«Երբ որ քամին հանդարտվի». Արցախի՝ արխիվ դարձած պատմությունը
Պիտի փչես, որ մարող կրակը նորից վառվի
Ֆրանսահայ ռեժիսոր Նորա Մարտիրոսյանն Արցախ բազմաթիվ այցերից ու 10 տարվա որոնումներից հետո, ի վերջո, գտել էր իր տեսած Արցախը ներկայացնելու ձևը: «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմի ասելիքը հյուսվում է օդանավակայանի շուրջը: Հերոսները հավատում են՝ եթե այն շահագործվի, աշխարհը կճանաչի Արցախն ու այստեղ ապրելու իրենց իրավունքը:
«Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմն այս տարի ընդգրկվել է Կաննի կինոփառատոնի պաշտոնական ընտրություն անցած ֆիլմերի ցանկում, մասնակցել է Տորոնտոյի, Անգուլեմի, Սալոնիկի, Տալլինի ու տասնյակ այլ կինոփառատոնների:
Variety.com կայքը գրում է, որ Ադրբեջանի մշակույթի նախարարությունը նամակներ է տարածել՝ ընդդեմ ֆիլմի փառատոնային ցուցադրությունների:
«ArtCollage»-ը զրուցել է ռեժիսոր Նորա Մարտիրոսյանի հետ:
-Երբ նկարում էիք ֆիլմը, Արցախում իրավիճակն այլ էր: Երբ սկսվեցին ցուցադրությունները, Արցախում արդեն պատերազմ էր: Հիմա Արցախը բոլորովին այլ պատմություն ու սահմաններ ունի: Այս փոփոխություններն ինչպե՞ս են անդրադառնում ֆիլմի ընկալման, ասելիքի վրա:
-Ֆիլմն ի սկզբանե շատ լավ էր ընդունվել: Փարիզյան պրեմիերան, որին ներկա էին ամբողջ թիմը, իմ ընկերներն ու Փարիզի կինոգործիչները, սեպտեմբերի 26-ի երեկոյան էր: Ես նույնիսկ իմ խոսքում նշեցի՝ այնքան երջանիկ եմ, որ նկարել եմ Ղարաբաղի այդ արխիվը, մի քիչ թեթև էի խոսում: Իհարկե, պատերազմ կարող էր լինել, հողերը կարող էինք կորցնել, բայց այն ինչ եղավ, ոչ ոք չէր պատկերացնում: Երբ 27-ին արթնացա ու տեսա ինչ է կատարվում, հավատս չէր գալիս, որովհետև նախորդ երեկո մենք այդ տարածքների, այդ ժողովրդի հետ էինք:
Առաջին հերթին ես պետք է հասկանայի՝ պատերազմի ընթացքում բարոյակա՞ն է ֆիլմը ցուցադրելն ու դրա մասին խոսելը: Շատ կարևոր և խոր հարց էր, որովհետև երբ տեսնում էի՝ ինչ է կատարվում, թվում էր՝ ուրիշ ոչինչ կարևոր չէ:
Բայց պատերազմի ժամանակ և հիմա էլ ինձ ուժ է տալիս այն, որ մարդիկ, որոնք տեսել են ֆիլմը՝ լրագրողներ, արվեստագետներ, իմ ծանոթները, բոլորն ասում են՝ ինչ հաջողություն է, որ ֆիլմը կա և պատմում է այն դրվագի մասին, որն այսօր այլևս իրականություն չէ: Մյուս կողմից, ֆիլմը դիտողների մի մասի համար Ղարաբաղը ոչինչ չէր նշանակում, ֆանտաստիկ պատմություն էր: Մարդիկ պետք է հասկանան, որ դա իրական է, և այն Ղարաբաղը, որը մենք նկարել ենք, որի մասին պատմել ենք, այսօրվա Ղարաբաղը չէ: Կա մի ուրիշ Ղարաբաղ, և վաղը, հուսով եմ, կլինի նաև մի այլ Ղարաբաղ: Բայց այն, ինչ ես նկարել եմ, էլ չկա:
-Սեպտեմբերի 27-ից հետո ֆիլմի հանդեպ հետաքրքրությունը մեծացե՞լ է:
-Մինչև պատերազմի սկսվելը կինոաշխարհն արդեն հետաքրքրված էր ֆիլմով: Բայց պատերազմից հետո լրագրողները սկսեցին հետաքրքրվել նաև աշխարհաքաղաքական հարցերով: Ինձ դիմում էին՝ խնդրելով մեկնաբանել կատարվողը: Ես միշտ ասել եմ, որ քաղաքական գործիչ չեմ: Կարող եմ պատմել՝ ինչի մասին է ֆիլմը, ինչու եմ նկարել, ինչն էր ինձ համար կարևոր, բայց ամեն մեկը պետք է իր գործով զբաղվի:
«Arte» հեռուստաընկերության եթերում հարցազրույցի ժամանակ ցուցադրեցին Քարվաճառի վառվող գյուղերը և հարցրեցին՝ ինչպե՞ս եմ վերաբերվում: Պատասխանեցի, որ Ղարաբաղի ժողովուրդն իր մշակույթը, հույսը, ցավը, ամեն ինչը վերցնում է իր հողից, և ես հասկանում եմ, թե ինչքան կարևոր է կապն այդ հողի հետ, բայց ոչինչ չասացի ո՛չ վառվող տների, ո՛չ թշնամու ձեռքն ընկնելու մասին: Իրավիճակը փոխվել է, բայց ֆիլմի՝ խաղաղության ու հույսի ուղերձը չի փոխվել:
-Նախորդ մեր զրույցի ընթացքում էլ նկատել էի, որ խուսափում եք քաղաքական հարցերից, գնահատականներից: Բայց հիմա, երբ ֆիլմը ցուցադրվում է աշխարհի տասնյակ երկրներում, մարդիկ ակնկալում են ճշմարտություններ, պատասխաններ լսել Ձեզնից, ակամա դառնում եք այդ հարցերի հասցեատերը:
-Ֆիլմը մարմնավորում է այն, ինչ ես տեսել ու սիրում եմ: Ֆիլմը մի ժողովրդի մարմնավորումն է: Եթե չգիտես ու քեզ հարց ես տալիս՝ ովքե՞ր են ղարաբաղցիները, որոնց մասին հոդվածներում գրում են, թե սեպարատիստներ են, ապա նայում ես ֆիլմն ու տեսնում, որ այդ «սեպարատիստները» կանայք են, երեխաներ են, նրանց հայրերն են, պապերը, նրանց խաղերն են, հողերը: Ֆիլմը մարմնավորում է այն վերացական թեզերը, որոնց մասին գրում են լրատվամիջոցները:
Ֆիլմը նայելիս՝ հասկանում ես՝ սա ղարաբաղցին է, սա է կապը հողի հետ, նրանք երեխաներ են ունենում, նրանք հույս ունեն, որ իրենց կընդունեն, և իրենց օդանավակայանը կբացվի: Դա շունչ է տալիս այն ամենին, ինչը Ղարաբաղը չճանաչողների համար աբստրակտ մի բան է:
-Եթե ներկա եք լինում ցուցադրություններին, բացատրում, ներկայացնո՞ւմ եք, որ իրավիճակը, պատմությունը փոխվել է:
-Անպայման, բայց դա էլ ծանր քար էր, որը պետք է կրեի: Բոլորի նման՝ ես էլ ամբողջ օրը լուրերին էի հետևում՝ մեր օդանավակայանի էրեխեքին ինչ եղավ, իմ Էդգարը (ֆիլմի գլխավոր հերոսը.-հեղ) որտեղ է: Սրտիս մեջ եղած բոլոր մարդկանց մասին մտածելով՝ ֆիլմի մասին պետք է խոսեի ուրիշ բառերով:
Ասում էի ու հիմա էլ ասում եմ, որ իրավիճակ է փոխվել, որ ֆիլմն այսօր դարձել է արխիվ, որովհետև այդ Ղարաբաղը չկա: Ինձ համար շատ կարևոր էր, որ մարդիկ հասկանան՝ երբ ասում են, թե սեպարատիստները կռվում են, այդ սեպարատիստները զինվորական զգեստներով այն տղաներն են, որոնց ես նկարել եմ իմ ֆիլմում, և նրանք են հիմա սպանվում դրոններով, ֆիլմում երևացող երեխաներին են ուզում իրենց հողերից հանել և ասել՝ գնացեք, ուրիշ տեղ ապրեք: Առաջին տեսարաններից մեկում Արման Նավասարդյանն ասում է՝ 90-ական թվականներին Ստեփանակերտը լրիվ քանդված էր, հիմա նայեք՝ ինչ սիրուն է: Պատմությունը ոնց որ հետ է գալիս, մի անգամ ևս Ստեփանակերտը պետք է շունչ առնի, նորից ապրի, էդ ցավով մենք պետք է կարողանանք նոր բան կառուցել:
Ես Ղարաբաղում կարող էի 100 տեսակի ֆիլմ նկարել: Այսքան տարի գլուխս կախ փնտրում էի, թե որն է Ղարաբաղի էությունը, ո՞նց, ինչո՞վ կարող եմ դա պատմել՝ առանց խաբելու, առանց հոլիվուդյան հեփի էնդի: Եվ հիմա ասում եմ՝ ինչ լավ է, որ էնպիսի ֆիլմ եմ նկարել, որն այսօր ցուցադրելուց չեմ կարմրում:
-Պատերազմի օրերին ֆիլմի հերոսներից, Արցախում ապրող ծանոթներից լուր ունեի՞ք, գիտեի՞ք՝ ինչպես են, որտեղ են:
-Իրենց ողջ լինել-չլինելն էր ամենակարևոր հարցը: Արման Նավասարդյանը գնացել էր սահման, մեր տղաներից մեկը, որի ձայնն է հնչում ֆիլմում, վիրավորվել է: Երեխան, որը Էդգարի դերն է խաղում, մարտունեցի է, և պատերազմը սկսելուց հետո ընտանիքով, բացի հորից, Երևան էին տեղափոխվել: Պրոդյուսեր Անի Որսկանյանի միջոցով փորձում էի իմ մտերիմներին գտնել, տեսնել՝ ինչպես են: Ու բոլորի պես փորձում էի հասկանալ՝ ինչ է կատարվում: Ու մինչև օրս լավ չեմ հասկանում՝ ինչ կատարվեց:
-Իսկ տեղյա՞կ եք՝ օդանավակայանն ինչ վիճակում է:
-Շատ չի վնասվել, ապակիներն են ջարդվել: Ընկերներս օդանավակայանի մասին ռուսական հեռուստաալիքի մի ռեպորտաժ էին ուղարկել: Ասում են, որ օդանավակայանը, որի բացվելուն 10 տարուց ավելի սպասում էինք, գուցե հիմա բացվի:
-«Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմն անիրականն իրական դարձնող հավատի մասին է, որի մարմնավորողն օդնավակայանն է: «Եթե օդանավակայանը շահագործվի, միջազգային հանրությունը պարտավորված կլինի ճանաչել Արցախը»,-ասում է տնօրենը: Այս օրերին Հայաստանում ու Արցախում ապրողները հասկացան, որ անիմաստ է միջազգային հանրությունից, աշխարհից որևէ ակնկալիք ունենալը: Դուք շարունակո՞ւմ եք հավատալ օդանավակայանի միջոցով Արցախի «փրկությանը»:
-Ես մի բանի մասին եմ երազում՝ գնալ, տեսնել և սրտով հասկանալ, ինչպես ժամանակին հասկացա իմ նկարած Արցախը, թե ինչին կարելի է հավատալ և ինչ՝ հուսալ: Մեզ չի կարելի հույսից զրկվել, դա ինքնասպանություն կլինի: Մենք այն ժողովուրդն ենք, որը Եղեռնից, երկրաշարժից, պատերազմից հետո շատ միամտորեն ինչ-որ բաների հավատում է և ինչ-որ բաների վրա հույս է դնում՝ շատ հաճախ սխալվելով: Մենք ոչինչ չունենք, չունենք նավթ, չունենք ծով, մենք ունենք հույս: Առանց այդ հույսի ու հավատի՝ չենք կարող գոյատևել: Պիտի փչես, որ մարող կրակը նորից վառվի: Հույսն էդպիսի բան է, պիտի փչենք, որ մեր մարող հույսի կրակը կպնի:
-Խոսքը ոչ թե առհասարակ հավատալու, այլ՝ միջազգային հանրության ճանաչմանը սպասելու, օդանավակայանի միջոցով Արցախի և արցախցիների համար ճանապարհ բացելու մասին է:
-Ես այսօր ոչինչ չեմ կարող ասել, որովհետև դեռ ոտք չեմ դրել Ղարաբաղ, չգիտեմ՝ ինչին եմ հավատում: Բայց ֆիլմը դիտողը նույն բանն է լսելու՝ եթե օդանավակայանը բացվի, եթե մեզ ճանաչեն, մենք նորմալ երկիր կդառնանք: Դա հույսի, Ղարաբաղը ճանաչելու կոչ է, որը չի փոխվել, մինչև հիմա լսվում է:
Մի մեծ ֆրանսիացի փիլիսոփա կար՝ Ժիլ Դըլյոզը, որը դեռ 1989 թվականին, խոսելով մարդու իրավունքների մասին, ասում էր՝ Եղեռնից փրկված խեղճ հայերին, որոնք փորձում են ապրել Ղարաբաղում, հանում են իրենց երկրից, և աշխարհը լռում է: Նա ասում էր՝ քանի դեռ իրավական հարցերը լուծված չեն, մարդու իրավունքը ոչ մի կշիռ չունի: Մենք տեսանք, որ, իսկապես, մարդու իրավունքը ոչ մեկին չի հետաքրքրում, որովհետև Արցախն իրավական առումով գոյություն չունի:
Պատմությունը կրկնվեց. Եղեռնի ժամանակ էլ հայերին փրկելու քաղաքական որևէ ժեստ չեղավ: Հումանիտար օգնություն հիմա էլ ուղարկում են, բայց քաղաքական դիրքորոշում արտահայտելու ժամանակ բոլորը լուռ էին: Այդ պատճառով Արցախի ճանաչումն ինձ համար շատ կարևոր է:
-Նախատեսո՞ւմ եք Արցախ գնալ: Ֆիլմն Արցախում ցուցադրելու ծրագրեր եղե՞լ են, կա՞ն:
-Հավանաբար, Հայաստանում ֆիլմը կինովարձույթ դուրս կգա հունվարի 13-ին: Հուսով եմ նաև Ղարաբաղում ցույց կտանք:
Ամեն շաբաթ ֆիլմի բովանդակությունը մի քիչ փոխվում է: Ինձ թվում է՝ ես դեռ անակնկալներ կունենամ, մեկ կամ հինգ տարուց ֆիլմը լրիվ ուրիշ հայացքով կնայեմ: Դրանից գլուխս մի քիչ պտտվում է, որովհետև ես ինչ-որ բան արեցի, իմ խոսքն ասացի, վերջակետը դրեցի: Բայց, պարզվեց, դա վերջակետ չէր, ու, կարծես, ֆիլմը շարունակում է փոխվել, քանի որ նրա ընկալումն է փոխվում:
Երբ պատերազմը սկսվեց, ես չէի կարողանում ֆիլմը նայել: Մի տեսարան կա, որում մայրը նոր ծնված երեխային հիվանդանոցի պատուհանից ցույց է տալիս հորը: Դա Շուշիի հիվանդանոցն է: Քանի որ նկարվել էր շենքի ոչ թե ճակատային, այլ հետևի հատվածը, և ոչ մի կերպ չէր հասկացվում, որ դա հիվանդանոց է, մենք մի պաննո սարքեցինք ու գրեցինք՝ հիվանդանոց: Հիմա ես նայում եմ՝ Սեմյոն Պեգովը կանգնած է իմ դերասանի տեղում, ու իր թիկունքում այդ պաննոն է: Զուգահեռ ես տեսնում էի իմ ֆիլմն ու այն, ինչ կատարվում էր իմ ֆիլմի հետ այսօր:
Լոքդաունի ժամանակ, երբ երկուս ու կես ամիս տանը նստած էինք, սկսեցի նոր սցենար գրել: Բայց հիմա թվում է՝ ինչպե՞ս կարելի է ուրիշ բանի մասին խոսել, երբ այն, ինչ կատարվեց ու կատարվում է, վառվում է մեջդ, ամբողջ կյանքդ, էությունդ կուլ է տալիս:
Էնպես որ, ես պետք է գնամ ու տեսնեմ՝ էսօրվա Ղարաբաղն ինձ ի՞նչ է պատմում, ես ասելիք ունե՞մ նոր Ղարաբաղի մասին, ինչ-որ բան կկարողանա՞մ հասկանալ:
Հարցազրույցը՝ Լուսինե Ղարիբայնի
Լուսանկարը՝ Ռոբերտ Թերզյանի