Հովիկ Աֆյան. « Գրականության ուժն ինչ-որ տեղ վերևում է»
Գրելու համար ինձ մարդ է պետք
«Միս ուտողներից» ու «Չաստվածաշնչից» հետո Հովիկ Աֆյանն իր առաջին վեպն է ներկայացնում ընթերցողների գնահատմանը: Աշնանը «Կարմիր» վեպը կհասնի ընթերցողին: Նոր գրքի, գրականության ու գրական կրթության մասին գրողի հետ զրուցել է Կարինե Հարությունյանը:
-Հովիկ Աֆյան կարդացողներին աշնանը կարմիր անակնկալ է սպասվում, ինչու՞ կարմիր: Ձեր խառնվածքն այնքան էլ լիդերություն չի հուշում, թե՞ կարմիրը կարմիր է՝ անկախ նրանից, որ սովորաբար փակ, խորանիստ անոթներով է հոսում և հիմնականում՝ հանդարտ:
-Իսկապես, յուրաքանչյուր գույն ինձ համար նախ և առաջ հոգեվիճակ է: Կոնկրետ կարմիրը՝ իմ սիրած հոգեվիճակը, որն ամենևին էլ կապ չունի լիդերության հետ: Կարմիրն ինձ համար սիրո դրոշի գույնն է, սիրո և պատերազմի: Այսինքն, ամենամարդկային գույնն է, քանի որ և՛ մարդու երազանքի մասին է, և՛ իրականության, շրջապատի: Ու յուրաքանչյուրիցս է կախված՝ սերը մեր երազա՞նք կմնա, թե՞ իրականություն կդառնա: Իսկ հանդարտության հետ կարմիրը ոչ մի կապ չունի: Ամեն դեպքում, ես չգիտեմ մի կարմիր բան, որը հանդարտ կլինի, որը կամ՝ ով: Գուցե առաջին հայացքից այդպես թվա, բայց ամեն կարմիր բանի ներսում փոթորիկ է: Ես հույս ունեմ, որ աշնանը, երբ կլինի իմ «Կարմիր» գիրքը, որն, իմիջիայլոց, իմ առաջին վեպն է, շատերս կկարմրենք՝ կապ չունի ամոթի՞ց, որ ոչինչ փոխել չենք կարողանում, թե՞ բուռն ցանկությունից՝ փոխելու: Գուցե սիրո՞ւց, ինչն, անշուշտ, ամենալավ կարմրելն է:
-Ձեր կարմիր հանդարտությունը դոմինանտ է ստեղծագործություններում, Նաև՝ կյանքում: Հե՞շտ է այդպես ապրելը:
-Արդեն ասացի՝ կարմիրն ու հանդարտությունը գոնե ներքին հականիշներ են: Հնարավոր է, որ իմ ստեղծագործություններում հանդարտությունն ավելի շատ է, քան կարմիրը, բայց ես հո գիտեմ, թե քանի թուղթ եմ պատռել մինչև այդ հանդարտությունը: Չգիտեմ, փորձում եմ ստեղծագործությունն ու կյանքը (իմ կյանքը) իրար չխառնել, օրինակ , ո՛չ ցանկություն ունեմ, ո՛չ էլ համարձակություն իմ մասին գրելու, չնայած իմ շատ հերոսներ են ինձ նման: Ստեղծագործելու իմ սիրած ձևը փողոցում քայլելն է ու մարդկանց և նրանց պատուհաններին նայելը, նրանց հետ զրուցելը՝ տարբեր բաներից: Հասկանում եմ, որ այսպես ես, փաստորեն, օգտագործում եմ մարդկանց ու գրում նրանց մասին՝ առանց հայտնելու նրանց այդ մասին, ընդ որում, շատ հնարավոր է՝ ոչ ճշմարտությունը, բայց այլ կերպ գրել ես չգիտեմ: Օրինակ, չեմ կարող գնալ Գրողների միության հանգստյան տուն կամ անմարդաբնակ կղզի, նայել ծովին կամ լեռներին, զգալ թե ինչպես է քամին սանրում բարձր ծառերը և գրել: Գրելու համար ինձ մարդ է պետք, իսկ ծովն ու լեռները հետստեղծագործական հաճույքներ են, երբ ես ծնել եմ կամ սպանել հերթական հերոսին ու գիտեմ, թե ինչու եմ այդպես արել, և ահա ծովի ափին կամ լեռան լանջին վայելում եմ մաքուր օդը:
-Իսկ, ընդհանրապես, հե՞շտ է այսօր լինել գրող, ժամանակակից հայ գրող: Ի՞նչն է ստիպում նրան գրել: Ակնհայտ է, որ Հայաստանում այսօր նա չի կարող վաստակել միայն գիրք գրելով, մինչդեռ գրելն, ասում են, ծանր ֆիզիկական աշխատանք է:
