Հովհաննես Երանյան. «Ես սիրում եմ «Երկիր-երկինք» հրթիռը»
Գնալ դեպի տիեզերական մտածումներ, բայց, հողին կպած մնալ
2021-ի տարեվերջին «Անտարես» հրատարակչությունը XXI մատենաշարով հրատարակեց արձակագիր Հովհաննես Երանյանի «Ապոկալիպսիսի հրեշտակները» գիրքը: Նոր գրքի, գրական դաշտի ու թարգմանական խնդիրների մասին «ArtCollage»-ը զրուցել է հեղինակի հետ:
-«Ապոկալիպսիսի հրեշտակները» քո 9-րդ գիրքն է և երևի թե կարող ենք արձանագրել, որ սահուն կերպով մոտենում ես քո առաջին տասնյակին:
-Այո, «Ապոկալիպսիսի հրեշտակները» 9-րդ գիրքս է, պատմվածքների ժողովածու է, որը որոշակի վիպականություն ունի, քանի որ յուրաքանչյուրը ժամանակային իմաստով հաջորդում է մյուսին: Մեր վերջին 10-12 տարվա իրադարձություններն են, բայց այստեղ չես գտնի քաղաքական կամ նույնիսկ հասարակական վերլուծություն, կամ որևէ ակնարկ: Ամեն ինչ արված է մարդկային ճակատագրերի միջոցով, և այս պատմություններն էլի մի ընդհանրացնող բան կա. դեպքերը հիմնականում կատարվում են մեքենայի մեջ, և հերոսները տաքսիստներ են կամ տաքսու ուղևորներ: Երբեմն սյուժեն սկսվում է ճանապարհին՝ երթևեկելիս և շարունակվում բոլորովին մի այլ վայրում, ասենք՝ տանը կամ դաշտում, կամ էլ կամրջի վրա: Եվ հաճախ հենց մեքենայի ընթացքի արագությունն է հուշում սյուժեի զարգացման և տեքստի կառուցման արագությունը: Եթե Արցախ են գնում, ապա բարդ համադասական, ստորադասական դանդաղաշունչ նախադասություններով է տեքստը զարգանում, իսկ եթե, օրինակ, երևանյան մի արագ խճողման մեջ է ընթանում գործողությունը, ապա մի ինչ-որ նյարդային բան է ստացվում, և էդտեղ ավելի շատ գերիշխում են կարճ, համառոտ նախադասությունները՝ սրտի զարկի պես արագ-արագ խփող մի բան է: Պետք է ասեմ, որ միտումնավոր չեմ արել, ես հետո հասկացա, որ սա ակամա ստացված մի բան է: Առաջին պատմվածքում Երևանից գնում են Արցախ, և վերջին պատմվածքում դարձյալ գնում են Արցախ, բայց արդեն միանգամայն այլ Արցախ: Պատերազմի ավարտը հայտարարող օրից անցել է մի քանի օր, և հայրը գնում է որդու դիակը փնտրելու: Էդպես է ավարտվում գիրքը, և որպես վերնագիր ընտրեցի հենց այդ պատմվածքի վերնագիրը՝ «Ապոկալիպսիսի հրեշտակները»:
-«Ապոկալիպսիսի հրեշտակների» հետ կապված ինձ հուզող պահերից մեկն էլ այն է, որ գիրքը նվիրել ես քո և իմ սիրելի ընկերոջ՝ Գերման Ավագյանի հիշատակին:
-Նվիրեցի Գերմանի հիշատակին, որովհետև շատ անսպասելի էր իր մահը: Հենց էս տասը-տասներկու տարիների ընթացքում իմ կյանքից շատ մարդիկ հեռացան, որ եթե մինչև իրենց գնալը, ես հանկարծ մտածեի, որ իրենք չեն լինի, շատ ավելի սարսափելի կլիներ, քան հետո, երբ դա իրականացավ: Հեշտ չի եղել, իհարկե, մանավանդ էս քովիդի շրջանում էլի շատ մտերիմ մարդիկ եմ կորցրել՝ հարազատներ, ընկերներ: Եվ մեկ էլ Լևոն Խեչոյանի մահն եմ այդքան ծանր տարել, որ մինչև հիմա միայնության զգացողություն ունեմ: Գուցե Լևոնը շատ ավելի մտերիմ ընկերներ ուներ, բայց մենք շուտ-շուտ հանդիպում էինք, երբ մեզնից մեկի համար շատ ծանր էր լինում: Ինքը կնստեր մեքենան և առանց իմաց տալու, դե էդ տարիներին դեռ բջջային հեռախոսներ չկային, ես էլ գյուղում հեռախոս չունեի, կգար, կգնայինք մեր այգի, կնստեինք մի երկու ժամ, կլռեինք կամ կխոսեինք, հետո թեթևացած հետ կգնայինք: Իր գնալուց հետո ես ահագին երկար ժամանակ ինձ չէի գտնում, անգամ հիմա էլ մի քիչ դժվար է: Բայց հետո, բարեբախտաբար, մի բան եղավ, որ որոշ չափով սփոփանք էր ինձ համար: Դրա մասին էլի առիթ է եղել խոսելու, արգենտինացիները լույս ընծայեցին Լևոնի ու իմ համատեղ ժողովածուն: Ինքն արդեն չկար, բայց ինձ հրավիրեցին մասնակցելու շնորհանդեսին, գնացի և որոշակի իմաստով մխիթարանք էր, որ իմ ավագ ընկերոջ հետ մի գրքով հրատարակվեցինք:
Հիմա Գերմանի պարագայում էլ նույնն է: Վերջին 6 գրքերս ձևավորվել են Գերմանի լուսանկարներով, սկսած առաջին գրքից իր լուսանկարներն են, բայց արանքում եղան նաև ուրիշներինը: Անընդհատ մտածում եմ, թե ոնց էր ինքն արձագանքելու մեր երկրի այսօրվա վիճակին: Ինքդ գիտես թե Ղարաբաղից ինչ կադրեր, ինչ հայտնի լուսանկարներ ունի, չգիտեմ քանի միջազգային մրցույթներ հաղթած: Բայց այդ լուսանկարներում ցավի, կորստի, էդ ամեն ինչի հետ նաև հաղթական մի բան կար, ես գուցե ճշգրիտ կամ ամենահաջող բառը չեմ օգտագործում, բայց լավատեսական մի բան կար: Եթե նույնիսկ ոտքը կտրված մեկն էր լուսանկարում կամ էլ հիշում ես՝ ինքը զոհված հերոսների զավակների մի շարք ուներ, և այդ երեխաների հայացքում, աչքերում, այնուամենայնիվ, որբության հետ մեկտեղ տեսնում էիր նաև հերոսի որդի լինելու ինչ-որ մի փոքրիկ, պայծառ մի բան: Ես անընդհատ մտածում էի, եթե Գերմանը հիմա լիներ, ինչ էր նկարելու... Բացի այդ, մեղավորության ու երախտամոռության մի զգացում ունեի, քանի որ սկսվեց քովիդը, շփումներն ընդհատվեցին և չկարողացա իր ընտանիքի կողքին լինել: Նաև էդ իմաստով ես պարզապես փորձեցի իմ երախտամոռությունից դուրս գալ ու մեղքս քավել: Եվ քանի որ լուսանկարն էլի Գերմանինն էր, գիրքն ընծայեցի իրեն:
-Քո նախկին զրույցներից մի բան էր տպավորվել հիշողությանս մեջ: Հիմա գուցե շատ ճշգրիտ չկարողանամ ձևակերպել, բայց ասում էիր, որ Մաթևոսյանից ակամա պատգամ ես ստացել, որ գրականության մեջ վավերականությունը շատ կարևոր է: Ինքը, կարծեմ, ասել էր, որ գրողը պետք է տեսախցիկը վերցնի ու նկարի, եթե ճիշտ եմ հիշում: Եթե այդ տեսանկյունից գնահատենք քո գրականությունը, ի՞նչ արձանագրումներ կարող ենք անել:
-Ես երիտասարդության տարիներին հսկայական ջանք եմ թափել Մաթևոսյանի ազդեցությունից դուրս գալու համար, որովհետև թե՛ իր, թե՛ իր գրականության հմայքը չափազանց ուժեղ էր: Ինչ ասեմ, բանաստեղծություններ էի գրում, որոնք որ հիմա որ նայում եմ՝ բացարձակ դուրս չեն գալիս: Հետո արդեն արձակի էի անցել, մի քանի բան էի տպագրել, առաջին գիրքս էի պատրաստում տպագրության: Եվ գիտես, էնքան հաճելի էր, որ դու էլ ես արձակագիր, որ քեզ էլ են արձակագիր ասում՝ ինչպես Հրանտ Մաթևոսյանին, և դա ներքին մի մեծ բավարարվածություն էր: Պատկերացրու, որ ես այ այդ աստիճանի տարված էի Հրանտ Մաթևոսյանով: Հետո մի օր իրենց տանը հարցազրույց էի անում իր հետ, իմ մի հարցին մոտավորապես էսպես պատասխանեց. «Դու պիտի ճանաչես իրականությունը և համարձակություն ունենաս կանգնել իրականության առջև ու ասել, որ ահա ես՝ գրողս, քեզ ճանաչում եմ»: Եվ հասկացա, որ բոլորին ասելով՝ նաև ինձ կամ առաջին հերթին ինձ նկատի ունի: Ավելի ուշ, առանձին մի զրույցի ժամանակ ասաց՝ իհարկե, դու չես ուզում ազդեցության տակ մնալ, և պետք չի, որ դու, ասենք, կարողանաս հողը փխրեցնել, մշակել, քաղհանել, թող ավելի կոշտ հողակտորներով լինի, բայց՝ ավելի համարձակ: Եվ էնպես չի, որ հենց ասաց, ու ես միանգամից այդպես էլ արեցի: Բայց տարիներ հետո, երբ արդեն երեք-չորս գիրք ունեի, հիշեցի ու տեսա, որ այո՛, ես ենթագիտակցորեն հենց էդպես էլ արել եմ: Եվ եթե նույնիսկ ինքը չասեր էլ, ես, բնականաբար, գալու էի ինչ-որ մի ճանապարհի: Ի վերջո, ովքեր տարվեցին գեղագիտորեն այդքան հղկված, էսթետիկ, սիրուն մակդիրներով սարքած տեքստերով պարզապես կործանվեցին: Այո, եղան գրողներ, որ փորձեցին էդպես գրել ու ձախողվեցին: Այո, ասում էր, գրողը պիտի վերցնի լուսանկարչական ապարատը, գրիչը պիտի դառնա տեսախցիկ կամ լուսանկարչական ապարատ և պիտի արձանագրի իրականությունը: Հիմա էնպես չի որ ես լուսանկարիչ եմ իմ գրականության մեջ: Հա, ի դեպ, իմ առաջին գրքի առիթով, որն արցախյան պատերազմին էր վերաբերվում, ասաց. «Զարմանալի է, էդքան արյուն, ավեր, բայց դու և ընթերցողը հաղթանակած եք դուրս գալիս, որովհետև գեղարվեստն այստեղ հաղթել է. չենք մնում պայթած տների, ռումբերի, ավերակների տակ և մաքրված ենք դուրս գալիս: Նշանակում է գեղարվեստականությունը հաղթել է ավերներին»: Ես ուղղակի ամեն ինչ բերում եմ իմ կենսափորձից, եթե հրթիռի օրինակով ասեմ, ուրեմն, ես սիրում եմ «Երկիր-երկինք» հրթիռն, այսինքն գնալ մետաֆիզիկայի, գնալ դեպի տիեզերական մտածումներ, բայց, հողին կպած մնալ, սկիզբ առնել հողից, կենսափորձից, քո տեսածից ու ապրածից:
-Գիտես թե այսօր որքան շատ է խոսվում մեր համազգային հուսահատության ու անզորության մասին: Եվ ավելի շատ՝ մեր ստեղծագործական անպտղության, 44-օրյա պատերազմի մեծ ցնցումները գեղարվեստական փաստի վերածելու, կատարվածը վերաիմաստավորելու անկարողության մասին: Չէ որ հենց այդ ամենը պիտի լինի, որ ապաքինման, վերածննդի գործընթացը սկսվի:
-Եթե մի բառով ասեմ թե ինչ է պետք մեզ այս հոգևոր կամ ավելի ճիշտ հոգեբանական ճահճից դուրս գալու համար. ընդամենը ժամանակ է պետք: Իհարկե, մեծ ցնցում էր, ապրել ուզենալ-չուզենալու բան էր: Գոնե ես, էլ չէի հասկանում ինչպես ապրել: Այն հսկայական մարդկային, տարածքային, հայրենիքի կորստից զատ ես նաև այլ մեծ կորուստ էի տեսնում, որովհետև իմ առաջին մի քանի գրքերն առաջին արցախյան պատերազմին են վերաբերվում: Ես ասում էի՝ այլևս ո՞ւմ են պետք այդ գրքերը: Գուցե թվա թե փոքր բան եմ ասում, գուցե մի ուրիշի համար դա ոչինչ է, բայց երբ դու ես հեղինակը և տեսնում ես, որ քո զավակն է և այլևս քեզ պետք չէ, իսկապես ասարսափելի է: ես որոշել էի, որ այլևս չեմ գրի կամ կարծում էի, որ էլ չեմ գրի: Բայց պետք էր մտածել ինչ անել այդ պահին: Եվ այդ ժամանակ փոքր դուստրս ինձ ասաց՝ ինչ կարող ես անել, բացի ավելի լավ գրելուց և նույնը պիտի անեն բոլորն իրենց տեղում: Ամբողջ այս ընթացքում՝ արցախյան այս երկու կամ երեք պատերազմների արանքում անընդհատ հարց է հնչել կամ այդ հարցն առ այսօր կախված է օդում, թե ինչո՞ւ էդպիսի մի ստվարածավալ, մեծ գործ այս արցախյան հաղթական պատերազմի մասին չի եղել: Ես այդ մասին միշտ եմ մտածել, նաև մի քանի հեռուստատեսային հաղորդումներում կամ տպագիր մամուլի հարցազրույցներում ասել եմ, որ ծավալուն էպիկական ստեղծագործությունն էպիկական ֆինալ պիտի ունենա՝ ավարտված պատերազմի վերջաբանը: Հիմա կա իմ «Զինադադար» վիպակը և շատ ավելի ուժեղ գործ է Լևոն Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզը», բայց երկուսի ֆինալն էլ շատ անորոշ է, որովհետև դու չգիտես թե սա ինչով ավարտես: Լև Տոլստոյը, ներողություն այս համեմատության համար, «Պատերազմ և խաղաղությունը» գրելիս գիտեր թե ինչպես է ավարտվել իրենց պատերազմը: ես հենց այդ պատճառով էլ վերնագրեցի «Զինադադար», որովհետև հասկանում էի, որ չի կարող էսպես երկար շարունակվել, որ սա պիտի լուծում ունենա: Ես կարծում եմ, որ հիմա էլ դեռ լուծում չունի, և այսօր էլ էդպիսի մի ծավալուն գործ ստեղծելու հնարավորություն չկա: Ես չեմ կարծում, որ ամեն ինչ վերջացել է. ես հիմա ոչ թե պատերազմ եմ կանխագուշակում, որը չի բացառվում, բայց հարցը չի լուծվել և պիտի լուծվի: Եվ էնպես չի, որ մենք որևէ հնարավորութուն չունենք ինչ-որ բաներ մեր օգտին շտկելու: Որոշ ժամանակ է պետք, չգիտեմ՝ մի տարին շատ է, թե՞ քիչ սովորական հոգեբանությանդ վերադառնալու համար, որ կարողանաս ապրել, աշխատել, կնոջդ, երեխաներիդ կամ հարևաններիդ աչքերին նայել: Մի տարին, երևի, բավական է: Ստեղծագործական իմաստով, իհարկե, կարող են փորձեր լինել, բայց ես մեծ հաջողությունների չեմ սպասում, ինչպես այս գիրքը նույնպես մեծ հաջողություն չեմ համարում: Եվ քանի որ գրքի վերջին մի երկու պատմվածքները գրվել են նոյեմբերի 9-ից հետո, նյարդն ակնհայտ է, զգացվում է, երևում է, որ սա գրում է անհանգիստ, կեղեքված, հոգեպես անհավասարակշիռ գրողը:
-Այն գրեթե երեք տասնյակ գրքերի ցանկում, որ պետական աջակցությամբ այս տարի կթարգմանվեն օտար լեզուներով, ուրախությամբ գտա նաև քո «Մահացու հյուրախաղ» վեպը: Դու, իհարկե, առաջին անգամ չէ, որ թարգմանվում ես, արդեն խոսեցինք նաև արգենտինական հրատարակության մասին: Եվ որպես տարբեր լեզուներով թարգմանված գրող ուզում եմ հարցնել՝ ինչքանո՞վ է դա ընդլայնում ճանաչման սահմանը և որքանո՞վ է կարևոր գրողի համար:
-Միշտ համոզված եմ եղել, որ թարգմանվելու, ավելի մեծ տարածում գտնելու իմաստով բոլոր արվեստներից ամենամեծ օժանդակության կարիք գրականությունն ունի, որովհետև մյուս արվեստներն իրենց «ոտքերն» ունեն՝ երաժշտությունը, կերպարվեստն իրենց «ոտքերն» ունեն և կարող են գնալ, որովհետև լեզուն նույնն է՝ գիծն է, գույնն է, հնչյունն է: Բայց էստեղ քանի որ քո լեզուն հայերենն է, դու խնդիր ունես դրսում ընթերցողների ավելի մեծ շրջանակ ունենալու: Ես միշտ վստահ եմ եղել, որ մենք գոնե մի հինգ-տասը հեղինակ ունենք, որոնք այլ լեզուներով թարգմանվելու դեպքում հաջողություն կունենան: Այստեղ խոսքն իմ մասին չէ կամ միայն իմ մասին չէ: Չեմ ասում որ բում կառաջացնեն, բայց նաև դա չեմ բացառում: Պարզապես, կունենան, կգտնեն իրենց ընթերցողին: Քիչ առաջ էի ասում, Լևոն խեչոյանի և իմ գիրքը իսպաներեն որ լույս տեսավ՝ պարզապես հիանալի ընդունելություն գտավ: Օրինակ, Խորխե Լուիս Բորխեսի կինն իմ մասին ասում էր՝ ես չգիտեի որ Հայաստանում նման գրող կարող է լինել: Եվ կամ իրենց 1 միլիոն տիրաժ ունեցող արգենտինական «Կլարին» թերթը գրում էր մոգական ռեալիզիմի մասին և գրում էր՝ հայ Կորտասարը. երբևէ չեմ մտածել ոչ մոգական ռեալիզիմի մասին և չեմ էլ մտածել անգամ, որ ազդվել եմ Կորտասարից: Երբ վերադարձա Հայաստան, իրենք կարծում էին որ դեռ այնտեղ եմ: Եվ քանի որ գիրքը որոշ չափով տարածվել էր, ինձ հրավիրեցին Պերուի համալսարան և Ուրուգվայ: Այսինքն տեսա, որ իսպանախոս երկրներում գիրքը հաջողություն ունի, կարդում են: Հիմա ես տեսնում եմ, որ ինձնից կրտսեր, ինձնից ավագ կամ իմ տարիքի գրողները թարգմանվում են ու հասկանալի է, թե դա որքան կարևոր է մեզ համար: Ինչ վերաբերվում է «Մահացու հյուրախաղին», որպեսզի շատ երկար չխոսեմ, ասեմ որ ես կուզենայի որ իմ ուրիշ գրքերը թարգմանվեին, բայց թարգմանելու համար ամենահեշտը հենց «Մահացու հյուրախաղն» է: Իմ ամենաուժեղ գիրքը չի, բայց հեշտ է թարգմանության համար ու օտար ընթերցողի համար էլ ավելի գրավիչ է, քան իմ այն գրքերը, որոնք ես ավելի եմ հավանում: Թարգմանվել է նախ թուրքերեն. «Արազ» հրատարակչության տնօրենը կարդացել էր, դուրը եկել էր և «Անտարեսի» հետ պայմանավորվել էին, որ իրենք մի թուրք հեղինակի կթարգմանեն և Ստամբուլում էլ իմ գիրքը կթարգմանվի: Դե այս տարի էլ նույն գիրքը պարսկերեն կթարգմանվի:
Հարցազրույցը՝ Նունե Ալեքսանյանի