Իոսիֆ Բրոդսկի. «Ես սկզբունքներ չունեմ, ես միայն նյարդեր ունեմ․․․»
Իոսիֆ Բրոդսկու հետ այս զրույցը տեղի է ունեցել 36 տարի առաջ՝ 1987-ի հուլիսին, հարցազրույցի հեղինակ Մարչա ԴեՍանկտիսն այն հրապարակել է 2013-ի հունվարին: «ArtCollage»-ն այն իր ընթերցողներին է ներկայացնում Լյուսիլ Ջանինյանի թարգմանությամբ:
***
1987թ. հուլիսի մի փոթորկոտ կեսօրի ես ճաշի ժամին դուրս սլացա ABC-ի խմբագրությունից, որպեսզի հանդիպեմ Իոսիֆ Բրոդսկուն Գրինվիչ Վիլիջի առաջին հարկում։ Նա արդեն սրտի մեկ բաց վիրահատություն էր տարել, և երբ իմացավ, որ հայրս սրտաբան է, հանգստացավ և սկսեց կատակներ անել բժշկական գիտելիքներիս մասին։ Չնայած իր վտանգված սրտին, նա անդադար ծխում էր և սև սուրճ էր ըմպում։ Ավելի ուշ՝ Նոբելյան մրցանակի արժանանալուց անմիջապես հետ` հենց նույն տարում, նա տպագրվեց իր հայրենիքում՝ «Նովի Միր» գրական ամսագրում։
Մարչա ԴեՍանկտիս -Շնորհակալ եմ հրավերի և հարցազրույցի համաձայնության համար։
Իոսիֆ Բրոդսկի -Ես կգերադասեի ստել, քան ցավոտ ճշմարտությունից խոսել։ Ես սարսափելի վախենում եմ մարդկանց վնասելուց։ Ես երկվորյակ եմ՝ տրամադրության մարդ․ եղել է, որ ծխախոտս եմ հանգցրել դիմացինիս սուրճի բաժակի մեջ, բայց նախ զգուշացրել եմ այդ մասին։
Մ․Դ․ -Ձեր վերջին գրածը՞։
Ի․Բ․ -Ի՞նչ եմ գրել ես վերջինը։ Բացիկ ընկերոջս՝
Ուզում եմ լինել Փարիզում,
Ահա թե որտեղ է իմ մեքենան։
Մ․Դ․ -Գրական ասպարեզում որքանո՞վ եք ապավինում հրապարակայնությանը (գլասնոտին)։
Ի․Բ․ -Հրապարակայնությունը ծագում է «գոլոս» բառից, որը նշանակում է ձայն՝ հայտարարություն, ազդարար կամ հրապարակում՝ ուղղված հանրությանը: Ինչ-որ բան, որ հրապարակվում է։ Ես դրանցից ոչ մեկին լուրջ չեմ վերաբերվում: Չի բացառվում, որ քաղաքական փոփոխություններն ավելի մեծ արվեստ ծնեն: Ինչպիսին էլ որ լինեն փոփոխությունները, դրանք, միևնույնն է, հանգեցնելու են որոշ «արգելված» գրողների հրապարակմանը։ 30-ականների մարդիկ՝ Պլատոնովը, Ցվետաևան, Ախմատովան, Մանդելշտամը, Զամյատինը, իսկ հետո՞։ Հենց հիմա շատ մեծ էմոցիոնալ շարժ կա նրանց ստեղծագործությունների հետ կապված։ Կամ այնպիսի գրքեր, ինչպիսին «Դոկտոր Ժիվագո»-ն է։
