,
Տերևներիդ դանդաղ թափվող ոսկով,
Մետաքսներով քնքշաշրշյուն...
Նայում էի նրա կապույտ, անսահման խոր աչքերին, ու այդ ամենը՝ այդ կապույտն ու տողերի ոսկին, նուրբ, շղարշված քնքշանքը, հայրիկս էին: Այդպես Վահան Տերյանը դարձավ մեր հարազատը, մեր ընտանիքի անդամը: Իր աղոթքով գեղեցիկին, Խոսքին:
****
Օդեղեն արահետները փնտրող այդ բառերը: Վառվող ճրագների պես մի բան: Եվ դեռ ամբողջ գիշեր մտքում հսկել, որ չմարեն: Անսահման մեծ մի պարգև՝ միաժամանակ հզոր ու փխրուն, թրթռուն: Որի վրա արժեր դողալ: Որի համար արժեր ապրել: Մանկության տարիներին բառերի այդ շողանքը մեզ համար անբաժանելի էր հորս գեղեցկությունից, նրա պայծառ հայացքից: Որտեղ էլ լիներ՝ Դիլիջանում, Լենինականում՝ մայրական տատիկիս տանը, պատահական ինչ-որ խնջույքի սեղանին, բավական էր նա հայտնվեր՝ թեկուզ ուշացած, թեկուզ կարճատև, մի քանի րոպեով, ու մենք՝ ես ու քույրերս, վերածվում էինք աներևույթ լույսերի ջահակիրների՝ հայացքներս հառած տարածությունը ճեղքող, օդը պատռող աննյութեղեն լարերին, որ անվերջանալի ճամփաներ էին հյուսում մեզ համար: Եվ ներսում, դրսում ամեն ինչ սկսում էր թրթռալ: Ապրել:
Ու պատկերներն էլ, գործողություններն էլ ասես անբաժան էին բառի մոգական այդ զորությունից, ծնվում էին բառաշխարհից՝ որպես նրա հեռավոր, երփներանգվող արձագանքներ: Վիթխարի խրձով ճերմակ մեխակները՝ կեսգիշերն անց, չնայած պարետային ժամին, չնայած մթության մեջ թաղված ինը հարկերին, որ մի կերպ պետք էր հաղթահարել: Մեխակների գլխատված կոթերը մյուս օրն առավոտյան, աստիճանավանդակում, դասի գնալիս: Փողոցային քոթոթը, որին գրկած՝ հայրիկս դռան զանգն էր տվել մի օր: Մայրիկիս զայրույթը: Ոզնին, որի փշերին Մագրիում խաղողի հատիկներ էինք շարում ու բաց թողնում այգում, որ տանի իր ձագուկներին: Արական սեռի բոլոր այն գործընկերները, ծանոթները, որոնց հայրիկը պարբերաբար գրկում, բարձրացնում ու բաց էր թողնում օդում: Առ անհայտություն: Տան սենյակների դռները, որ զայրույթի պահին տեղից հանում, շարում էր պատի երկայնքով: Ասքը զամշի կոշիկի և մի աղվեսի մասին, ու երկինք մագլցող մեր ծիծաղները:
Ի՞նչ է մնում մեզ այսօր: Կապուտաչյա երջանկության մի առասպել ու մի կեչի:
****
Նա իսկապես արթնանում էր լուսադեմին, երբ թռչուններն են սկսում երգել, ու մենակ մեկնում իր երգի ետևից: Անկախ իրադրությունից, հանգամանքներից, առօրյա կյանքի անհարմարություններից նա գնում էր իր չկախարդվող երգի հետևից: Մի անգամ Փարիզում, երբ դուրս էի եկել՝ գրախանութից անհրաժեշտ գրքերը գնելու, հետո երկար զբոսնել անձրևի տակ, նայել տիղմաջրով լցված Սենայի դեմքին ու վերջապես վերադարձել տուն, որտեղ նա լուսադեմից նույն անփոփոխ դիրքով, կարճատև դադարներով իր տողերն էր գրառում կողքին շարված նոթատետրերում, նա ժպտալով նայեց ինձ ու ասաց. «Փաստորեն՝ ես ձեզ բոլորիդ խնամում եմ: Առավոտյան արթնանում եմ, երբ բոլորդ քնած եք, սկսում գրել, հսկում ու ամբողջ օրը շարունակում խնամել իմ բառերով»:
Կատակում էր: Բայց դա իսկապես այդպես էր: Ու այսօր էլ մենք հանձնված ենք մի խոսքի խնամքին:
****
Ամենաթանկ հիշողությունները կապված են, իսկապես, խոսքի այդ թրթիռի հետ: Մանկության տարիներին հաճախ էի հիվանդանում: Նշիկներս բորբոքվում էին, ու օրերով, շաբաթներով մնում էի անկողնում՝ բարձր ջերմությամբ: Ամբողջ տունն իմ շուրջ էր պտտվում, բայց ոչինչ չեմ հիշում այդ խնամքից. միայն տարտամ, գվվացող միջանցքների, անկառավարելի, անհասկանալի ինչ-որ ելումուտի տպավորությունն է մնացել: Բացի մի դրվագից: Մի երեկո՝ հավանաբար աշխատանքից հետո, հայրիկս մտել էր իմ ննջասենյակ, քառասուն աստիճան ջերմություն ունեի ու միայն սառը մրգեր էի ուտում: Սենյակից դուրս գալու փոխարեն՝ նա նստել էր անկողնուս մոտ, վերցրել սեղանին դրված գիրքը՝ անհրապույր կազմով. «Սլավոնական երկրների հեքիաթներ», բացել էր պատահական մի էջ ու սկսել կարդալ. «Կարպատյան լեռների հեքիաթը»:
Զարմանալի գեղեցիկ ու տխուր մի պատմություն էր՝ հոր և դստեր մասին, որին ինչ-որ օտարական դյութում է զարդերով ու շքեղ հանդերձներով, տանում է իր հետ: Հանգամանքների բերումով աղջիկը դավաճանում է հորն ու հայրենիքը: Երբ գիտակցում է, վշտից լացում-լացում ու լիճ է դառնում: Մանրամասները չեմ հիշում: Բայց հեքիաթն ավելի էր գեղեցկանում հայրիկիս նուրբ, մեղմ ձայնի շնորհիվ: Մենք երկուսս էլ սիրում էինք այդ հորն ու դստերը: Ոչ մի դաստիարակչական խրատ. հայրիկիս տղայական, թրթռուն ու միաժամանակ շատ խոր ձայնն ասես ինքնին բացառում էր դաստիարակչական եզրակացությունները: Երկուսս էլ հմայված էինք, ու մինչ դրսում սկսում էին վառվել Ավանի լույսերը, հայրիկիս ձայնը շարունակվում էր, փրկում էր օրն իր անհուսալի անձուկից, ինձ համար հյուսում կենդանի խոսքի թրթռուն շղարշներ ներսում, դրսում: Կյանքը կար, շարունակվում էր, քանի դեռ Խոսքը շարունակում էր հյուսել կապտամոխրագույն իր շղարշները... Հայրիկիս պատմած կամ կարդացած պատմություններն ինձ համար լուծվում էին նրա կապույտ, անսահման խոր աչքերում, միահյուսվում նրա հայացքին, ու հետո շատ դժվար էր լինում տարանջատել: Այդ գիշեր ես վերջացրել էի պնակին շարված սառը դեղձի շերտիկները: Հաջորդ օրը բուժվել էի:
Այդ տարի պետք է դպրոց ընդունվեի: Հայրիկս էր ինձ ուղեկցել ընդունարան, ու երբ ինձ քննող անծանոթուհին հարցրել էր. «Հաշվել գիտե՞ս», «Երգել գիտե՞ս», «Գրել գիտե՞ս», «Արտասանել գիտե՞ս», ես ամեն անգամ մեծ վճռականությամբ գլուխս բացասաբար տարուբերել էի: Հետո, երբ վերջապես լռել էր, ասել էի. «Չգիտեմ: Բայց եթե ուզեք, Ձեզ մի հեքիաթ կպատմեմ: Կարպատյան լեռների հեքիաթը: Դոն Կիկվիկի մասին»: Ու սկսել էի պատմել՝ հայրիկիս զարմացած հայացքի ներքո: Ինչ-որ պահի քննող ուսուցչուհու աչքերն արցունքով էին լցվել: Հիացած ինձ գրանցել էր «Առաջին Ա» դասարանում: Ես ու հայրիկս վերադարձել էինք՝ ուրախ ու անբացատրելիորեն հուզված: Դաշնակիցներ էինք:
****
Փարիզում հայրիկը շատ էր սիրում քայլել: Քայլում էինք Սենայի առափնյակով: Երկուսս էլ զգում էինք գետը: Երկուսիս համար էլ լռող քույր էր Սենան, զրուցակցուհի: Խառն օրեր էին: Դժվար: Մի տեսակ ծանրացած: Մենք չէինք հավատում ծանրությանը: Ես միշտ ապավինել եմ քամիներին: Հայրիկս՝ իր առաջ սահող տողին: Սենան չէր հավատում ծանրությանը ու, գիտեինք, սպասում էր մեզ դրսում: Սկսում էինք քայլել, ու հինգ-տասը րոպեից օդում զգում էի կարմիր տողի սահանքը: Նայում էի ծառերի կատարներին: Այնտեղ՝ վերևում, մեր տողը վազում էր առաջ, չէր հավատում խոչընդոտներին, թակարդներին: Սենան հրճվում էր: Քաղաքը մեզ իր գիրկն էր առնում: Ծիծաղում՝ մեր քայլերին համընթաց: Երկար զբոսանքից հետո վերադառնում էինք: Ու հետո, մինչ օրն ընկղմվում էր իրերի ու դեմքերի փոշում, գիտեինք՝ դրսում գետը մեզ է սպասում: Կարմիր տողը վազում է առաջ:
Ու չմոռանալ. ամեն անգամ դեղատուն գնալուց հետո մի բացիկ գնել թերթի կրպակից ու մի քանի տող գրառել վրան դիմացի սրճարանում: Հապճեպ, մեծ-մեծ կումերով սուրճը ներս առնելու ընթացքում, մինչ քաղաքը շարունակում էր հոսել:
****
Փարիզում հայրիկի ընկերներից մեկի տանն էինք մնում: Ու երբեմն երեկոներին գինու սեղանի շուրջ աղմկոտ սրախոսություններն աստիճանաբար թեժանում էին, էլեկտրականանում: Փարիզում նոր էր սկսվել ահասարսուռ ահաբեկչությունների ալիքը, օդը շիկացած էր, ծիծաղն էլ էր շիկացած, նյարդային, չոր... «Հա՜, հա՜, հա՜, Հիսուսը՝ էդ խեղճուկրակ տղան... չէ՜, բոլոր կրոններն էլ...», «Դե՜ դա ցնդաբանություն է. Կու՜յսը, դե՜ դա իսկական ցնդաբանություն է, չէ՞...»: Անհանգիստ նայում էի սեղանի անկյունում նստած հորս դեմքին: Ժպտում էր՝ մեղմ, հեռու ժպիտով, ուսերն աննկատ թոթվում՝ հայացքը պատուհանին: Ու անսահման, ջինջ մի տրտմություն կար այդ հայացքի մեջ: Ասես ինչ-որ բան որոներ դրսում՝ մոխրագույն կտուրների երկայնքով, մոխրագույն այդ քաղաքում, որ սիրում էր իրեն: Անծայրածիր մի բան... հայրիկիս լուռ, որոնող այդ հայացքը ծանոթ էր ինձ, բայց այս անգամ թևաթափ էի լինում, սաստիկ նեղսրտում էի ծիծաղներից, մտովի աղոթում օդի դիցուհիներին: Հետո, որպես կանոն, ընթրիքից հետո դուրս էինք գալիս զբոսնելու... Խոսքերը քիչ էին: «Իրենք էլ չեն հասկանում՝ ինչ են ասում... չեն ընկալում, բալի՛կ ջան»,-մի անգամ ասել էր ինձ սրճարանում: Ու մեղմ անձրև էր մաղում, քաղաքի հայացքը մշուշվում էր, ասես քաղաքն էլ փարվում էր հայրիկիս լուռ, ջինջ տրտմությանը, գրկում: Ու այդ խոսակցություններից մի քանի օր անց նա անսպասելիորեն ինձ պարզեց ծոցատետրը. «Խոնարհված վանքը», որ չգիտես՝ ինչու սկզբում կարդացի. «Խորտակված վանքը»: Լուռ կլանում էի բանաստեղծության տողերն ու հասկանում, որ չեմ սխալվել. հերթական անգամ հայրիկս փրկել էր, լուռ փրկել էր գեղեցիկը: Փրկել էր մեզ և օտար այդ քաղաքի համար, կյանքի մի փշուր, խորունկ, շղարշված աղոթքի պատառիկներ...
Երևան վերադառնալու նախօրեին էր: Հայրիկը մտավ ննջասենյակ, որտեղ ճամպրուկն էի հավաքում, ու իր պայծառ, պատանեկան հայացքով նայեց ինձ: Ինչ-որ բան էր խաղում հայացքի մեջ. ասես եկել էր՝ ինչ-որ գաղտնիք վստահելու: Նայեցի. ձեռքին փոքրիկ մի գրքույկ էր՝ նուրբ կազմով, վրան՝ քանդակազարդ Տիրամայրը: Նման էր մանկամարդ աղջկա: Շատ նուրբ քանդակ էր: Կազմին՝ ֆրանսերեն. «Մարիամ Աստվածածնի կյանքը»: «Փրկենք էս գիրքը: Իրենց ինչի՞ն է սա պետք, մեզ հետ վերցնենք: Պետք չէ էստեղ թողնել»: Ծիծաղեցի: Ոգևորված վերցրի ու միանգամից խցկեցի պայուսակիս մեջ: Ասես կենդանի էակի էինք փրկում:
Ու գիրքը մեզ հետ բերեցինք Երևան:
****
Պարբերաբար վերադառնում եմ Երևան, նորից գալիս Ծաղկաձոր: Երկու-երեք օրով: «Սեզոնն ավարտված է»,-բացատրում է տաքսու վարորդը: Քաղաքը սկսում է դատարկվել: Մրգերը հորանջում են ցուցափեղկերում: Խանութի առջև շարված երկու-երեք տաքսիներն էլ: Ծառերը դանդաղ տերևաթափ են լինում: Միայն կեչին է շարունակում հսկել՝ իր ջինջ ոսկեգույնով: Բարակ, ձիգ: Օրվա մեջ մի ժամի արևը բարձրանում, կանգնում է ուղիղ կեչու գլխին, ու այդ ժամանակ ամբողջ այգին փարվում է ինձ:
Նա միշտ մենակ էր ընկնում ճանապարհ:
Շուշանիկ Թամրազյան