Իլյա Մոշչիցկի. «Գեղեցկությամբ կարելի է փրկվել»
Հայաստանն ասես Մակոնդոն լինի
Սեպտեմբերի 14-ին Համազգային թատրոնը հանդիսատեսի գնահատմանն է ներկայանում նոր՝ «Մոռանալ» բեմադրությամբ, որը ռեժիսոր Իլյա Մոշչիցկին և թատրոնը նվիրում են Սերգեյ Փարաջանովի 100-ամյակին: Նոր բեմադրությունը Համազգայինի և մոսկովյան «Խրոնոտոպ» թատերական ժամանակավոր միավորման համագործակցության արդյունքն է՝ արդեն երկրորդը, որն Իլյա Մոշչիցկին բեմադրում է այս թատոնում: Մինչև ռուս-ուկրաինական պատերազմի սկիզբն այս անկախ թատերական միավորումը գործում էր Մոսկվայում՝ Մեյերխոլդի անվան կենտրոնում: Պատերազմից հետո միավորման անդամներից շատերը ցրվեցին տարբեր ուղղություններով, մյուսները հանգրվանեցին Երևանում: Իլյա Մոշչիցկին, որն արդեն մեկուկես տարի բնակվում է Երևանում, արձանագրում է՝ Համազգայինի հետ ջերմ և փոխադարձ համակրանք է ձևավորվել և հիմա փորձում են ստեղծել անկախ ընկերության ու պետական թատրոնի գործակցության ինչ-որ մի մոդել, իսկ անկախ թատրոնի իրենց ընկալումը հնարավորություն է ընձեռում բեմադրել ինչ ուզես, որտեղ ուզես և ցանկացած լեզվով: Իր նախընթաց բեմադրություններում էլ փորձարարությունների սիրահար ռեժիսորը մշտապես նախընտրել է ընդլայնել թատերական տարածքները՝ հատելով բեմի սահմաններն ու ոչ ստանդարտ իրավիճակ ստեղծել դահլիճում, բացօթյա տարածքներում և տարբեր այլ հարթակներում: Այս բեմադրության ընթացքում և ընդհանրապես Մոշչիցկուն ոգեշնչել է Փարաջանովի գեղեցիկի պաշտամունքը և ճշմարտության՝ նրա տենդագին փնտրտուքը: Եվ Մոշչիցկին մտորումների, զգացողությունների և հիշողությունների բազմաշերտ համատեքստում սահմանում է փրկության իր բանաձևը՝ գեղեցկությամբ կարելի է փրկվել: «Մոռանալ» ներկայացման բեմելից առաջ «ArtCollage»-ը զրուցել է բեմադրության հեղինակի հետ:
Նունե Ալեքսանյան -Իր այդպես էլ էկրան չբարձրացած ֆիլմի՝ «Խոստովանության» սցենարում Փարաջանովն իրեն կոչում է «մարդ՝ ճշմարտության որոնումներում»։ Այդ փնտրտուքին կինոհանճարը մի ամբողջ կյանք է նվիրել: Բեմադրելով այս ներկայացումը Դուք ի՞նչ ճշմարտություն եք փնտրում:
Իլյա Մոշչիցկի -Այս ներկայացման միջոցով ես փնտրում եմ վերջին երեք ամիսներին իմ տեսադաշտում գտնվող և ինձ հուզող հարցերի պատասխանները: Չափազանց հետաքրքիր է աշխարհին նայել Փարաջանովի օպտիկայի և նրա արվեստի միջոցով: Իրականում ես ունեմ այդ հարցերի պատասխանները, որոնք, կարծես, Փարաջանովը տալիս է, այն է՝ էսթետիկան կարող է փրկություն դառնալ, երբ էթիկականը փակուղու մեջ է: Դա գեղեցկության օգնությունն է մեզ կյանքի ցանկացած իրավիճակում՝ վշտի, պատերազմի, ազատազրկման պայմաններում, ցանկացած իրավիճակում այդ գեղեցկությունը կա և կարող է մեզ հուսադրել, բուժել, առողջացնել: Եվ ակնհայտ է, որ գեղեցկությունն օրգանապես խիստ ներդաշնակ է մարդուն: Եվ, ի վերջո, ես գալիս եմ այն գաղափարին, որ գեղեցկությամբ կարելի է փրկվել:
Ն.Ա. -Իսկ ինչո՞ւ «Մոռանալ»:
Ի.Մ. -Դա բավականին տարօրինակ պատմություն է, գաղափարը ծնվեց ներկայացման նյութի որոնումների ընթացքում: Մենք չէ որ բեմադրությունն անում ենք ոչ թե պիեսի, ոչ թե ֆիլմի կամ ստեղծագործության հիման վրա, այլ՝ ընդհանրապես: Մենք սահմանել ենք պայմանական մի ժամանակ, օրինակ՝ որոշեցինք որ մեր պայմանական ժամանակով ժամը մոտ 2-ն է: Եվ այդ ժամանակն աստիճանաբար լցվում է ինչ-որ գեղագիտական բաղադրիչներով: Աստիճանաբար մեր կյանքից և իրականությունից ծնվում են տեսարաններ, իրողություններ, գաղափարներ, որոնց թվում, ի սկզբանե, առաջիններից մեկը Տերյանի «Մոռանալ» բանաստեղծությունն էր: Հիմա ես դա տեսնում եմ որպես մեր ներկայացման կորիզ, և հենց այդ բանաստեղծությունից ծնվեց մեր ներկայացումը: Մենք այն կարդում ու նորից էինք կարդում: Ես անվերջ ասես այդ բանաստեղծության հետ երկխոսության մեջ էի: Իսկ հետո մենք գտանք մի գոտի, մի տարածք, որը գտնվում է հիշելու և մոռանալու ցանկության միջև, որովհետև, օրինակ, ես ուզում եմ հիշել ինչ-որ բան, բայց նաև՝ անմիջապես մոռանալ այն, որովհետև դա ցավոտ է: Ես չեմ կարող առանց հիշողությունների, բայց դրանք ինձ այնպես կցավեցնեն, որ անմիջապես ուզում եմ դրանք մոռանալ: Եվ այդ զգացողության մեջ միաժամանակ և ինչ-որ ուրախություն կա, և՝ վիշտ: Փարաջանովն այսպիսի արտահայտություն ունի. «Ես ուզում եմ վերադառնալ իմ մանկություն, որ նրանում մեռնեմ». ուրախության և վշտի այդ ներդաշնակության մասին է խոսքը, որը սկսում է քաղցրություն ճառագել՝ ես ուզում եմ մեռնել իմ մանկության մեջ, որովհետև ես այն ժամանակ երջանիկ էի մի աշխարհում, որտեղ ամառը ձգվում էր մի քանի տարի, որում ծառերը մեծ էին, այսինքն կա այն գիտակցությունը, որ միևնույն է մեռնելու ես, բայց վերադառանալով մանկություն, որ այնտեղ մեռնես:
Ն.Ա. -Երբ մահացավ Փարաջանովը, Բելլա Ախմադուլինան ասաց՝ աշխարհի ամենաանազատ երկրում մահացավ ամենաազատ մարդը: Ինչո՞ւ խորհրդային բիրտ ճնշումների ու վայրի գրաքննության պայմաններում հնարավոր էր փարաջանովյան այդ անհագ ազատությունը, իսկ այսօր այն այդքան պակասում է ժամանակակից ստեղծագործողներին:
Ի.Մ. -Հասկանալի է չէ թե ինչու: Թե որքան էր Փարաջանովն «ընդդեմ» այդ ամենին հայտնի է բոլորին, չէ որ դա չափազանց ծանր է: Տեսեք, հիմա մենք թատրոնում ենք, և սա ազատ լինելու հատուկ տարածք է: Մենք չենք կարող ազատ լինել սոցիումի մեջ, քանի այն մեզ շատ արագ ինչ-ինչ բաներ արգելում է, մինչդեռ մենք մի ամբողջ շենք ենք կառուցել, որ այնտեղ ազատ լինենք: Բայց որքան բարդ է այստեղ ինչ-որ բան անել, որ կոնֆլիկտի մեջ չմտնենք՝ ասենք լսարանի հետ: Այսինքն, իրականում մենք միմյանց չափազանց դժվար ենք ազատություն տալիս: Փարաջանովին այդ ազատությունը ոչ ոք չի տվել, նա պարզապես վերցրել է, նվաճել է այն: Բայց նման մարդիկ այնքան էլ դուր չեն գալիս մյուսներին, գուցե նրանք շատ դուր են գալիս ստեղծագործ մտավորականությանը, որոնց համար այդ ազատությունը մի ինչ-որ բաղձալի կետ էր, ինչպես, օրինակ, Յուրի Լյուբիմովը և ամբողջ Տագանկան և ուրիշ շատ-շատերը: Բայց ընդհանուր առմամբ դա նյարդայնացնում է սոցիումին: Ինձ համար դա անսահման արիության բացարձակ օրինակ է, որովհետև նա անգամ բանտային պայմաններում հավատարիմ մնաց ինքն իրեն, թերևս այլ կերպ նա պարզապես չէր կարող: Կան ինչ-որ բնատուր հատկանիշներ, որոնք, ես, օրինակ, իմ մեջ չեմ տեսնում, և ես ստիպված եմ այդ ազատությունը նվաճել՝ հենց իմ նեսում: Իսկ այս դեպքում մարդը չափազանց ներդաշնակ է: Գուցե նա պարզապես հայտնվել էր ոչ ճիշտ տեղում և ժամանակում, կամ էլ հակառակը՝ ճիշտ տեղում և ժամանակում, բայց շատ դառը կյանք ունեցավ, շատ քիչ հասցրեց նկարահանել: Իր կենսագրության մասին խոսելիս նա «դարդ» բառն է օգտագործում: Հիմա նայելով նրան, ուզում ես դրանով վարակվել, գնալ նրա ուղղությամբ, իսկ գնալ Փարաջանովի ուղղությամբ, նշանակում է գնալ ազատության ճանապարհով:
Ն.Ա. -Երբ մենք խոսում ենք Փարաջանովի մասին, թվում է թե կան մի քանի պարտադիր սիմվոլներ և արդեն գտնված է բեմադրության հայեցակարգի բանալին: Դուք ի՞նչ ճանապարհով եք գնացել:
Ի.Մ. -Մենք, բնականաբար, չենք կրկնելու փարաջանովյան ինչ-ինչ գեղագիտական հնարքները: Ինչու կրկնել, երբ նա դա կատարյալ է արել: Ես բազմաթիվ անգամներ նայել եմ նրա ֆիլմեը և՛ մինչև Հայաստան գալս, և՛ դրանից հետո, նաև այս ներկայացման վրա աշխատելու ընթացքում: Ու ինձ համար չափազանց դժվար է կտրվել ֆիլմից. ասենք ինչ-որ մի տեսարան է, և ես ուզում եմ մինչև վերջ նայել, որովհետև դա գեղագիտորեն կատարյալ է: Բայց այն հանդիսատեսը, որ հույս ունի մեր ներկայացման մեջ նման սիմվոլներ տեսնել, դա չի տեսնի: Այստեղ հանգ կա, ռիթմ կա, մի ինչ-որ ինդուկցիա՝ ինչ-որ մի ուղղություն, թե ինչպես ենք մենք պատկերացնում նրա արվեստը՝ ամբողջությամբ, իր լիակատար ընդգրկումով: Տեսեք, ակնհայտ է չէ, որ «Մոռացված նախնիների ստվերները» խիստ տարբերվում է «Սայաթ-Նովայից», բայց կա ինչ-որ ընդհանուր հեղինակային ուղղություն: Եվ այդ ուղղությունն այն է, թե ինչպես ենք մենք զգում այդ ամբողջականությունը, և դա արտացոլվում է ներկայացման մեջ, որովհետև ինքնին հասկանալի է որ ներկայացումը նախ և առաջ մենք ենք՝ հիմա, այստեղ և այսօր, բայց մենք ենք՝ հատուկ ուղղվածությամբ:
Ն.Ա. -Ձեզ համար դժվար չէ հայերեն տեքստի հետ աշխատելը:
Ի.Մ. -Հենց սկզբից ասեմ՝ ոչ, դժվար չէ, ընդհակառակը՝ շատ հետաքրքիր է, որովհետև որպես օտարազգի ես նկատում եմ ինչ-որ բաներ, որոնց դուք արդեն սովորել եք: Ես դերասաններին էլ եմ ասել՝ ինձ համար Հայաստանն ասես Մակոնդոն լինի՝ մոգական ռեալիզմ է: Ինչ-ինչ պատմություններ, որոնք ես լսում եմ՝ մոգական ռեալիզմ է: Իմ ընկերը ճամփորդում էր Կոլումբիայում և Մարկես էր կարդում: Եվ նա ասում է՝ դա ոչ թե մոգական ռեալիզմ է, այլ՝ պարզապես ռեալիզմ. մարդիկ ապրում են իրենց կյանքով: Այս հողում, և Փարաջանովի հետ կապի մեջ, տարածության վրա շատ բաներ ինձ անհամեմատ ավելի ընդգրկուն են երևում, և ես զգում եմ այդ հմայքը ու ահռելի հետաքրքրություն եմ զգում, երբ առնչվում եմ դրան: Իսկ տեսքստն ինչ-որ տեղ՝ այնտեղ է: Մենք գտել և ներկայացման մեջ օգտագործել ենք 16-րդ դարի բանաստեղծություններ: Եվ կան բաներ, որ մենք հենց բուն ստեղծագործական պրոցեսի ընթացքում ենք հորինում և հասկանալի է չէ, որ ես մտածում եմ ռուսերեն, և հետո դերասանների օգնությամբ դրանք հնչում են հայերեն: Այսինքն ինչ-որ մի սիմբիոզ է, սիմբիոզ, սիմբիոզ: Նախ և առաջ տեքստն անքակտելի, անբաժանելի է էսթետիկական շարքից, այսինքն չկա կանոնիկ տեքստ, որը ներկայացման մեջ ինչ-որ մեկնաբանություն ունի: Այդ ամենը միահյուսված է և ասես կավից մի քանդակ լինի, որը կամաց-կամաց, ամեն փորձի ժամանակ հարստանում և ամբողջանում է, բայց դրանից նաև շատ բան դուրս է մնում: Մենք կատակում ենք, որ երեք ամիս մի բեմադրություն ենք անում, և այն ամենից ինչ դուրս է մնացել կարելի է ևս մեկ նոր ներկայացում անել: Այո, այդպես է կառուցվում ներկայացման «մարմինը», որը չի բաժանվում տեքստի, գեղագիտական կամ հնչյունային շարքի. սա արդեն մի ներկայացում է, որում ոչնիչ չի տարանջատվում: Ինչ վերաբերվում է հայերենին, ես արդեն 1.5 տարի է, որ հայերեն եմ սովորում: Պետք է ասեմ, որ մեծ հետաքրքրությամբ եմ դա անում, և այդ ընթացքն ինձ մեծ բավականություն է պատճառում:
Նունե Ալեքսանյան