«Ինձ դուր են գալիս նկարներդ, քանզի դրանք գեղեցիկ են…»
Լուսանկարչության արվեստի հսկաներից մեկը՝ Արա Գյուլերը, վախճանվեց 2018-ի հոկտեմբերի 17-ին՝ Ստամբուլում: Նրա վաղեմի բարեկամ, գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Օրհան Փամուկն օրեր անց՝ 2018-ի նոյեմբերի 1-ին «The New York Times»-ում հրապարակեց իր մեծ ընկերոջն ու մեծ լուսանկարչին նվիրված հոդվածը, որը յուրօրինակ հրաժեշտ էր Արա Գյուլերին: Այն հատվածաբար ներկայացվել է հայ մամուլում: «ArtCollage»-ն իր ընթերցողներին է ներկայացնում ամբողջ հոդվածը՝ Լյուսիլ Ջանինյանի թարգմանությամբ:
***
Արա Գյուլերը, որը մահացել է հոկտեմբերի 17-ին, ժամանակակից Ստամբուլի ամենամեծ լուսանկարիչն էր։ Նա ծնվել է 1928 թվականին Ստամբուլում, հայ ընտանիքում։ Քաղաքը նրա տեսախցիկում հայտնվեց 1950-ից․ դրանք լուսանկարներ էին, որոնք ֆիքսում էին բնակիչների կյանքը քաղաքի մոնումենտալ օսմանյան ճարտարապետության, նրա հոյակապ մզկիթների և գեղեցիկ շատրվանների կողքին: Ես ծնվել եմ դրանից երկու տարի անց՝ 1952 թվականին, և ապրել եմ նույն թաղամասում, որտեղ նա էր ապրում։ Արա Գյուլերի Ստամբուլը ի՛մ Ստամբուլն է։
Արայի մասին առաջին անգամ լսեցի 1960-ականներին, երբ նրա լուսանկարները տեսա «Հայաթ»-ում, որը լայնորեն ընթերցվող շաբաթաթերթ է՝ լուսանկարչության վրա մեծ շեշտադրումով: Հորեղբայրներիցս մեկն էր այն խմբագրում։ Արան հրապարակում էր գրողների և արվեստագետների դիմանկարներ, ինչպիսիք են Պիկասոն և Դալին, ինչպես նաև Թուրքիայում ավագ սերնդի հայտնի գրական ու մշակութային գործիչներ, ինչպիսին է վիպասան Ահմեդ Համդի Թանփընարը: Երբ «Սև գիրքը» վեպիս հաջողությունից հետո Արան ինձ առաջին անգամ լուսանկարեց, ուրախությամբ հասկացա, որ արդեն գրող եմ։
Արան նվիրվածությամբ լուսանկարել է Ստամբուլը ավելի քան կես դար՝ մինչև 2000-ականները: Անհամբերությամբ էի ուսումնասիրում նրա լուսանկարները՝ դրանցում տեսնելով բուն քաղաքի զարգացումն ու վերափոխումը։ Արայի հետ իմ բարեկամությունը սկսվեց 2003 թվականին, երբ ուսումնասիրում էի նրա 900,000 լուսանկարների արխիվը՝ համադրելով այն իմ «Ստամբուլ» գրքի հետ։ Նա քաղաքի Բեյօղլու հատվածի Գալաթասարայ թաղամասից դեղագործ հորից ժառանգած եռահարկ մեծ տունը վերածել էր արվեստանոցի, գրասենյակի ու արխիվի։
Լուսանկարները, որոնք ուզում էի գրքիս համար, այն հայտնի Արա Գյուլերի կադրերը չէին, որոնք բոլորը գիտեին, այլ պատկերներ էին, որոնք ավելի շատ համահունչ էին իմ նկարագրած մելամաղձոտ Ստամբուլին, իմ մանկության մոխրագույն մթնոլորտին: Արան ուներ շատ ավելի շատ նման լուսանկարներ, քան ես ակնկալում էի տեսնել: Նա ատում էր ստերիլ, ախտահանված, զբոսաշրջային Ստամբուլի պատկերները: Բացահայտելով հետաքրքրություններս, նա ինձ «մուտքի արտոնագիր» ընծայեց՝ դեպի իր արխիվը։
1950-ականների սկզբներին թերթերում հայտնվող Արայի քաղաքային լուսանկարչության շնորհիվ էր, որ ես առաջին անգամ տեսա «անհայտ» Ստամբուլը՝ աղքատների, գործազուրկների և գյուղից նորեկների տեսքով։