Հետո նայում ես այս պահին ողջ և գործող գրողներին։ Ստիպված ես լինում հարցնել՝ արդյոք նրանք հետևանք են։ Երբ մենք խոսում ենք ճնշված ու սահմանափակված գրականության մասին, մենք հակված ենք լինում գրականությունը ներկայացնել այնպիսի որակներով, որոնք այն չունի, մենք այն ձևավորում ենք մեր երևակայությանը համապատասխան: Ու քանի որ այն սահմանափակված է, պետք է որ հրաշալի լինի։ Սա իմ կասկածն է։ Բայց ի՞նչ, եթե գրականությունը լավ բան չէ։ Մարդիկ ակնկալում են, որ 20-րդ դարի ամբողջ ռուսական գրականությունը հիանալի պետք է լինի՝ այն սահմանափակ հանգամանքների պատճառով, որում այն գրվել է: Դա կարող է և այդպես չլինել: Ռուս ընթերցողների գեղագիտությունը նորություն չէ։ Ռուս ընթերցողներն ավելի փորձառու են, քան ռուս գրողները։ Եթե կարդացել եք Պրուստ կամ Ֆոլքներ, ձեզ այնքան էլ չի հետաքրքրի Նաբոկով կարդալը։
Մ․Դ․ -Այդ դեպքում ո՞ւմ եք համարում ռուս ամենանշանակալի գրողը:
Ի․Բ․ -Դոստոևսկու «Դևեր»-ը ռուս գրականության մեջ հոգեկան աշխարհի լավագույն և չգերազանցված օրինակն է։ Պլատոնովը ռուս մեծագույն բանաստեղծներից է՝ իսկապես եզակի։ Եվ Ցվետաևան։
Նրանք բոլորն էլ նշանակալից գրողներ են: Ռուսների համար Ցվետաևան կարող է լինել ամենակարևորը: Ընդհանրապես, ռուս գրականության ընդհանուր ուղին մխիթարությունն է՝ էքզիստենցիալ գոյության հիմնավորումը՝ ամենաբարձր մակարդակով։ Ցվետաևան շեղվում է այս ուղուց․ նրա ձայնը այլ բանի մասին է։ Նա գրող էր, որն իրականությունը համարում էր անհիմն, ինչ-որ առումով կամայական ուժով վերահսկվող, ահա բացասական փիլիսոփայության մեջ մարդկային ներուժը։ Նրա ոգին և գրելու մղումը բացարձակապես ոչ ուղղափառ են, կալվինիստական, որը կարող է և անհարմարություն պատճառել: Գրողին առանձնացնողն այն հոգևոր տեղեկատվությունն է, որ փոխանցում է գրողը: Նաբոկովը դա չի առաջարկում։ Չնայած իր նրբագեղությանն ու ճշգրտությանը, նա հանգստացնող հեղինակ է, իսկ Ցվետաևան ավելի շատ հետևանքի մասին է։
Մ․Դ․ -Արդյո՞ք Արևմուտքը Գորբաչովի նկատմամբ լավատես լինելու այնքան հիմքեր ունի, որքան կարծում ենք մենք:
Ի․Բ․ -Իմ դավադիր մտքով ես հույս ունեմ, որ այս նոր քաղաքականության հետևում ինչ-որ մեծ դիզայն կա: Սոցիալական կազմակերպման այս համակարգը սարսափելի ներուժ ունի, քանի որ Խորհրդային Միության կործանված տնտեսության պայմաններում երկիրը երբեք չէր կարող մրցակցելու հույս ունենալ: Գորբաչովը կարող է լուսավոր ազգ ստեղծել, քանի որ նա լուսավոր բռնակալ է, իսկական Ռուսիո երազանք, որն իրականացել է։ Հիմա այդ բռնակալը գրական լավ ճաշակ ունի, ուստի կարող է ազգը վերածել համահունչ ընթերցողի: Երբ ինչ-որ բան լուսավորված ես կարդում, ինչ-որ կերպ այն ներդնում ես գործնական դաշտում: Արևելքի բոլոր մարդիկ հիմնականում ռոմանտիկ են: Նրանք տրված չեն բանականության կանոնին։ Նույնիսկ Գորբաչովը ռոմանտիկ լենինիստ է։ Լենինը ռոմանտիկ մարքսիստ էր։ Իսկ Մարքսը ուտոպիստ մտածող էր։
Գորբաչովը կարծում է՝ մենք փոխում ենք աշխարհը։ Նա իր տրամադրության տակ ունի մի մեխանիզմ, որով կարող է կյանքն ավելի կարևոր դարձնել և նույնիսկ քաղաքակրթական նոր կարգեր ստեղծել՝ այս անհույս կործանված համակարգերի արանքում: Նա առնվազն զանգվածային տեղեկատվության միջոցներ ունի։ Նա դա անում է տիեզերքն իր պատկերացրած իդեալական տարբերակով ունենալու համար, անում է, որ մարդիկ ավելի լավ աշխատեն, եթե կարդացած լինեն բոլոր այն բաները, որոնք ինքն է կարդացել։ Նա ունի այդ ներուժը, կարծում եմ։ Բայց ես չեմ հավատում, որ որևէ մեկը, որն անցել է խորհրդային հիերարխիայի միջով, կարող է պահպանել մարդկության որևէ կտոր: Իսկ ինչո՞ւ պետք է ռուս ժողովուրդը հիմա ուրախանա Նաբոկովով, Պաստեռնակով, կամ որևէ այլ մեկով։ Գրականությունը պատկանում է ազգին։ Այն պատկանում է ժողովրդին։ Իսկ ժողովրդից այն գողացել են։ Իսկ գողը վերադարձնո՞ւմ է որևէ բան: Ինչո՞ւ ես հիմա պետք է երախտապարտ լինեմ գողին:
Մ․Դ․-Ի՞նչ կանխատեսումներ ունեք Ձեզ նման վտարանդի գրողների և, ընդհանրապես, ժամանակակից ռուս գրականության հեռանկարների մասին:
Ի․Բ․ -Այսօր Ալեքսանդր Սոլժենիցինի («Գուլագ Արշիպելագ») նման ողջ գրողներին պետք է վերաբերվել այնպես, ինչպես մահացած գրողներին։ Բոլորը պետք է հրապարակվեն։ Ոչ ոքի գործը չէ, թե ով և ինչու է լքել երկիրը։ Բայց ավտորիտար պետությունը գործում է իր շահերից ելնելով։ Գրականությունը տեղավորվում է դրա մեջ: Իրական ազատությունն այն է, երբ հասարակությունը հրապարակում է այն, ինչը լավ ու շահավետ է համարում։ Կգա մի օր, երբ Խորհրդային Միությունում կլինեն մասնավոր հրատարակչություններ։
Ինձ համար գրականությունը 20 կամ 30 անուն էր։ Երբ ես փոքր էի, այդ անունները նշանակում էին «գրականություն»: Այժմ գրականությունը դարձել է գրեթե ժողովրդագրական երևույթ. գրողներն այնքան շատ են, որքան ռոք խմբերը: Դժկամությամբ կարդացի ժամանակակից մի հեղինակի ստեղծագործություն։ Ես ընթերցող չեմ. ես գրող եմ։ Ինձ հետաքրքիր չէ, թե ով է ավելի հաջողությամբ լուծում օրվա հրատապ խնդիրները: Ինձ հետաքրքրում է գրականությունը, այլ ոչ թե ընթացիկ խնդիրների արտացոլումը։ Ինչպես Ստենդալն է ասել՝ «Վեպը այն հայելին է, որը տանում ես բարձր ճանապարհով»:
Երբ գրողի եզակի փորձառությունն ու գոյությունը թելադրված է, մենք մնում ենք ծանրաբեռնված, անզուսպ կամ ծաղրող մեկի հետ: Ինձ ընդհանրապես վանում է արտագաղթած գրողների ոճը (բացի Սերգեյ Դովլաթովից և Յուզ Ալեշկովսկուց): Ինձ դուր է գալիս Վոյնովիչը, բայց քիչ եմ կարդում․ ինձ համար նրա գործերում չափազանց շատ է երգիծական կողմը։ Այս ամենն սկսվեց Գոգոլից՝ մետաֆիզիկական սարսափի պատկերմամբ:
Մ․Դ․ -Ձեզ համար որքանո՞վ է կարևոր ԽՍՀՄ-ում տպագրված լինել-չլինելը։
Ի․Բ․ -Ես սկզբունքներ չունեմ, ես միայն նյարդեր ունեմ։ Ինձ երբեք չի հետաքրքրել, թե ինչ է կատարվում իմ գրածների հետ: Բախտս բերեց՝ Ռուսաստանում հետաքրքրվեցին ինձնով՝ առանց տպագրվելու։ Ես բանի տեղ չեմ դնում՝ ես այնտեղ հրապարակված եմ, թե՝ ոչ։ Ես գիտեմ, որ մի օր ես կմեռնեմ ու կհրապարակվեմ։
Ես փոքրիկ բանաստեղծություններ եմ գրում, երբ դա ուզում եմ: Տարիների ընթացքում դա դարձավ իմ մասնագիտությունը։ Այն, ինչ սկսվեց որպես շեղում, դարձավ իմ զբաղմունքը, և դրանից սկսվեց կարգապահությունն ու առօրյան: Ես ավելի շատ վստահում եմ բնազդին, քան ստեղծագործական ազդակին։ Ստրավինսկին ասում էր. «Ես դա անում եմ իմ և իմ հավանական ալտեր էգոյի համար»:
Կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր գրող գրելու իր կարիերան սկսում է որպես անձնական աճի որոնում: Փորձում ես ինչ-որ սրբության հասնել, քեզ ավելի լավը դարձնել, քան կաս: Արագ նկատում ես, որ գրիչն ավելի արդյունավետ է գործում, քան հոգին: Գրողի համար ավելի մեծ հաջողություն նշանակում է ինչ-որ չափով հոգու կորուստ։ Դու տրվում ես ընթացքին և հեռանում սկզբնական նպատակից: Սա հանգեցնում է սարսափելի անձնական ճգնաժամի: Օրինակ, վերցնենք Գոգոլին, որը «Մեռած հոգիներ»-ի ձեռագիրը նետեց բուխարու մեջ: Աշխատանքը հոգու հետ հնարավորինս միացնելու համար անսովոր ջանքեր են պահանջվում: Այսօր ինձ համար այն ոչնչով տարբեր չէ, քան երբ ես 24 տարեկան էի:
Մ․Դ․ -Դուք բավականին լավ եք խոսում անգլերեն, բայց գրում եք ռուսերեն: Որպես գրող, արդյո՞ք խնդրահարույց է մայրենի լեզվից վտարվելը։
Ի․Բ․ -Ռուսերեն գրելու միակ խնդիրն այն է, որ կարևոր է այդ լեզվով խոսակցություններ լսել տրամվայում: Դրանք դրդում են քեզ գտնել ու դուրս բերել ճիշտ բառերը քո աղիքներից: Այլ իրավիճակում դու կդառնաս յուրօրինակ, հերմետիկ, ինքնաբավ: Դու հպարտանում ես սեփական ինքնավստահությամբ։ Դառնում ես ինքնավար համակարգ, տիեզերանավ, և դա կախված է նրանից, թե որքան ամուր են մարտկոցներդ, որքան կդիմանան: Բայց երկարաժամկետ հեռանկարում, այսպես թե այնպես, դու վերածվելու ես ինքնավար սուբյեկտի: Ինչքան քիչ ինքդ քեզ խաբես, այնքան լավ։ Հակառակ դեպքում, արդյունքը ողբերգական աշխարհայացք ձեռքբերելն է լինելու։
Թարգմանությունը՝ Լյուսիլ Ջանինյանի