Երբ զինադադար է, նաև մշակույթն է զենք դառնում
Մենք ունենք այդ զենքը՝ ինչու չենք կրակում դրանով
Ինչպես մեծ գրականության լեզվով խոսել աշխարհի հետ, այսօր ինչ պատասխանատվություն ունի գրողն իր ժողովրդի ու մարդկության առջև և ինչպես գրականությունն ինքն իրեն փակուղի մղեց: 80-ամյակի առիթով ArtCollage-ը հանդիպել է գրող, թարգմանիչ, դրամատուրգ, գրականագետ Ալեքսանդր Թոփչյանի հետ և զրուցել այս օրախնդիր հարցերի շուրջ, որոնք Թոփչյանին հուզել են ամբողջ ստեղծագործական կյանքում: 20 գիրք և 80-ից ավելի թարգմանություններ, նաև՝ տասնյակ հոդվածներ, որոնցում մտավորականը փնտրել է մշտապես հնչող հարցերի պատասխանը:
- Ձեր 80 տարիներից գոնե 6 տասնյակը անխզելիորեն կապված են գրականության հետ: Ինչպե՞ս եք գնահատում ձեր ստեղծագործական ընթացքը, ի՞նչ ձեռքբերումներ ու կորուստներ ունցաք:
- Ձեռքբերումները շատ-շատ են՝ ոչ միայն ստեղծագործական իմաստով, այլև մարդկային, գիտելիքների, աշխարհաճանաչման: Եվ այդ ամենն անջատված չէ ստեղծագործությունից: Եթե ես աշխարհ չտեսնեի, երկրներ չայցելեի, մշակույթներ չճանաչեի, ընկերներ, համախոհներ, ինչու չէ՝ նաև թշնամիներ ձեռք չբերեի՝ այդ բոլորի ամբողջությունն իմ ստեղծագործության մեջ չէր արտացոլվի: Բայց դա ունենալը քիչ է, պետք է դա գիտակցել և կատարելագործվել: Ռուս գրողներից մեկն է Աստծուն դիմում և ասում. «Դու գիտակցաբար ես մեզ կիսատ, պակասավոր ստեղծում, որպեսզի մենք ամբողջ կյանքում մեր ջանքով, աշխատանքով մարդ կոչվելու իրավունքը ձեռք բերենք»: Այնպես որ ինչ-որ հանգրվան չկա, որ հասար և բավական է՝ ես հասել եմ: Եթե անգամ մի պահ մտածես, որ բավական է, վերջ՝ սկսվում է լճացումն ու դեգրադացիան: Մարդը որ ծնվում է, դատապարտված է՝ և լավ, և վատ իմաստով: Եվ շարունակ պետք է կատարելագործվի, ինքնակատարելագործվի: Այնպես որ ես գոհ եմ և այն ժամանակից, որի մեջ ծնվեցի, և բախտից, որ տեսա բացառիկ մարդկանց, հանճարներ, որոնց հետ զրուցեցի, սեղան նստեցի: Դա բախտ էր, որ ամեն մարդու չտրվեց: Եթե մարդը տասնամյակներ է անցկացրել մշակույթի, գրականության և արվեստի մեջ, պիտի կարողանա իր ստեղծածի արժեքը իմանալ: Ինչպես սպորտում, երբ հեռացատկորդը 1-2 սմ ավելացնում է և ասում՝ ռեկորդին մնաց ևս մի 10 սանտիմ: Նույնը գրողի պարագայում է՝ կատարելագործման սահման չկա: Շնորհակալ եմ Աստծուն, որ իմ արածին, ինքս ինձ սթափ նայելու կարողություն է տվել:
- Այսօր ամբողջ աշխարհում գրականությունը քաոտիկ ընթացք ունի: Դուք ի՞նչ միտումներ եք տեսնում համաշխարհային գրական պրոցեսում:
- Համաշխարհայինի մասին խոսելը շատ պատասխանատու բան կլինի: Ես մասնակիորեն գիտեմ: Այսօր աշխարհում մեծ գրականություններ կան՝ առնվազան 10-12 գրականություն կարող եմ թվարկել, որոնք ճաշակ են թելադրում աշխարհին: Այն ինչ ես հասցրել եմ կարդալ, մանավանդ ֆրանսագիր գրականությունը, որը ես շատ եմ թարգմանում և բախտ եմ ունեցել մեծ գրողների հանդիպելու, շփվելու, ինձ հուշում է, որ մեծերի, հանճարների պակաս կա: Չգիտեմ ինչն է պատճառը: Գուցե ժամանակն է պատճառը, բայց գրականությունը մի տեսակ լուսանցքի վրա է գցված: Շատ հետաքրքիր պատմություն կա: Երբ 1905-ին Կոստան Զարյանը ձերբակալվում է Մյունխենում իբրև թե սոցիալիստական գաղափարների պրոպագանդի համար, նա Վերհառնին նամակ է գրում և խնդրում, որ օգնի իրեն: Վերհառնը նամակ է գրում Բավարիայի ներքին գործոց նախարարին, որից հետո նախարարը կանչում է Զարյանին ու ասում՝ չե՞ք ամաչում ՝ դուք այսպիսի բարեկամ ունեք և եկել եք այստեղ հիմար բաներ եք խոսում: Ես այսօր չեմ պատկերացնում որ որևէ մեծ գրող մի ուրիշ տաղանդի համար նամակով միջնորդի որևէ այլ երկրի ներքին գործոց նախարարի: Բոլորը վախվորած, քաշված են՝ ասես քաղաքականությունից հալածված: Գրականությունն ինքն է իրեն մղել փակուղի, նրանք կարծես գիտակցաբար ընդհատակ են անցել :
- Իսկ ի՞նչ կասեք ազգային գրականության մասին:
- Ազգայինն ավելի լավ գիտեմ: Շատ հետաքրքիր ու հակասական վիճակ է: Մենք ունենք տաղանդավոր երիտասարդ և միջին սերնդի հեղինակներ: Մենք ստացանք դե յուրե ազատություն, երկիրն անկախացավ, երկաթե վարագույրը չկա, բայց այն ժամանակ մենք ավելի շատ բան գիտեինք Արևմուտքի մասին, ավելի շատ էինք կարդում, ավելի տեղյակ էինք: Ծարավ էինք, բավական էր մի գիրք հայտնվեր՝ ձեռքից-ձեռք էր անցնում: Մեզ պատճենած գրքեր էին տալիս մի գիշերով: Ամբողջ գիշերը Անահիտի հետ կարդում էինք ու մյուս օրը վերադարձնում : Մի անհագուրդ ձգտում կար համաշխարհային մշակույթին ծանոթանալու: Հիմա ամեն ինչ ազատ է ու հասանելի, բայց այդ ազատությունը նվազագույն ազդեցություն չունի մշակույթի վրա: Այսօր ես չեմ տեսնում այդ միասնական պրոցեսը՝ թարգմանություն, գրականություն և մշակույթ: Տաղանդներ ունենք, բայց համատեքստ չկա: 60-ականներին մեր մշակույթը, գրականությունն ուներ կոնկրետ 2 համատեքստ: 65-ին ժողովուրդը փողոց դուրս եկավ և ասաց՝ մենք պահանջատեր ենք: Միաժամանակ ճեղքեր եղան երկաթե վարագույրի մեջ և սկսվեց մշակութային փոխներթափանցում: Մանավանդ Սփյուռքից մենք բավական տեղեկատվություն էինք ստանում համաշխարհային մշակույթի մասին: Եվ Սփյուռքն էլ մեզ մեծ ներուժ բերեց՝ մենք Համաստեղ, Շահնուր, Վազգեն Շուշանյան, Զահրատ ճանաչեցինք: Յան Ռայնիսն ասում էր. «Հայրենիքի ճամփան անցնում է աշխարհի միջով»: Հիմա մենք մոլորվում ենք մեր հայրենիքում: Ի վերջո, փառահեղ հաղթանակ ունեցանք, բայց մենք դրա համարժեքը չտեսանք արվեստում: Գրականությունը, կարծես, սեփական պորտի հայեցումով է զբաղված: Ես մի տերմին եմ ստեղծել՝ սելֆիգրականություն է ստեղծվում:
- Անկախության շրջանում փոխվեց նաև գրականության և այն ստեղծող գրողի հանրային ընկալումը:
- Ես չեմ մեղադրում՝ այստեղ շատ լուրջ գոյաբանական և հասարակագիտական խնդիր կա, որովհետև գրողն արտաքսվեց հասարակական արժեքների սանդղակիրց, նաև՝ իր մեղքով: Զենքով նվաճված հաղթանակը գրողին ասաց՝ վերջ, այլևս քո հայրենասիրական քերթվածը մեզ պետք չէ, պահը հասավ որ զենքով պիտի նվաճենք: Եվ նվաճվեց: Հիմա, ուրեմն, դու նոր գոյաձև, համակենսաձև գտիր քո ժողովրդի, աշխարհի հետ: Արդեն 30 տարի է փնտրվում է այդ համակենսաձևը, բայց ես չեմ տեսնում այն գեղարվեստական գործը, փիլիսոփայական ուսումնասիրությունը, որը Ռայնիսի պես ասում է՝ ահա աշխարհի միջով մենք անցնում և վերադառնում ենք մեր հայրենիքին: Ես գուցե շատ ծայրահեղ եմ, կուզեի որ ինձ հակառակն ապացուցեին: Այսօր ճամփան ազատ է աշխարհ մտնելու, բայց մենք հիմա չկանք եվրոպական գրականության մեջ: Ես չեմ տեսնում մշակութային-ազգային գաղափարախոսություն: Առաջին իսկ օրվանից ես չտեսա, որ մեր կառավարությունը, մեր պետական այրերը մտածեն նաև մշակութային նոր գաղափարախոսություն ստեղծելու մասին: Ավելին, մենք չունենք նաև արտաքին մշակութային քաղաքականություն: Մեզնից արդեն խլում են մեր ավանդական ազգային արժեքները: Երբ զինադադար է, նաև մշակույթն է զենք դառնում, մենք ունենք այդ զենքը՝ ինչու չենք կրակում դրանով: Մեզ պետք է, որ աշխարհը մեր մասին խոսի որպես մեծ մշակույթի ազգ: Մենք ունենք գրքեր, գրականություններ, որոնք կարող են հանգիստ ընդգրկվել 20-րդ դարի լավագույն 100 վեպերի շարքում: 3-4 այդպիսի հեղինակ ունենք: Երկուսը գոնե թարգմանվել են ֆրանսերեն՝ Կոստան Զարյանի «Նավը լեռան վրա » և Շահան Շահնուրի «Նահանջ առանց երգի» վեպերը: Հետաքրքիր փաստ կա՝ նույն թեմայով վեպ ունի Նաբոկովը, երկուսն էլ 27 թվականին են գրվել՝ Նաբոկովի «Մաշենկան» և Շահնուրի «Նահանջ առանց երգի» գործերը: Նաբոկովի հանդեպ իմ ամբողջ ակնածանքով հանդերձ, պիտի ասեմ, որ Շահնուրի վեպը շատ ավելի բարձր է: Հայրենակորուստ մարդու ողբերգությունը՝ զուգակցված պատերազմ անցած ազգի՝ ֆրանսիացիների և ավելի քան միլիոն զոհ տված ժողովրդի հասարակ մարդու ողբերգության հետ, երկու ողբերգությունները մի տարածքում ՝ հանճարեղ վեպ է գրել Շահնուրը: Նույնը փորձել է անել Նաբոկովը, բայց այդ ահավոր զգացումը դու չես ունենում: Այնպես որ մշակույթում մենք կարող ենք աշխարհում եթե ոչ առաջին, ապա գոնե առաջին երկու տասնյակում մեր պատվավոր տեղը գրավել: Ահա սա մեր մեծագույն խնդիրներից մեկն է: Ես շատ կուզենայի, որ մեր այսօրվա գրականության, գրողների մոտ այն գիտակցումը լինի, որ նրանք պարտականություն ունեն ժողովրդի, երկրի և մարդկության առջև: Երբ դու գրում ես աշխարհի հանդեպ քո պարտականությամբ՝ աշխարհը, օտարը սկսում են քեզնով հետաքրքվել:
- Վերջերս Սերբիայում հրատարակվեց Ձեր «Բանկ Օտոման» վեպի սերբերեն թարգմանությունը, որն արդեն գրքի 5-րդ թարգմանությունն է: Կարծեմ անկախության շրջանում ամենաշատ թարգմանված գրքերից է:
- Ամեն ինչ եղավ ինքնաբերաբար, ես առանձնապես ջանքեր չեմ թափել: Նվիրեցի ընկերներիս, խնդրեցի որ կարդան և հանկարծ իմացա, որ թարգմանվել է ռումիներեն: Հետո նույնը եղավ ֆրանսերեն թարգմանության հետ: Այնուհետև Անահիտը թարգմանեց ռուսերեն և մոսկովյան հրատարակչությունում անգամ մի ստորակետ չփոխեցին: Հետո միանգամից պարսկերեն թարգմանությունը եղավ, և նույնը եղավ սերբերենի պարագայում: Հիմա եթե ոչ մինչև տարեվերջ, ապա արդեն գարնանը գիրքը կթարգմանվի ևս երկու լեզվով: Սա այն գրականությունն է, որը մենք պիտի աշխարհին ներկայացնենք ցեղասպանության մասին: Սա կազմակերպված, մշակված, ծրագրավորված և հետևողականորեն կիրառվող ցեղասպանության սկիզբն է: Հայտնի Է որ համիդյան ջարդերի ժամանակ 300 000 հայ սպանվեց: Եվ այսօր հինգ լեզվով ներկայացվում է մեր ցեղասպանության սկիզբը:
- 2015-ին, ցեղասպանության 100-ամյակի առիթով խիստ ակտիվացավ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված հայկական ֆիլմ նկարելու հասարակական պահանջը: Բայց մենք այդպես էլ արժանի ֆիլմ չտեսանք մեծ էկրանին:
- Մենք այս հարցում ձախողվել չենք կարող: Այս թեմայով կամ պիտի գլուխգործոց ստեղծվի, կամ՝ ոչինչ: Բողոքում են թե օրենք չունենք կինոյի մասին: Եղբայր, Ամերիկան օրենք ունի՞, որ Հոլիվուդ ունի: Կամ Չապլինի ժամանակ կինոյի օրենք կա՞ր, կամ Իտալիան օրենքով էր, որ ֆելլինի ուներ: Կա տաղանդի օրենք, կա շուկայի օրենք: Կինոարվեստը կայսերական արվեստ է: Տեսեք, բոլոր ազգերը ունեցել են վերելքի շրջան: Իտալիան ունեցավ վերելք, հիմա՝ անկում է ապրում: Ֆրանսիան էլ պատերզամից հետո ունեցավ վերելք, Շվեդիան ունեցավ փառահեղ շրջան, հիմա չկա: Կինոն պետական մտածողություն է: Տեսեք, ամերիկյան անգամ ամենաձախողված ֆիլմում կա տեսիլք որ անարդար դատված մարդն, ի վերջո, հաղթելու է, և դու սիրում ես այդ երկիրը: Ահա սա է, որ մենք չկարողացանք այս երեսուն տարում՝ կինոարվեստը կապել մեր պետական մտածողությանը և պետական շահերին: Ասես մեր ամբողջ կինոմտածողությունն ուղղված էր այն բանին, որ աշխարհին ներկայանանք թշվառի, խեղճի, հալածյալի կերպրանքով: