Կատակը
Ձմռան պարզկա կեսօր է․․․ Սառնամանիքը սաստիկ է, ճռճռան: Նադենկան բռնել է ձեռքս, և նրա քունքերի գանգուրներին ու շրթունքից վերև աղվամազերին արծաթագույն եղյամ է նստել։ Մենք բարձր լեռան վրա ենք։ Մեր կանգնած տեղից ձգվում է կտրուկ զառիվայրը, որի մեջ արևը ցոլում է ոնց որ հայելում։ Մեր կողքին մի փոքրիկ, ալ կարմիր մահուդապատ սահնակ է։
-Ցա՛ծ սահենք, Նադեժդա Պետրովնա,- աղաչում եմ ես նրան։ - Մե՛ն մի անգամ։ Վստահեցնում եմ, ողջ-առողջ տեղ կհասնենք։
Բայց Նադենկան վախենում է։ Իր փոքրիկ կրկնակոշիկներից մինչև սառցե լեռան ստորոտն ընկած տարածությունը նրան մի սարսափելի, անտակ անդունդ է թվում։ Հենց առաջարկում եմ սահնակ նստել, նայում է ներքև ու նրա սիրտը կանգնում է, շունչը կտրվում է։ Ի՞նչ կլինի, եթե համարձակվի թռչել այդ անդունդը։ Կմեռնի, կխելագարվի։
-Աղաչո՛ւմ եմ ձեզ, պետք չէ անհանգստանալ,- ասում եմ։ - Հասկացե՛ք, ախր դա թուլակամություն է, վախկոտությո՛ւն։
Նադենկան վերջապես զիջում է, թեև նրա դեմքին կյանքի համար վախ եմ տեսնում։ Ես նրան՝ գունատ ու դողդոջուն, նստեցնում եմ սահնակին, ձեռքերիս մեջ եմ առնում, և միասին գահավիժում ենք անդունդը։
Սահնակը թռչում է ոնց որ փամփուշտ։ Օդը ճեղքվում է ու խփում մեր դեմքին, մռնչում է, սուլում մեր ականջներում, ոռնում, չարությունից կսմթում է ցավոտ, ուզում է գլուխներս պոկել մեր ուսերից։ Քամու հոսանքից շնչել չի լինում։ Կարծես սատանան ինքն է մեզ առել իր թաթերի մեջ ու մռնչալով քարշ է տալիս դեպի դժոխք։ Շրջապատող առարկաները միաձուլվել, դարձել են մի երկար, սրընթաց վազող շերտ․․․ Թվում է՝ մի ակնթարթ էլ, ու մենք կմեռնենք։
-Ես ձեզ սիրում եմ, Նադյա,- ասում եմ կիսաձայն։
Սահնակի ընթացքը գնալով դանդաղում է, քամու ոռնոցն ու սահակողերի դժժոցն այնքան էլ սարսափելի չեն, մեր շունչը տեղն է գալիս, ու վերջապես ներքևում ենք։ Նադենկան ո՛չ ողջ է, ո՛չ մեռած։ Գունատ է, հազիվ է շնչում․․․ Ես օգնում եմ, որ վեր կենա։
-Էլ երբե՛ք չեմ նստի,- ասում է ու նայում ինձ սարսափից չռված աչքերով։ - Ո՛չ մի դեպքում չեմ նստի։ Քիչ էր մնում մեռնեի։
Հետո նա ուշքի է գալիս ու այս անգամ հարցական հայացքով աչքերիս է նայում՝ ե՞ս էի այդ չորս բառն ասողը, թե՞ ձյունամրրիկի աղմուկի պատճառով թվացել էր իրեն։ Իսկ ես կանգնել եմ նրա կողքին, ծխում եմ ու ուշադիր ձեռնոցս եմ զննում։
Նա ինձ թևանցուկ է անում, ու մենք երկար քայլում ենք լեռան ստորոտին։ Հանելուկը, երևում է, նրան հանգիստ չի տալիս։ Ասվե՞լ են այն բառերը, թե՞ ոչ։ Այո՞, թե՞ ոչ։ Այո՞, թե՞ ոչ։ Դա ինքնասիրության, պատվի, կյանքի, երջանկյության հարց է, շատ կարևոր հարց, աշխարհի ամենակարևոր հարցը։ Նադենկան անհամբեր, տխուր, թափանցող հայացքով նայում է դեմքիս, սպասում է, որ մի բան ասեմ։ Ախ, այն ի՜նչ խաղ էր այդ անուշիկ դեմքին, ի՜նչ խաղ։ Տեսնում եմ, որ պայքարում է ինքն իր հետ, ուզում է մի բան ասել, ինչ-որ բան հարցնել, բայց բառեր չի գտնում, ամաչում է, վախենում է, ուրախությունն է խանգարում․․․
-Գիտե՞ք ինչ,- ասում է նա՝ առանց ինձ նայելու։
-Ի՞նչ,- հարցնում եմ։
-Եկե՛ք մի անգամ էլ․․․ մի անգամ էլ սահենք։
Մենք սանդուղքով լեռն ենք բարձրանում։ Գունատ, դողացող Նադենկային ես դարձյալ նստեցնում եմ սահնակին, մենք դարձյալ թռչում ենք սարսափելի անդունդը, դարձյալ ոռնում է բուքը ու դժժում են սահակողերը, ու դարձյալ ամենաուժեղ ու աղմկոտ ընթացքի պահին ես կիսաձայն ասում եմ․
-Ես ձեզ սիրում եմ, Նադենկա։
Երբ սահնակը կանգ է առնում, Նադենկան մի հայացք է նետում այն լեռանը, որից հենց նոր սահելով իջել ենք, հետո երկար նայում է դեմքիս, լսում է ձայնս՝ անտարբեր ու անկիրք։ Ոտից գլուխ, ամբողջությամբ, նույնիսկ նրա ձեռնամուշտակը, գլխարկն անգամ, նրա կազմվածքը, ամբողջն արտահայտում էր մեծ տարակուսանք։ Դեմքին գրված էր․ «Այդ ի՞նչ բան էր։ Ո՞վ էր ասում այդ խոսքերը։ Նա՞ էր, թե՞ պարզապես թվաց ինձ»։
Այդ անորոշությունը տանջում է նրան, համբերությունը հատնում է։ Խեղճ աղջիկը հարցերիս չի պատասխանում, դեմքը խոժոռել է, քիչ է մնում լաց լինի։
-Տուն չգնա՞նք,- հարցնում եմ։
-Իսկ ինձ․․․ ինձ դուր է գալիս սահելը,- ասում է նա՝ կարմրելով։ - Մի անգամ էլ չկրկնե՞նք։
Նրան «դուր է գալիս» սահելը, այնինչ սահնակին նստելիս նա, ինչպես նախորդ անգամները, գունատվում է, շունչը կտրվում է ու դողում է վախից։
Մենք իջնում ենք երրորդ անգամ, և ես տեսնում եմ, թե ինչպես է նա նայում դեմքիս, հետևում շուրթերիս։ Իսկ ես թաշկինակը մոտեցնում եմ բերանիս, հազում եմ, և երբ հասնում ենք սարի կեսին, հասցնում եմ արտաբերել․
-Ես ձեզ սիրում եմ, Նադյա։
Ու առեղծվածը մնում է առեղծված։ Նադենկան լռում է, ինչ-որ բանի մասին է մտածում․․․ Ես նրան սահարանից տուն եմ ուղեկցում, նա աշխատում է կամաց գնալ, քայլերը դանդաղեցնում է ու սպասում է՝ տեսնես չե՞մ ասի այն բառերը։ Ես տեսնում եմ, թե ոնց է տանջվում նրա հոգին, ոնց է ջանք թափում, որ հանկարծ չասի․
-Հո քամին չէ՞ր կարող ասել այդ բառերը։ Եվ ես չե՛մ ուզում, որ քամին ասած լինի։
Հաջորդ օրը առավոտ վաղ երկտող եմ ստանում․ «Եթե այսօր սահարան գնալու լինեք, եկեք իմ հետևից։ Ն․»։ Ու այդ օրից սկսած՝ ես ամեն օր Նադենկայի հետ սահարան եմ գնում, ու սահնակով ներքև ճախրելիս ամեն անգամ կիսաձայն կրկնում եմ նույն բառերը․
-Ես ձեզ սիրում եմ, Նադյա։
Շուտով Նադենկան սովորում է այդ բառերին, ինչպես գինուն են սովորում կամ մորֆինին։ Նա էլ չի կարող ապրել առանց դրա։ Ճիշտ է, սարից ցած թռչելն առաջվա պես սարսափելի է, բայց վախն ու վտանգն արդեն յուրահատուկ հմայք են տալիս սիրո մասին խոսքերին․ այն խոսքերին, որոնք առաջվա պես հանելուկ են մնում ու տանջում հոգին։ Կասկածի տակ դարձյալ երկուսս ենք՝ ես ու քամին․․․ Այդ երկուսից ո՞վ է իրեն սեր խոստովանում՝ նա չգիտի, բայց կարծես թե նրա համար միևնույն է։ Ինչ բաժակով ես խմում՝ կարևոր չէ։ Միայն թե հարբես։
Մի անգամ կեսօրին ես մենակ գնացի սահարան։ Ամբոխին խառնված՝ տեսնում եմ, թե ոնց է Նադենկան մոտենում սարին, ոնց է հայացքով ինձ փնտրում․․․ Հետո նա վախվխելով աստիճանն է բարձրանում․․․ Սարսափելի է մենակ գնալը, օ՜, ինչ սարսափելի է։ Նա ձյան պես գունատ է, դողում է, ասես գնում է դեպի իր մահապատիժը, բայց գնում է առանց այսուայնկողմ նայելու, վճռական։ Նա հավանաբար որոշել էր փորձել վերջապես՝ կլսվե՞ն այն զարմանալի քաղցր խոսքերը, երբ ես չլինեմ։ Ես տեսնում եմ, թե ինչպես նա՝ գունատ, սարսափից բերանը բաց, նստում է սահնակին, աչքերը փակում ու աշխարհին ընդմիշտ հրաժեշտ տալով՝ շարժվում է տեղից։ «Ժժժժ․․․»,- դժժում են սահակողերը։ Լսո՞ւմ էր Նադենկան այն խոսքերը՝ ես չգիտեմ․․․ Միայն տեսնում եմ, որ վեր է կենում սահնակից՝ խիստ ուժասպառ ու թույլ։ Նրա դեմքից դատելով՝ ինքն էլ չգիտեր՝ ինչ-որ բան լսե՞լ է, թե՞ չէ։ Ներքև սահելիս վախը խլել էր նրա լսելու, ձայները տարբերելու, հասկանալու ունակությունը․․․
Բայց ահա գալիս է գարունը։ Մարտ ամիսն է․․․ Արևը սիրալիր շոյում է։ Մեր սառցալեռը մգանում, կորցնում է իր փայլը, սառույցը հալվում է։ Մենք այլևս չենք սահում նրա վրա։ Խեղճ Նադենկան էլ ոչ մի տեղ չէր կարող լսել այն բառերը։ Էլ ո՞վ պիտի դրանք արտասաներ։ Չէ՞ որ քամի այլևս չկար, իսկ ես պատրաստվում էի մեկնել Պետերբուրգ․ երկար ժամանակով, հնարավոր է՝ ընդմիշտ։
Մեկնելուցս մի երկու օր առաջ՝ մթնշաղին, նստած եմ այգում, որը Նադենկայենց բակից բաժանված է մի բարձր, մեխած ցանկապատով։ Դեռ բավականին ցուրտ է, գոմաղբի տակ դեռ ձյուն կա, ծառերը դեռ մեռած են, բայց արդեն գարնան հոտ է գալիս, սերմնագռավները քնելուց առաջ ուժգին աղմկում են։ Ես մոտենում եմ ցանկապատին ու երկար նայում եմ ճեղքից։ Տեսնում եմ, թե ինչպես է Նադենկան դուրս գալիս պատշգամբ ու իր տխուր, թախծոտ հայացքը երկնքին հառում։ Գարնանային քամին փչում էր նրա գունատ ու տրտում դեմքին․․․ Այն քամու մասին է հիշեցնում, որն այնժամ ոռնում էր սարի վրա, երբ լսում էր նա այն չորս բառերը։ Ու նրա դեմքը դառնում է տխուր-տխուր, ու նրա այտերից արցունքներ են հոսում։ Խեղճ աղջիկը մեկնում է ձեռքերը՝ ասես խնդրելով քամուն, որ մի անգամ էլ բերի այն բառերը։ Ես սպասում եմ, ու հենց քամին փչում է, ասում եմ կիսաձայն․
-Ես սիրում եմ ձեզ, Նադյա։
Աստված իմ, ի՜նչ է կատարվում։ Նադյան գոռում է, ժպտում է, ձեռքերը պարզում է քամուն՝ ուրախ, երջանիկ ու այնքա՜ն սիրուն։
Ու ես գնում եմ քնելու․․․
Դա վաղուց էր։ Նադենկան արդեն ամուսնացած կին է։ Նրան մարդու են տվել, թե ինքն է ամուսնացել ազնվականական խնամակալության քարտուղարի հետ՝ միևնույն է։ Նա արդեն երեք երեխա ունի։ Այն, որ մենք մի ժամանակ միասին սահարան ենք գնացել, ու որ քամին նրա ականջին է հասցրել այն բառերը՝ «Ես ձեզ սիրում եմ, Նադենկա»՝ չի մոռացվել։ Նադյայի համար դա իր կյանքի ամենաերջանիկ, ամենահուզիչ ու գեղեցիկ հիշողությունն է․․․
Իսկ ես, որ արդեն հասուն մարդ եմ դարձել, այլևս չեմ հասկանում, թե ինչու էի ասում այդ բառերը, ինչի համար էի այդպես կատակում․․․
Թարգմանությունը՝ Երազիկ Գրիգորյանի