Հիշողության ավետարան
Չի ծնվել, չի մեռել, բայց բոլորը գիտեն նրա մասին, բոլորը հիշում են, ո՞վ է , դե՛, երեխաներ գուշակեք, երեք րոպե ժամանակ ունեք, առաջինը ճիշտ պատասխանողը կստանա մրցանակ: Երեխաները միաբերան գոռացին.
-Կիկոսը, ընկեր Աբրահամյա՜ն, Կիկոսը։
Ես լուռ էի, ես մարդաձուկ եմ, ոչ ոք չգիտի սրա մասին, հա՜, ես ձուկ եմ, որը երեսուն տարի ապրում է մարդու կրծքի տակ, ձկներն ամեն բան գիտեն, դրա համար էլ Աստված համրությամբ պատժել է նրանց։ Թե ոնց դարձա հիբրիդ մարդաձուկ չեմ ասի։ (Ասեմ էլ՝ չեք հավատալու) Էս առեղծվածը թող մնա չբացահայտված։
Առանց այն էլ շատ բան գիտեք, աչքներս բացում ու լսում ենք միստիկ պատմություններ, մեր սիրելի տատերը, պապերը ու պարապ մնացած բարեկամները սիրում են պատմել. անհետացած ընկերների, հրաշագործ սրբերի կամ գյուղում գտած մոգական քարերի, մարգարեների ու գերբնական բաներ անող մայմունների ու մեզ հետ ապրող ոգիների մասին, բայց ի՞նչ օգուտ էս ամենից։
Մի անգամ բարեկամս ականջիս թաքուն ասաց՝ լուրջ չընդունես, սրանք շա՜շ են, պատմում եմ՝ տեսնեմ մեկը գլխի կընկնի, որ հորինում եմ։
Ես ծիծաղս հազիվ զսպեցի ու վազեցի խոհանոց, որ չփռթկամ։ Բարեկամս հետևիցս եկավ, որ մի անգամ էլ ստուգի՝ հո չեմ ծակվել մեկին։
-Տես, հա՛, որ մեկին ասել ես է, Վարդան տղա։
-Հանգիստ եղի, Հռիփսիկ մորաքույր, լուռ եմ ինչպես ձեր գյուղի սուրբը։
Կյանքը կարճ է, չափազանց կարճ, իսկ առեղծվածներն, անմեկնելի երեևույթները սկիզբ ու վերջ չունեն դրանցով տարվելու փոխարեն լավ կլիներ սովորեինք ապրել...
Գիշերվա երեքն է, աշխատում եմ գրքիս նյութի վրա։
Գուգլի ֆոտոքրոնիկոնը բացվում է էլի. վիրտուալ գազանը՝ ամենատես- ամենագետ գուգլն ամեն օր աչքս է խոթում տասնյակ կադրեր, նյութեր, հիշեցնում է ովքեր են եկել-գնացել իմ կյանքից, ասեցի գնացե՞լ, սուտ խոսեցի, չէ, չեն գնացել, բոլորը մնացին...
Հիմար եմ, էդպես էլ մարդկանց գրողի ծողը ուղարկել չսովորեցի, ես բառավորում եմ նրանց ու արխիվացնում գանգատուփիս մեջ, հետո, երբ մենությունը բռնում է կոկորդս, հուշերիս պստիկ թանգարան-գանգատուփից հերթով մեկիկ-մեկիկ հանում եմ բոլոր «հեռացողների» անուները ու սկսում գրել, ասել է թե՝ նոր կյանք եմ տալիս «բառերի մարդկանց»:
Իսկ նրանք ինձ հիշո՞ւմ են։ Մտածում եմ, դանդաղ խմում եմ տաք ու թունդ սուրճս, որ խառնվել է գիշերվան և ինձ թվում է թե գիշերն եմ խմում հիմա՝ ումպ- ումպ։
-Ռոմանտիկ տխմա՛ր, -մի անգամ ասաց քիմիայի ուսուցիչս, ու ինձ երկուս նշանակեց.
-Դասդ գրելու տեղը ոտանավո՞ր ես մոգոնում, հա՞, սիրելիիդ հենց իմ դասին պիտի հիշեի՞ր, հիմա՛ր։
Ակամայից հիշեցի Կառլոս Ռուիս Սաֆոնի հերոսին։
Մայրը մահացել է երիտասարդ, տղան՝ խուլիանը չի հիշում նրա դեմքը, երազներ է տեսնում. մոր պատկերը աղճատված է միշտ, տելեպատիկ պատրանքներ է ունենում, արթնանում է լացելով, ասում հորը.
-Պապ, ես չեմ հիշում մորս դեմքը։ Ես չեմ կարողանում ոչ մի կերպ հիշել...
Հայրը՝ ով ապրում է կնոջ հետ իր անտեսանելի մշուշից սարաքած հիշողության աշխարհում, գրկում է տղային ու հուսադրում.
-Ոչինչ, տղաս ես կհիշեմ քո փոխարեն։
Հիմա ես, իբր քայլող հիշողություն, կամ հիշող, շարժվող միս, քարշ եմ տալիս իմ գոյությունը, և հիշում եմ բոլորի փոխարեն։ Կամ, ո՞վ գիտի, գուցե հիշողությունն է ապրում, իսկ ես ընդամենը գործիք եմ նրա ձեռքերում։
Ես շարունակ մեռնում եմ, որ ապրի հիշողությունը...
Հիշողությունը, որ դարձել է իմ գոյության նպատակը, ամեն օր կռիվ է տալիս իմ մեջ, մի ձայն ականջիդ փսփսում է.
-Տե՛ս, հա, չմոռանաս։
Փազլի պես հավաքում եմ ամեն բան, գրում եմ, մտապահում, ընկերներիցս մեկը վերջերս հեգնեց՝ ինչո՞ւ ես էդքան գրում, հո հիշողության ավետարան չես գրելո՞ւ։
Հիշում եմ, բոլորին, անգամ նրանց, ովքեր ինձ հանդիպել են մի քանի րոպե։
Հիշում եմ իմ ստոր ընկերների գեղեցիկ դեմքերը, նրանց ծիծաղը, Աստված իմ, ի՜նչ հրճվանքով էին ինձ քացու տակ գցում: Հիշում եմ ձայները, իմ մանկության մեջ հավերժորեն ապրող ու մեռնող ձայները, որ հաճախ արթնացնում են ինձ:
Հիշում եմ հորս գեղեցիկ դեմքը, ես խաղում էի նրա ուսերին նստած ու ճչալով խնդրում վեր հանել, որպեսզի հասնեմ, հպվեմ թռչուններին…
Հայրս ինձ թռցնում էր, և օդում պայթում էր իմ ծիծաղը։
Նա ինձ ավելի վեր էր բարձրացնում, բայց թռչնակները խոյանում էին ավելի ու ավելի վեր՝ դեպ յոթշերտ երկնային անդունդը և իմ պստիկ թաթերը հուսահատ կախվում էին օդում ու իջնում հորս ուսերին։
Մոռանում էի թռչուններին, որովհետեւ կար հայրս, աշխարհը սկսվում էր նրա ձեռքերից, ես ամուր բռնում էի նրա ափն ու վազում։
Հիմա, երեսուն տարի անց, խաղաղ քայլում եմ, մենակ՝ անհայր ու անզավակ, նայում եմ թռչուններին, բայց չեմ տեսնում, նրանք այնքան բարձր են, այնքան անհասանելի, հեռու՝ ինչպես հայրս։ Շարունակում եմ երազել մի բանի մասին, որ չի լինելու, այլ կերպ լինել չի կարող, մենք մեծանում ենք, հետո սկսվում է հետընթաց շարժումը, և մարդը մինչև մեռնելը մանկանում է, ապրում պատրանքների մեջ, կորցնում խելքը, դատողությունը, ամեն ինչ...
Մարդը ծնվում և մեռնում է որպես երեխա: Հայրս շուտով կմեռնի, և ես չեմ ասի նրան, որ երեսուն տարի ապրել եմ՝ երկնային էս հսկա շղթայի տակ սպասելով նրան։
Հիշում եմ ինչպես առաջին անգամ երգեցի «Ավե Մարիա»-ն և գրեթե ուշաթափ դուրս ելա հետնաբեմ, ինձ այցելել էր տիրամոր տեսիլը, և ո՞վ կհավատար տասներեքամյա խելառին: Նրա աչքերը դեռ կախված են երեսիս, և զուսպ ժպիտը, որ անկարելի է պատկերել, շողարձակում է...
Ես հաճախ երազում երգում եմ նրա համար…
Հիշում եմ՝ ինչպես սկվեց պատերազմը. երեք տարեկան էի, ասեմ ավելին՝ ես նաև հիշում եմ, բոլոր այն պատերազմները, արհավիրքները, որոնք չեմ տեսել: Չե՞ք հավատա չէ՞, հա, ես հիշում եմ գենետիկ հիշողության շնորհիվ, երբեմն էնպիսի ահասարսուռ պատկերներ են երևան գալիս, որ բռնում եմ գլուխս։
Հայ կանայք թոնրի մեջ էին նետում նորածին զավակներին։
Տատս ինձ պատմում էր ու լաց լինում. մորաքույրը չորս երեխա ուներ, անսպասելի հղիությունը կանխել չէին կարող, 1915-ին ծնվեց արու զավակը՝ Արամազդը, թուրքերը թալանել էին, սպանել հազարավոր մարդկանց, մոտենում էին: Գիշերը կինը բացեց թոնիրը և...
Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր,
Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր…
Շատ են եղել նման դեպքեր, ասում էր տատս, բայց ոչ ոք չի հիշում:
Աշխարհը հիվանդ է անհիշողությամբ։
Բոլոր կարևոր բաները մոռացվել են՝ դժգոհում էր միշտ տատս.
-Դուք հիշո՞ւմ եք, ո՞վ բացեց պարտության առաջ դռները դարեր առաջ մեր երկրում. Չեք հիշում...
-Ո՞վ առաջինը դավաճանեց մեզ, հիշո՞ւմ եք, քանի՞ պատերազմ տեսավ մեր ժողովուրդը բայց մնաց նույնը: Իմ փիլիսոփա ընկերներից մեկը մի անգամ ինձ ասաց.
-Ամենասարսափելին այն չէ, որ ողբերգություններ են եղել, այլ այն, որ չենք հիշում, այո, եղածը զարհուրելի է, բայց ամեն ինչ կկրկնվի այն պարզ պատճառով, որ մարդիկ մոռանում են: Եթե մենք հիշենք, ոչինչ չի կրկնվի, հիշողությունը՝ փրկության արարն է, բայց մարդը հիշում է միայն բույրերը: Վիտկոպն ասում է՝ մարդը հոտով ապրող անպատրանք կենդանի է…
Հիմա, հիշողությունների ծով է դարձել իմ սենյակը, որքան բան էի ուզում պատմել՝ հիշել, բայց հիշողության աշտարակը կամաց-կամաց սկսեց փուլ գալ գլխիս մեջ, ձուկը զարթնել է հիմա, ձուկը՝ որ մանկուց բռնում է իմ լեզուն, Էդ անիծյալ ձուկը, որին մի ամբողջ գիրք եմ նվիրել, կրկին հաղթող դուրս եկավ, և հիշողության թմբիրն ինձ քաշում է ներս, հազարավոր դեմքեր, պատկերներ, բառեր ու իրադարձություններ․
Եվ ես մենակ...
Գալարվում եմ հիշողության խոռոչի մեջ անվերջ։
Իսկ ձկները խլրտում են, ձկները՝ խոսում են միայն ջրում, և պատմում են ամենը ջրերին։ Իսկ ջրերը մաքրում են հիշողության սերմերը և լցնում ավազի վրա...
Բայց մարդը վաղանցիկ է, քամին ապրում է նրա ուղեղում։ Եվ ոչինչ չի թողնում...
Մարդը ծնվում է մոռանալու համար, գոյության ֆարսը շարունակելու համար:
Վարդան Սմբատյան