Արայի ուշադրությունը Ստամբուլի ծայրամասային փողոցների բնակիչների նկատմամբ՝ սրճարաններում նստած և ցանցերը նորոգող ձկնորսները, պանդոկներում հարբած գործազուրկները, քաղաքի քանդվող հին պատերի ստվերում մեքենաների անվադողերը կարկատող երեխաները, շինարարական բրիգադները, երկաթուղու աշխատողները, նավավարները, որոնք թիավարում են, որպեսզի քաղաքի մարդկանց տեղափոխեն Ոսկե եղջյուրի մի ափից մյուսը, մրգավաճառները, որոնք հրում են իրենց ձեռնասայլերը, մարդիկ, որոնք աղաղակում են լուսադեմին, սպասում են Գալաթայի կամրջի բացմանը, վաղ առավոտյան միկրոավտոբուսը, վարորդները․․․ վկայում էր այն մասին, թե որքան էր նա կապված քաղաքին՝ այնտեղ ապրող մարդկանց միջոցով:
Արայի լուսանկարները կարծես մեզ ասում էին. «Այո՛, Ստամբուլի գեղեցիկ քաղաքային տեսարանները վերջ չունեն, բայց նախ՝ բնակիչները»: Արա Գյուլերի լուսանկարի կարևոր, որոշիչ հատկանիշը քաղաքային լանդշաֆտների և անհատների միջև գծած հուզական հարաբերակցությունն է: Նրա լուսանկարները ստիպեցին ինձ նաև բացահայտել, թե որքան ավելի փխրուն և աղքատ էին Ստամբուլի բնակիչները, երբ լուսանկարվում էին քաղաքի մոնումենտալ օսմանյան ճարտարապետության, նրա հոյակապ մզկիթների և հոյակերտ շատրվանների կողքին:
«Քեզ դուր են գալիս իմ լուսանկարները միայն այն պատճառով, որ դրանք քեզ հիշեցնում են քո մանկության Ստամբուլը», -երբեմն ասում էր նա ինձ՝ փոքր-ինչ բարկացած ձայնով:
«Ո՛չ,- չէի համաձայնվում ես,- ինձ դուր են գալիս քո լուսանկարները, որովհետև դրանք գեղեցիկ են»:
Բայց մի՞թե գեղեցկությունն ու հիշողությունը տարբեր բաներ են։ Արդյո՞ք իրերը գեղեցիկ չեն, քանի որ դրանք մի փոքր ծանոթ են և նման են մեր հիշողություններին: Ինձ դուր էր գալիս նման հարցերը նրա հետ քննարկելը։
Ստամբուլի լուսանկարների հետ նրա արխիվում աշխատելիս հաճախ էի մտորում, թե ինչն է այդքան խորապես գրավում է ինձ: Արդյո՞ք նույն պատկերները դուր կգան ուրիշներին: Ինչ-որ գլխապտույտ էի զգում քաղաքի անտեսված և դեռևս աշխույժ մանրամասները նայելիս, որտեղ ես անցկացրել էի իմ կյանքը՝ մեքենաներն ու վաճառականները փողոցներում, ճանապարհային ոստիկանները, բանվորները, գլխաշորերով կանայք, որոնք անցնում են կամուրջներով, մշուշով պարուրված, հին ավտոբուսի կանգառները, ծառերի ստվերները, պատերի գրաֆիտիները:
Նրանց համար, ովքեր, ինչպես ես, 65 տարի անցկացրել են նույն քաղաքում, երբեմն տարիներով չլքելով այն, քաղաքի բնապատկերներն, ի վերջո, վերածվում են մեր հուզական կյանքի մի տեսակ ցուցիչի: Փողոցը կարող է մեզ հիշեցնել աշխատանքից ազատվելու խայթոցի մասին, կոնկրետ կամրջի տեսարանը կարող է վերադարձնել մեր երիտասարդության միայնությունը: Քաղաքի հրապարակը կարող է հիշեցնել սիրային հարաբերությունների երանությունը, մութ ճամփան կարող է հիշեցնել մեր քաղաքական վախերի մասին, հին սրճարանը կարող է արթնացնել ընկերների մասին հիշողությունը, որոնք բանտարկվել են: Եվ սոսին կարող է հիշեցնել, թե ինչ աղքատ կյանքով ենք մենք ապրել ։
Ընկերության առաջին շրջանում մենք Արայի հետ երբեք չէինք քննարկում հայկական ժառանգության և օսմանյան հայերի ոչնչացման ճնշված, ցավալի պատմության թեմաները, մի թեմա, որն այդպես էլ տաբու է մնում Թուրքիայում: Ես զգում էի, որ դժվար կլինի նրա հետ խոսել այս սարսափելի թեմայի մասին․ դա կարող էր լարել մեր հարաբերությունները։ Նա գիտեր, որ այդ մասին խոսելը կդժվարացնի իր գոյատևումը Թուրքիայում։
Տարիների ընթացքում նրա վստահությունը հետզհետե ավելացավ, և սկսեցինք նաև քաղաքական թեմաներից խոսել, թեմաներ, որոնց շուրջ ուրիշների հետ չէինք զրուցում: Մի օր նա ինձ ասաց, որ 1942 թվականին, որպեսզի խուսափի ահռելի չափով հարկերից, որը թուրքական կառավարությունը պարտադրում էր հատուկ իր ոչ մուսուլման քաղաքացիներին, և նաև, որպեսզի խուսափեր հարկադիր աշխատանքի ճամբար արտաքսումից՝ հարկը չվճարելու պատճառով, իր դեղագործ հայրը ստիպված էր եղել թողնել Գալաթասարայում գտնվող տունն ու ամիսներ շարունակ թաքնվել մեկ այլ տանը՝ ոչ մի անգամ դուրս չգալով այնտեղից:
Արան ինձ պատմեց 1955թ. սեպտեմբերի 6-ի գիշերային դեպքերի մասին, երբ Կիպրոսում տեղի ունեցող իրադարձությունների հետևանքով Թուրքիայի և Հունաստանի միջև քաղաքական լարվածության պահին թուրքական կառավարության կողմից մոբիլիզացված բանդաները րջում էին քաղաքում՝ թալանելով հույներին, հայերին և հրեաներին պատկանող խանութները, պղծելով եկեղեցիներն ու սինագոգները, և այն մասին, թե ինչպես էր Իսթիքլալը՝ կենտրոնական պողոտան, որն անցնում էր Արայի տան մոտով, վերածվել պատերազմական գոտու:
Իսթիքլալ պողոտայի խանութների մեծ մասը հայ և հույն ընտանիքների էր պատկանում։ 1950-ականներին մորս հետ այցելում էի նրանց խանութները։ Նրանք թուրքերեն խոսում էին առոգանությամբ։ Երբ ես ու մայրս վերադառնում էինք տուն, ես ընդօրինակում էի նրանց ընդգծված թուրքերենը։ 1955-ի էթնիկ զտումներից հետո, որի նպատակը քաղաքի ոչ մահմեդական փոքրամասնություններին ահաբեկելն ու աքսորելն էր, նրանց մեծ մասը լքեց Իսթիքլալ պողոտան և Ստամբուլի իրենց տները: 1960-ականների կեսերին այնտեղ գրեթե ոչ ոք չէր մնացել։
Արայի հետ հանգիստ էինք զրուցում այս թեմաների շուրջ ու թե ինչպես էր նա լուսանկարել այս և նմանատիպ այլ իրադարձություններ: Սակայն մենք դեռ չէինք անդրադառնում Օսմանյան կայսրության հայերի, Արայի պապերի ու տատիկների բնաջնջման թեմաներին։
2005 թվականին ես հարցազրույց տվեցի, որտեղ հանդես էի գալիս բողոքով՝ նշելով, որ Թուրքիայում մտքի ազատություն չկա, և մենք դեռ չենք կարող խոսել այն սարսափելի բաների մասին, որոնք արվել են հայերի նկատմամբ՝ 90 տարի առաջ։ Ազգայնական մամուլը ուռճացրել էր իմ մեկնաբանությունները։ Ես կանգնեցի Ստամբուլի դատարանի առաջ՝ թուրքականությունը վիրավորելու համար, մեղադրանք, որը կարող էր հանգեցնել երեք տարվա ազատազրկման։
Երկու տարի անց Ստամբուլում, փողոցի մեջտեղում, «Հայոց ցեղասպանություն» բառերն օգտագործելու համար գնդակահարվեց և սպանվեց իմ ընկերը՝ հայ լրագրող Հրանտ Դինքը։ Որոշ թերթեր սկսեցին ակնարկել, որ հաջորդը ես կարող եմ լինել։ Մահվան սպառնալիքների, իմ դեմ առաջադրված մեղադրանքների և ազգայնական մամուլում արատավոր արշավի պատճառով ես սկսեցի ավելի շատ ժամանակ անցկացնել արտասահմանում՝ Նյու Յորքում։ Երբեմն Ստամբուլի իմ գրասենյակ էի վերադառնում՝ կարճատև այցով, առանց որևէ մեկին ասելու, որ վերադարձել եմ.
Այդ կարճատև այցելություններից մեկի ժամանակ Նյու Յորքից տուն՝ Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո ամենասև օրերի ընթացքում, ես մտա իմ գրասենյակ, և հեռախոսն անմիջապես սկսեց զանգել: Այդ օրերին ես երբեք չէի վերցնում իմ գրասենյակի հեռախոսը։ Զանգը երբեմն-երբեմն ընդհատվում էր, բայց հետո նորից սկսվում էր, զանգն անվերջ էր։ Անհանգստանալով, ի վերջո վերցրի: Անմիջապես լսեցի և ճանաչեցի Արայի ձայնը։ «Օ՜հ, վերադարձել ես։ Հիմա գալիս եմ»,- ասաց նա և անջատեց հեռախոսը՝ չսպասելով իմ պատասխանին:
Տասնհինգ րոպե անց Արան մտավ իմ աշխատասենյակ։ Շունչը կտրվում էր ու իրեն բնորոշ ձևով հայհոյում էր ամեն ինչ ու բոլորին։ Հետո գրկեց ինձ և սկսեց լաց լինել։ Նրանք, ովքեր ճանաչում էին Արային, գիտեին, թե նա ինչքան էր սիրում հայհոյանքներն ու տղամարդկային ուժային արտահայտությունները, կհասկանան իմ զարմանքը՝ տեսնելով, որ նա այդպես լաց էր լինում։ Նա շարունակում էր հայհոյել ու ինձ ասել. «Քեզ չեն կարող դիպչել այդ մարդիկ»։
Նրա արցունքներն անվերջ հոսում էին։ Որքան շատ էր նա արտասվում, այնքան ավելի էր ինձ պատում մեղքի տարօրինակ զգացումը․ ինձ անդամալույծ էի զգում։ Շատ երկար լաց լինելուց հետո Արան վերջապես հանգստացավ, իսկ հետո, կարծես դա էր իմ գրասենյակ այցելության ամբողջ նպատակը, մի բաժակ ջուր խմեց ու հեռացավ։
Դրանից որոշ ժամանակ անց մենք նորից հանդիպեցինք։ Ես վերսկսեցի իմ հանգիստ աշխատանքը նրա արխիվներում, կարծես ոչինչ չէր եղել։ Այլևս ցանկություն չունեի նրան հարցնելու իր պապերի ու տատիկների մասին։ Մեծ լուսանկարիչն իր արցունքների միջից արդեն ամեն ինչ պատմել էր ինձ:
Արան դեռ ժողովրդավարության հույս ուներ, որտեղ անհատները կարող էին ազատ խոսել իրենց սպանված նախնիների մասին, կամ գոնե ազատ արտասվել նրանց համար: Թուրքիան երբեք չունեցավ այդ ժողովրդավարությունը։ Անցած 15 տարիների հաջողությունը՝ փոխառու փողերի վրա հիմնված տնտեսական աճի շրջանը, օգտագործվել է ոչ թե ժողովրդավարության շրջանակն ընդլայնելու, այլ մտքի ազատությունն է՛լ ավելի սահմանափակելու համար: Եվ այս ամբողջ տնտեսական աճից և շինարարություններից հետո Արա Գյուլերի հին Ստամբուլը դարձավ իր իսկ գրքերից մեկի վերնագիրը՝ «Կորուսյալ Ստամբուլ»:
01 նոյեմբերի 2018 թ.
«The New York Times»
Թարգնմանությունը` Լյուսիլ Ջանինյանի