-Չէ, ես կարծում եմ, որ ամբողջ օրն իր այգում հող մշակող ծերունին, որն ամռան շոգին գլխին թաշկինակ է կապել, ինչը քրտինքից շագանակագույն է դարձել, և որի երկու որդին արդեն 10 տարուց ավելի է Հայաստանում չեն, ու արդեն մեկ ամիս է՝ չեն զանգում, և որը խնձորի ծառը ջրելուց հետո անպայման համբուրում է դրա բունը, քանի որ հանգուցյալ կնոջ ամենասիրելի պտուղն էր խնձորը, ավելի ծանր գործ է անում, քան գրողը: Ու քանի որ Հայաստանում նման մարդիկ շատ կան, կարծում եմ, որ այսօր հեշտ է գրող լինելը: Ինձ համար, օրինակ, ավելի դժվար է, եթե չասեմ՝ անհնարին, չգրել մազերը չներկող կնոջ մասին, որի մինուճար աղջիկը գիշերն է դուրս գալիս աշխատանքի՝ նետվելով քաղաքի գիրկը, քան նրա մասին գրելը: Ավելի ճիշտ՝ ես չեմ կարող հանդիպել այդ կնոջն ու չգրել նրա մասին, ֆիզիկապես չեմ կարող: Իհարկե՝ ծանր է, բայց 200 կիլոգրամ ծանրաձողն ավելի ծանր է, համ էլ ի՞նչը ծանր չէ, համ էլ, երբ սիրում ես՝ ի՞նչ ծանր: Իհարկե, հրաշալի կլիներ, որ գրողն այսօր վաստակեր միայն գիրք գրելով, բայց մյուս կողմից դա կնշանակեր, որ գրողը գրում է բաներ, որոնք լավ վաճառվում են, ասենք ամռանը՝ պահածոների սեզոնին, բադրիջանի պես: Ու ես անկեղծորեն ուրախ եմ, որ վաստակելու համար գրողն ուրիշ բան էլ պետք է անի, ասենք՝ բանվորություն, որովհետև այդ ուրիշ բանի շնորհիվ է, որ գրողը երբեմն կտրվում է երկնքից՝ ոտքերի տակ զգալով հողը:
-Ի՞նչ տեղ ունի այսօր հայ գրականությունը համաշխարհային գրականության մեջ, և ունի՞ արդյոք:
-Օրինակ, Նոյեմբերյանի լեռներում մի հովիվ կա, որի բանուգործը գյուղի անասունն արածացնելն է, օրը երկու անգամ լավաշ ու պանիր ուտելը և մի շիշ տնական օղի խմելը: Էս մարդուն Երևանում, նույնիսկ Նոյեմբերյան քաղաքում չեն ճանաչում, բայց դա չի նշանակում, որ նա չկա: Նույնը հայ գրականությունն է՝ աշխարհում: Ես ամենևին մեղք չունեմ, որ, օրինակ, «Չաստվածաշունչը» մի մակեդոնացի կամ պորտուգալացի թարգմանիչ չի թարգմանում և Սկոպյեի կամ Լիսաբոնի գրախանութներում իմ գրքերը չեն գնում: Չգիտեմ՝ ով մեղք ունի, բայց ես չունեմ, քանի որ ես իմ գործն արել եմ: Նույն կերպ մակեդոնացի և պորտուգալացի գրողը մեղք չունի, որ ես իրեն չեմ ճանաչում: Հայ գրականությունն, իհարկե, տեղ ունի համաշխարհային գրականության մեջ, ճիշտ այնպես, ինչպես մակեդոնական, պորտուգալական և մոնղոլական գրականությունը, այլ հարց է, թե որքանո՞վ է այդ գրականությունն աշխարհի մասին: Չնայած այս հարցում իմ սիրելի Հրանտ Մաթևոսյանն է օգնում, որովհետև Ծմակուտն աշխարհում չէ, աշխարհն է Ծմակուտում:
-Ինչու՞ շատերին, կարելի է ասել մեծամասնությանը, չի հաջողվում դուրս գալ աշխարհ, մի՞թե միայն լեզվական պատնեշն է խնդիրը, թե՞ հնարավոր է նույնիսկ ցանկություն չկա:
-Ես չգիտեմ մի գրող, որը չուզենա մեկնել շուրջերկրյա ճանապարհորդության: Այսինքն, բացառվում է, որ գրողը չուզենա իր գիրքը տեսնել աշխարհի գրախանութներում ու գրադարաններում: Լեզուն, իհարկե հզոր, երբեմն անհաղթահարելի պատնեշ է, բայց միակը չէ: Իմ կարծիքով, որպեսզի գրողի գիրքը դուրս գա աշխարհ, ինքը պետք է այդ աշխարհը տեսած լինի: Այսինքն, եթե դու ծխական դպրոցն ավարտելուց հետո տեսել ես միայն գյուղմթերքի տոնավաճառը, որտեղ կոշտուկներով տատիկները կարմիր լոլիկ են վաճառում փափուկ մատներով կանանց, իհարկե, հրաշալի պատմություններ կգրես, բայց արդյո՞ք գերմանացուն կամ ֆիննին կհետաքրքրես: Մյուս կողմից, եթե դու տեսել ես, թե ինչպես են էստոնացիները խմում և ինչո՞ւ են խմում, հաստատ կկարողանաս այնպես նկարագրել Տալլինի մռայլ օրերը, որ էստոնացիները կպայծառանան իրենց քաղաքն այդքան ու այդպես ճանաչելուցդ:
-Ի՞նչ դեր ունեն այսօր հայ գրողի կյանքում գրական գործակալությունները: Դրանք իսկապե՞ս օգնում են կազմակերպել գործը:
-Այսպես ասեմ՝ դրանք ստեղծված են գործը կազմակերպելու հարցում օգնելու համար: Ու ամենակարևոր հարցում իսկապես օգնում են. գիրքդ լույս է տեսնում, իսկ հետոն արդեն, մեծ մասամբ, քո շնորհքն է, որքանով ես վաճառական, PR մասնագետ, ընդ որում՝ հանճարեղ մասնագետ, քանի որ պետք է գովազդես ոչ թե ուրիշի, այլ՝ քո իսկ գործը: Ինձ համար կոնկրետ իմ գրածի մասին խոսելը, այն ներկայացնելը, դրա մասին պատմելն ավելի բարդ է, քան գրելը: Այդ գործով զբաղվելիս՝ ես ինձ զգում եմ քիմիայի օլիմպիադայում, երբ քիմիայից գիտեմ միայն Մենդելեևին, մեկ էլ այն, որ ոսկին քիմիական տարր է: Գործակալությունները պետք է գրողին ազատեն գովազդից ու վաճառքից: Բայց ես նրանց էլ եմ հասկանում: Հիմա Հայաստանում այնքան շատ գրող կա, որի՞ն գովազդեն, որի՞ն վաճառեն…
-Վերջերս շատ քննարկվեց գրականություն առարկայի հանրակրթական ծրագիրը: Եթե տրվեր ընտրության հնարավորություն, Ձեր հատկապես ո՞ր պատմվածքը կդնեիք աշակերտի առջև և ինչո՞ւ:
-Իմ աղջիկն այս տարի դպրոց է գնալու՝ առաջին դասարան: Ու գիտե՞ք ինչ եմ արել: Իմ՝ «Միս ուտողներն» ու «Չաստվածաշունչը» նրանից հեռու եմ պահել, որպեսզի ոչ թե տեսնի ու կարդա, այլ՝ փնտրի ու կարդա: Գրականության, արվեստի ուժն ու գեղեցկությունն, իմ խորին համոզմամբ, հենց այն է, որ ոչ թե ինչ-որ մեկի առաջ դրված է, այլ՝ ինչ-որ տեղ վերևում է: Կուզե՞ս, կկարողանա՞ս՝ կհասնես ու կվայելես, չէ՞, ուրեմն կարդա այն, ինչը սեղանիդ է, ինչը բոլորն են կարդում ու դարձիր այնպիսինը, ինչպիսին բոլորն են: Ինձ թվում է՝ պատասխանեցի Ձեր հարցին…
-Ի՞նչ խնդիրներ պետք է լուծի գրականություն առարկան դպրոցում: Շատերի կարծիքով ազգային կրթության հիմքը գրականությունն է, կո՞ղմ եք այս կարծիքին: Ընդհանրապես, ի՞նչ է ազգային դպրոցը, միայն Հայաստանում լինելու հանգամանքը մեր դպրոցներն ազգայի՞ն է դարձնում, և այս ձևակերպումն արդիական է միայն սփյուռքո՞ւ մ:
-Գրականությունն, անշուշտ, միայն ազգային կրթություն չէ: Այն նախ և առաջ մտածելակերպ է, ազատություն, երևակայություն, ճանապարհորդություն, ընդ որում՝ ոչ միայն երկրից՝ երկիր, այլ ժամանակից՝ ժամանակ: Ուրեմն, հենց ազատ մտածող, երևակայություն ունեցող, և աշխարհ տեսած մարդու ստեղծումն է դպրոցում գրականություն առարկայի խնդիրը, ամենակարևորը: Հետո, իհարկե, կա նաև ազգայինը: Ցանկացած ժողովրդի ճանաչում ես՝ նրա գրողներին կարդալով, այս առումով, անշուշտ, գրականությունն ազգային կրթության հիմքն է, նաև որովհետև այդ կրթության հիմքը չեն կարող լինել հանրահաշիվը, երկրաչափությունը, կամ նույն քիմիան: Ոչ մի ուրիշ առարկա, նույնիսկ լեզուն, այդքան չի պատմում մարդկանց, ժողովրդի մասին, որքան գրականությունը, ու եթե գրեթե նույնն անում է նաև պատմությունը, ապա գրականությունը բացառիկ է, որովհետև կարողանում է ոչ միայն ասել, թե մարդիկ ինչպես են ապրել կամ ապրում, այլ ի՞նչ երազանքներով ու նպատակներով են ապրել կամ ապրում: Ազգային դպրո՞ց…չգիտեմ, ինձ համար վիճելի ձևակերպում է, ես կգերադասեմ ազգայինը՝ դպրոցում: Բա, օրինակ, եզդի երեխայի համար է՞լ է հայկական դպրոցն ազգային, այն երեխայի, որը պետք է դպրոցն ավարտի ու գնա հայկական բանակում ծառայի: Ուրեմն, ես շատ կուզեի, որ դպրոցն ազգային չլիներ, այլ ազգայինը լիներ դպրոցում, հայ ազգայինը, եզդի ազգայինը, ռուս ազգայինը…Ու կապ չունի, թե դպրոցը որտե՞ղ է, Հայաստանո՞ւմ է, թե սփյուռքի ինչ-որ գաղթօջախում: Կապ չունի հայերեն անցնո՞ւմ են այդ դպրոցում, թե՞ հայերենի միակ ուսուցչուհին մարդու է գնացել ու ընդմիշտ մեկնել է Շվեդիա: Դպրոցում երեխային պետք է բացատրել, որ աշխարհում Հայաստանից ու հայերից բացի ուրիշ սիրուն ժողովուրդներ ու երկրներ էլ կան, ու եթե մեր երեխաներն այս մասին իմանան հայերեն, ու եթե մեր երեխաները խոսեն օտար լեզուներով նաև, իմանան ուրիշ ժողովուրդների պատմությունը, գրականությունը, չեմ կարծում որ պակաս ազգային նշանակության գործ արած կլինենք:
-Անկախ դպրոցական գրականության ծրագրից, վերջին տարիներին գրախանութներն ավելի աշխույժ են, կարծես հաջողվել է «Գիրք կարդալը մոդայիկ է» արշավը, կարծում եք սա խորքայի՞ն է, թե՞ հաճախ մակերեսային, ձևական բնույթ է կրում: Քանի՞ աշակերտ կամ ուսանող գիտեք Ձեր շրջապատում, որ իսկապես կարդում է:
-Չէ, կարդում են ու շատ-շատերն են կարդում, բայց նայած ի՞նչ կամ ո՞ւմ: Օրինակ, մարդ կա ֆեյսբուքյան ստատուս է կարդում, ընդ որում՝ ոչ ավելի, քան 5 տողը, մարդ կա Պաուլո Կոելյո է կարդում, մարդ գիտեմ, որ Պերճ Պռոշյանի «Սոս և Վարդիթերի» ջանին է ընկել ու ոչ մի կերպ չի կարողանում ավարտել այդ գիրքը: Ու, չնայած, ես ոչ Կոելյո եմ սիրում, ոչ էլ Պռոշյան, ոչ էլ, նույնիսկ, Դեն Բրաուն, որն, իմ կարծիքով, գրականության հերն անիծում է, բայց դա հրաշալի է, որ մարդիկ տարբեր բաներ են կարդում, նույնիսկ եթե այդ բաները ստատուսներ են: Տհաճն այն է, որ կոելյոները շատանում են, չնայած՝ տհաճը միշտ ավելի շատ է եղել:
-Ի՞նչն է Ձեզ զայրացնում, ի՞նչը՝ զարմացնում և ի՞նչն է, որով կարող եք հիանալ անդադար:
-Զայրացնում ու զարմացնում է նույն բանը, գրեթե նույն բանը: Զայրանում եմ, երբ տեսնում եմ, թե ինչպես են կանայք իրենց տան աղբը թափում, զարմացնում է այն, որ շատերը դա համարում են կանացի գործ:
Իսկ անդադար հիանալ կարող եմ ծովով, մանավանդ՝ երբ ես ափին նստած եմ, իսկ կինս լողում է: