Հրանտ Մաթևոսյանի բառեզերքում. «ադամանդե» բառերի սարսուռը
«Դրա մեջ որևէ իմաստ անպայման կլինի, որովհետև Աշոտը
չկա, և անտառում մարմրում է եղնիկների հուշը»:
«Սկիզբ»
«Անցնող տարիների հետ մարում է մեծ ճամփորդությունների կիրքը, եթե միայն երկարատև ուղևորությունները քեզ սեփական հայրենիքում չեն դարձրել օտարական: Օղակը սեղմվում է ավելի ու ավելի՝ քիչ-քիչ մոտենալով հայրենի օջախին»,- գրում է Ժերար դը Ներվալը 1852 թվականին «Հոկտեմբերյան գիշերներում»: Այսօր, կողոպուտների, ներքին ամայության կեղեքող մեր համապատկերում, երբ հազարավոր մարդկանց մտքի, հոգու եզերքը թվում է վտանգված, ֆրանսիացի բանաստեղծի այս տողերը «հայրենի օջախի», ներքին սկզբի մասին տարօրինակ հնչեղություն են ստանում: Մեզ պաշարած ահագնացող ու ամենակուլ ունայնության մեջ մեր հայացքն ակամա փնտրում է նվիրական դիմագծեր: Կառչում է հետագծերից, որ հանկարծ դարձել են այնքան թանկ ու անհրաժեշտ:
Ինձ համար էլ, ինչպես շատ-շատերի, անկախ իրադրություններից և հանգամանքներից՝ ներքին լիության և ունայնության ժամերին, Հրանտ Մաթևոսյանը՝ իր թողած բառեզերքի կարծր, դիմադրող շավիղներով, չձևակերպվող այդ առանցքն է:
Կարևոր, երբեմն վճռորոշ է սկիզբը: Առաջին անմիջական հանդիպումը մեծ հեղինակի, մեծ արվեստագետի ստեղծագործության հետ:
Հարազատներիս զրույցներում, հատորյակների կազմերին հաճախ հանդիպած անունն ինձ համար վերածվեց ներքին կենսագրության՝ դասագրքային մի «միջադեպի» շնորհիվ. մի հատված էր «Սկիզբ» պատմվածքից, որ տեղ էր գտել դպրոցական ընթերցարաններից մեկում: Երկու բան ցնցեց պատանեկան իմ ընկալումները. գեղեցիկի ապրումը, խորությունն ու տխրությունը, որոնցով ուղեկցվում էր այն: Հավերժական բնության համր ու համառ դիմադրությունը մարդու հայացքին: Եվ դրանից ծագող ողբերգականության խոր, անփարատ զգացումը: Մյուս բացահայտումը բառահյուսվածքում տրոփող նյութի առեղծվածային կյանքն էր, իրականության, կենսապրումի խտությունը՝ ամփոփված բառապատկերներում: Անսպասելի էր, որ հաճախ գեղեցիկը բխում էր բոլորովին անսովոր մի ակունքից՝ ամենապարզ, անպաճույճ կենցաղի նկարագրությունից, կռատուկի թփի մեջ լցրած մոռի կամ պարանին չորացող կարմիր փեշի առկայծումից, սովորական մի առարկայի ներկայության խորհրդից, որ թվում էր՝ կենդանանում էր, փրկվում էր իր չգոյությունից միայն և միայն գրվածքի առեղծվածային շնորհով:
Իրեն շրջապատող վճիտ և անվերծանելի աշխարհում մահացած դասընկերոջ պատկերն ու եղնիկների հիշողությունն իրար շղթայող այդ տղայի հայացքն ինձ երբևէ չլքեց: Այն, որ տղայի հայացքը բանաստեղծի, արվեստագետի հայացքն է, որ գեղեցկությունը ծագում է հայացքից, ճշմարիտ հայացքի խորությունից... և մի շարք այլ վերացական դատողություններ ինձ համար իրենց հստակ ձևակերպումը կստանային միայն տարիներ անց, բայց դա կարևոր չէր... Առայժմ «Նժույգս, նժույգս», «Սկիզբը», «աստղազարդ» մտրուկի վճիտ հայացքը «Կանաչ դաշտում», արևի տակ փողփողացող կանաչ հովիտը՝ իբրև մեռնող ու ծագող կյանքի հարահոս ողբերգության ականատես, ինձ ամեն անգամ վերադարձնում էին գեղեցիկի այդ սարսուռը՝ որպես բացված ակոս կամ չլռող մի հարց: Հրանտ Մաթևոսյանն իմ ներքին կենսագրություն մուտք գործեց իր բնույթով՝ բակունցյան այդ հարցադրումով կամ, թերևս, ներընկալումով. գեղեցիկի ողբերգականությունը, գեղեցիկի՝ միշտ նույն, կրկնվող ողբերգությունը աններդաշնակ, խառնիճաղանջ իրականության մեջ: Ներընկալում, որն իր խորությամբ, ապրումի անմիջականությամբ Հրանտ Մաթևոսյանի արձակը ներհյուսում է ամենամեծ և ամենանուրբ ստեղծագործությունների հունին՝ Չեխովի «Գեղեցկուհիներից» մինչև Կլոդ Սիմոնի «զարհուրելի դաժան և անդիմադրելի գեղեցիկ աշխարհի» պատկերը «Ակացիայում» կամ «Ֆլանդրիայի ճանապարհում»:
Տարիներ անց ինձ հուզելու էր մի ուրիշ բացահայտում. կարծրության և նրբության անկրկնելի համադրությունը, որ շնչում էր Մաթևոսյանի բառեզերքում՝ մշտապես ինձ հանգեցնելով հարցերի նույն, անվերջանալի շղթային, սեփական անզորությանս գիտակցությանը՝ պարզ պատասխանների:
Իսկապես, Հրանտ Մաթևոսյանի աշխարհում ինձ միշտ ցնցել է լարումը ներսի և դրսի, ներքինի և արտաքինի, յուրայինի և օտարի միջև, որ երկուստեք զննում, կլանում են իրար այնպիսի կրքով, չփարատվող անհանգստությամբ, անսեթևեթ մի սթափությամբ՝ մշտապես միմյանց մնալով խորթ. լարում, որ մշտական ապրում է Հրանտ Մաթևոսյանի պատմվածքներում. պատանին ու քաղաքից եկած գեղեցկուհիները, Աղունն ու նրա անվերջանալի կռիվը մեծ ու անտարբեր աշխարհի հետ, Ծմակուտն ու մեծ աշխարհը՝ անծայրածիր այն դրսում, անհաղորդ նրա խնդությանն ու հոգսերին... Բայց այդ լարումը հանկարծ տեղի է տալիս ուրիշ՝ վճիտ, համապարփակ մի ապրումի. ասես հայացքը փոխում է դիտանկյունը, բարձրանում, ու թվում է մի պահ, թե բառերի հրաշքով՝ աշխարհի խուլ, հեռավոր այդ անկյունը տիեզերքի տրոփող կենտրոնն է, առանցքը, որտեղ խաղարկվում է կրկնվող, խորհրդավոր մի արար: Հյուլեն ամփոփում է տիեզերական զարկերակը, ինչպես նախաստեղծ Խոսքի տիեզերական մեղեդին է շնչում պարզ բառի մեջ: Աստղազարդ մտրուկի վճիտ հայացքում արտացոլված է բնության՝ հավերժ կրկնվող ողբերգությունը, սքանչելի ու դաժան առեղծվածը ծագող ու մարող կյանքի:
Երկու՝ ըստ էության իրարամերժ ապրում. հերոսների ճակատագիրը, պատմությունն ընթանում են՝ փակված լեռների անհողդողդ մենության մեջ: Եվ դատապարտված են նվազագույն փախուստներն ու թռիչքները. կապույտ քուռակի անհնազանդ թռիչքը տապալվում է, երկինքը փուլ է գալիս. «Փոքր հորեղբայրս նստեց նրա մոտ, նրա գետնաքարշ պտույտների հետ ինքն էլ պտտվեց ու տեսավ, որ հեռաստանները ճոճվում են, հեռաստանները մշուշի մեջ շուռ են գալիս հեռաստանների վրա» («Նժույգս, նժույգս»): Ամեն մի բեռ, ամեն մի ծանրություն ժխտող նարինջ զամբիկի հրեղեն փախուստը («հուրհրատող նարինջն այդ կանաչ աշխարհի մեծ արեգակի տակ վառվռելով թռչում էր դեպի էն խեղճ բեռնաձին», Նարինջ զամբիկը) ի վերջո նրան կվերածի կրկեսի բամբառակի: «Պատժվում» է կրտսեր հորեղբոր երիտասարդական նրբազգացությունը, որն անընդունակ է մորթելու կապույտ քուռակին: «Պատժվում» է մտքի, մարմնի աննահանջ փախուստը դեպի Թիֆլիսում թողած գեղեցկուհին: Կյանքը կուլ կտա, մինչև վերջ կջնջի կապույտ ընդվզման, կապույտ թռիչքի հիշողությունն իսկ: Եվ թվում է՝ ոչ միայն Հրանտ Մաթևոսյանի հերոսների ներաշխարհում, այլև նրա բառեզերքում, բնապատկերներում այնքան «կա՛րծր է բեռնաձին» («...Եվ իմ մեջ կարծր է բեռնաձին», Նարինջ զամբիկը), այնքան սթափ, անողոք ու շփոթեցնող: Կարծրություն, որ գծում է սահմանը, սթափ մի տխրությամբ արձանագրում է տրոհումը, ներաճում իրեն սահմանված տիրույթին:
Բայց և խորհրդավոր այդ պահը Մաթևոսյանի արձակում, երբեմն՝ մի բառակապակցության, մի նախադասության, մի բառապատկերի շնորհով, երբ աշխարհի աննշան անկյունը, ամբողջի աննշան մասնիկը ցնցում են հանկարծ մեզ տիեզերական իրենց շնչառությամբ: Ջնջվում են սահմանները, ջնջվում են տրոհումները: Ծմակուտը, Անտառամեջը հանկարծ ահագնանում են, գրկում են երկիրը, գոյությունը: Դառնում են չպարառվող, անչափելի: Նայում են մեզ առինքնող, ինքնաբավ իրենց գեղեցկությամբ, առինքնող, տիեզերական մի մենությամբ. Անտառամեջի՝ դարբնոց գնացող երեխան հազվադեպ է հայացքը երկինք բարձրացնում՝ նայելու սավառնակին, որովհետև ապրում է այն համոզմամբ, որ «դարբնոցում փուքս փչելը նույնքան լուրջ գործ է, ինչքան ինքնաթիռ վարելը» («Մենք ենք, մեր սարերը»): Եվ կարծր, աննկուն այդ հերոսները՝ զարմանալի նուրբ իրենց տխրություններով, այլուրի, ամբողջի, ավելի մեծի՝ անսպասելի պոռթկացող իրենց կարոտով, հանկարծ դառնում են հսկաներ:
Հրանտ Մաթևոսյանի արձակը մեզ շարունակ վերադարձնում է դեպի յուրաքանչյուրիս հոգում ապրող այդ բնապատկերը՝ կարծր և նուրբ, դեպի անկորնչելի այդ Ծմակուտը, որ ոչինչ չի կարող սրբագրել: Ակամա հիշում ես այնքան կենսական «ներսի ներսը» «Սկիզբ» պատմվածքում. «Թուրքերը Ղազարյան Մեսրոպ պապի հորը սպանել և թաքուն ուրիշ երկուսի էլ են սպանել, և հաճարենին այդպես կանգնած է եղել, գիրն այդպես դաջված է եղել լուռ կեղևին, և միջուկն այդպես ներսում, ներսի ներսում՝ խուլ, լուռ, մութ...»: Ներսի այդ ներսը, որ կոչվում է հայրենիք:
Ինձ միշտ թվում է, որ հենց այս լարումն է՝ սահմանի և տիեզերական այդ անսահմանության միջև, սեփական արմատներին սերտաճած կարծրության և զարմանալի նրբության միջև, որ Հրանտ Մաթևոսյանի արձակը դարձնում է միաժամանակ այնքան հայկական և եվրոպական, միաժամանակ այնքան հարազատ իր սահմաններին և այնքան լայն ու անպատվար, անպատնեշ: Մեծ արվեստագետների առանձնահատկությունն է, հավանաբար, խորհրդավոր այդ անցումը անձնականի, ներքինի, ազգայինի՝ հայրենի բնաշխարհում արմատացած ցողունից դեպի համամարդկայինը:
Անձամբ ինձ Հրանտ Մաթևոսյանի արձակը մշտապես վերադարձնում է դեպի սկիզբ, ուր բառաշխարհի խորհրդավոր, անզարդ այդ ճառագումն է: Բազմաձայնող, ճյուղավորվող մեղեդին «Կանաչ դաշտում», որ Բախի ֆուգաներն է հիշեցնում օվկիանոսային, համաչափ իր ներդաշնակություններով: Ամենաբարդ, հակասական կենսապրումը՝ երբեմն խտացած հակիրճ, դիմադրող մի նախադասության մեջ («Դրա մեջ որևէ իմաստ անպայման կլինի, որովհետև Աշոտը չկա և անտառում մարմրում է եղնիկների հուշը», «Երբ բազեն պտտվում է, գեղեցիկ ու տխուր է, չգիտես՝ ինչ իմաստ, բայց գեղեցիկ ու տխուր մի իմաստ է լինում», Սկիզբ): Ոսկրոտ, ձիգ նախադասությունները՝ ժամանակային և տարածական իրենց ցատկերով, բառապատկերի անսպասելի բռնկումներով («...գնում էին կարմիր դրոշ պարզելու մեր կորչող կապույտ աշխարհի գլխին», «Եվ մեր սևազգեստ արևը, այդ Կոմիտասը»): Ու «ադամանդե» բառերի թանկ գեղեցկությունը «Թափանցիկ օրում», որ վերածվում է հայ մարդու ճակատագրի բանաստեղծական խտացման, ներքին, զարմանալի ճշգրիտ մի վավերագրի. «Եվ ամենազարմանալին. դարձյալ կանաչեցին արտեր, արտի ու հովի խաղ եղավ, դարձյալ կանաչը կարմիր էր, և զանգակ ծիծաղ կար մեր կանաչ մարգերի վրա: Եվ Վարդապետը նստեց գահին և խորհեց զարհուրելի դաժան ու անդիմադրելի գեղեցիկ աշխարհի բանը, երբեմն միայն ասելով բառեր, որ ադամանդ էին, որովհետև հիսուն տարում հազար տարվա արև ու անձրև էին կերել: Ինչո՞ւ ես տխուր և ինչո՞ւ ես ուրախ» («Թափանցիկ օր», 1965):
Ու թվում է՝ այսօր էլ՝ հիսուն տարի անց, դողում է օդը «ադամանդե» բառերի սպասումից:
Շուշանիկ Թամրազյան