Յուրի Բուտուսովի հռչակավոր «Ճայ»-ը երևանյան բեմում
Երևանում դարձյալ թատերական հայտնությունների շրջան է: Փառատոնային ամենատարբեր նախագծերով հագեցած նոյեմբերը յուրօրինակ մարաթոն է հիշեցնում, որում Շեքսպիրյան 17-րդ միջազգային փառատոնն արդեն ավանդաբար Շեքսպիրի և նրա գլուխգործոցների շուրջ աշնանային Երևանում է համախբել մեզ դեռևս անհայտ թատերախմբերի և առաջնակարգ ու տիտղոսավոր թատրոնների՝ իրենց շեքսպիրյան, բայց ոչ միայն բացառապես հենց այդ խաղացանկով: Շեքսպիրյանն այս տարի ընդլայնել է սահմանգիծը և փառատոնային ծրագրում մեծ տեղ է հատկացրել նաև ռուս դասականներին՝ Չեխով, Գոգոլ, Տոլստոյ: Իսկ փառատոնային շաբաթը մեկնարկեց իրապես լեգենդար մի ներկայացումով, որը փառատոնի կազմակերպիչների և մոսկովյան «Սատիրիկոն» թատրոնի հարգանքի տուրքն էր այս տարի օգոստոսին վախճանված ռեժիսոր Յուրի Բուտուսովի հիշատակին: «Սատիրիկոն» թատրոնում Բուտուսովի բեմադրած «Ճայ»-ը դիտելու համար հարևան երկրներից ավելի քան 200 հանդիսատես է եկել Երևան, ինչն աննախադեպ ցուցանիշ է փառատոնի պատմության մեջ:
Չեխովյան «Ճայ»-ը Բուտուսովի ամենահայտնի, բայց միաժամանակ չափազանց բարդ ու անսովոր ճակատագիր ունեցած բեմադրություններից է, որը տասը թատերաշրջան շարունակ իսկական մրցարշավ է ունեցել, նվաճել է թատերական ամենահեղինակավոր մրցանակներն ու տիտղոսները և միանգամայն անակնկալ կերպով երեք տարի չի ներկայացվել բեմում:
Բուտուսովը, որ նախկինում արդեն մասնակցել էր երևանյան Շեքսպիրյան փառատոնին, հենց այստեղ է մտահղացել այն վերականգնելու ու Երևան բերելու գաղափարը: Եվ հիմա, ռեժիսորի անժամանակ և ողբերգական վախճանից հետո, «Սատիրիկոն»-ը Երևանում է՝ իրականացնելու Բուտուսովի վաղեմի ցանկությունը: «Ճայ»-ը վերականգնել է «Սատիրիկոն»-ի գլխավոր ռեժիսոր և գեղարվեստական ղեկավար Կոնստանտին Ռայկինը, որը Բուտուսովի հետ կապված էր տարիների ակտիվ գործակցությամբ: Սկսած 2000-ականներից Բուտուսովն աշխատում էր «Սատիրիկոն»-ում, որտեղ էլ բեմադրել է իր հայտնի շեքսպիրյան ներկայացումները՝ «Ռիչարդ III»-ը և «Լիր արքա»-ն. երկուսում էլ գլխավոր դերերում հանդես է եկել թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Կոնստանտին Ռայկինը: Հիմա ստանձնելով իր վաղեմի բարեկամի ներկայացման վերականգնման պատասխանատվությունը, Ռայկինն ամենայն բծախնդրությամբ, խնամքով ու մեծ հոգատարությամբ պահպանել է բեմադրության հեղինակային հայեցակարգը՝ խուսափելով որևէ նոր մեկնաբանությունից ու էական փոփոխությունից: «Սատիրիկոն»-ի տնօրեն Ելիզավետա Գավրիլովայի գնահատմամբ ներկայացման վերականգնումը Բուտուսովի գործընկերների համար չափազանց պատասխանատու ու բարդ առաքելություն էր, մի յուրօրինակ երևակայական հանդիպում հեղինակի հետ. «Սա, իհարկե, մեզ համար պետք է շատ կարևոր հանդիպում լիներ՝ այդ թվում նաև ռեժիսորի հետ։ Վերջին հաշվով, մենք այստեղ ենք ի հիշատակ Բուտուսովի և մեզ համար չափազանց ծանր է գիտակցել, որ նա մեզ հետ չէ, սակայն նա միշտ ներկա է ու կլինի: Մենք վերականգնել ենք այս ներկայացումը և իսկապես հույս ունենք, որ երևանյան հանդիսատեսին կպարգևենք այս զարմանալի ներկայացումը վայելելու անսահման հաճույքը»։
Բուտուսովի «Ճայը» մեծամասշտաբ,բազմամարդ ու ժամանակային ընդգրկման առմումով ռեկորդային ներկայացում է ՝ երեք գործողություն ,որոնց ընդհանուր տևողությունը գրեթե հինգ ժամ է: Այդուհանդերձ, հանդիսատեսը չի նկատում,որ վաղուց կեսգիշերն անց է, և ներկայացումը հատել է ընդունված ժամանակային սահմանները: Ընդհանրապես, Բուտուսովն այս ներկայացման մեջ ջնջում է բոլոր սահմանները՝ ոչ միայն ակադեմիական թատրոնի, դասականների ընկալման և մեկնաբանության, այլև երևակայության և իրականության, ոճերի ու ժանրերի համադրման:
Բուտուսովի «Ճայը» թատրոն է և միաժամանակ թատրոն չէ, Չեխով է և Չեխով չէ, բեմը բեմ է և ՝ոչ, Զարեչնայան ընդունված ընկալումներից բևեռորեն տարբեր Զարեչնայա է, իսկ Արկադինան կաբարեի արտիստուհու իր կերպարանքով մերժում է Անտոն Պավլովիչի հերոսուհու բեմական նախկին բոլոր մեկնաբանությունները: Սատիրիկոնի «Ճայը» գալիս է մեկ անգամ ևս վերահաստատելու, որ Բուտուսովը բեմական տարածությունը արարչագործության և փորձարարության ճկուն տարածքի վերածելու մեծագույն վարպետ է: Ամբողջ ներկայացումն ինքնաբուխ իմպրովիզացիայի պատրանք է ստեղծում, մինչդեռ ռեժիսորական մտահղացման ամբողջության մեջ որևէ պատահական դրվագ ու տեսարան չկա: Ռեժիսորը Չեխովի հայտնի գործի ստեղծումից մեկ դար անց թատերական մի անսովոր պատում է ստեղծում, որն ազատության, մեծ գեղագիտության ու անկեղծության այնպիսի ներուժ ունի, որ բեմադրությունն ըստ էության վերածում է Բուտուսովի ստեղծագործական մանիֆեստի։ «Ճայ»-ի բուտուսովյան մեկնաբանությունն այնքան հագեցած է նոր գաղափարներով ու մոտեցումներով, որ իսկական թատերական հրավառություն է ստեղծում, որում գործող կերպարների հետ հավասարազոր դերակատարություն ունի նաև երաժշտությունը, ինչպես օրինակ Ադամոյի հանրաճանաչ երգը կամ Դյուկ Էլինգտոնի «Քարավան» պիեսը:
Բուտուսովը ռուսական գավառի տիպական կալվածքները վերածել է կամերային տարածքների, որտեղ ցաքուցրիվ եղած անվադողեր են շարված, երկնքից ներքև թափվող պարաններ են կախված և ճոճանակներ, հաճախ հանդիպող խաչեր են և ներկայացման ընթացքում հաճախ վերակառուցվող սև խորանարդներ: Չեխովյան հայտնի հերոսները հանդիսատեսին են ներկայանում նորաձև բաճկոններով, պատռված ջինսերով, հայացքը թաքցնող մուգ ակնոցով և վանգոգյան գունապնակի ամենահամարձակ գույներով երանգավորված զգեստներով: Թվում է թե թատերական պատումը չի ընդհատվում անգամ ներկայացման ընդմիջումների ընթացքում, երբ թատերախմբի անդամներն ակտիվորեն մասնակցում են բեմական դեկորների վերադասավորմանը և հենց հանդիսատեսի աչքի առջև լվանում են բեմահարթակը:
Երևանյան ներկայացմանն առանձնահատուկ հուզականություն են հաղորդում այն տեսարանները, որոնց նախկինում մասնակցում էր ինքը՝ Բուտուսովը: Ռեժիսորի ակտիվ մասնակցությունը ներկայացմանը նրա հեղինակային մտահղացման անքակտելի մասն էր: Հայտնի է, որ երբ արդեն Բուտուսովն աշխատում էր Սանկտ Պետերբուրգում, նա ամեն անգամ Պետերբուրգից գալիս էր Մոսկվա՝ մասնակցելու «Ճայ»-ի հերթական ներկայացմանը: Եվ հիմա երևանայն բեմում նա նույնպես պարբերաբար հայտնվում էր բեմում՝ իր գործընկերների պահած պաստառների վրա ցուցադրվող տեսանյութերի միջոցով: Այդ տեսանյութերում Բուտուսովի հայտնի պարն է. նա այնպես է պարում, ինչպես կպարեր վերջին անգամ, պարում է կատաղի մոլուցքով, խելագարի պես ու այդ պարի մեջ խտացնելով իր ամբողջ ասելիքը: Եվ երևանյան հանդիսատեսի շռնդալից և չմարող ծափողջույններն առաջին հերթին հասցեագրված էին հենց Բուտուսովին:
Նունե Ալեքսանյան
