Էլիֆ Շաֆաք. «Պատրաստ լինենք լսելու լռությունները և նրանց, ում լռեցրել են»
Լոնդոնում վաղ առավոտ է։ Հանրային զբոսայգում մի բռաչափ մարդ է հավաքվել։ Շտապողներ են։ Հիմնականում։ Նրանցից և ոչ մեկը մյուսի աչքերի մեջ չի նայում: Այդ հարցում՝ նույնը և ես։ Սրանք քաղաքային կյանքի չապակոդավորված ասելիքներն են, որոնք մենք բոլորս ներս ենք առել: Զարմանում եմ՝ ինչու ենք մենք այդքան դժկամություն ցուցաբերում անծանոթ մարդկանց հետ տեսողական կապ հաստատելու հարցում։ Մեզ նման մարդկանց։ Արդյո՞ք պատճառն այն է, որ մենք չենք ուզում տեսնել կամ որ՝ մեզ տեսնեն։ Հավանաբար այս երկուսն անքակտելի են։ Ինչպես փոքրիկ երեխաները, որոնք հակված են փակել իրենց աչքերը պահմտոցի խաղալու ժամանակ՝ վստահ լինելով, որ քանի դեռ իրենք չեն տեսնում, հավանաբար իրենք էլ անտեսանելի են։
Սիրում եմ վաղ առավոտյան զբոսանքը։ Թարմություն եմ զգում քամու մեջ։ Ամենահպանցիկ անձրևը մշուշում է ակնոցս: Եթե ես քայլելիս լինեի Ստամբուլով, ապա ինձ կուղեկցեին փողոցային կատուները։ Ինքնավստահ, իշխող, գեղեցկորեն անկախ։ Քաղաքի իրական տերերը։ Փոխարենը, Լոնդոնում ինձ հետևում են սկյուռները։ Երկչոտ, զգույշ, հրաշալիորեն արագաշարժ։ Սրանք մոխրագույն սկյուռիկներ են, և, ի տարբերություն կարմիրների, նրանք կարող են իրենց գտած ընկույզները թաղել ամենուր։ Մասնագետները նշում են, որ սկյուռներն իրենց սնունդը պահելու երկու հիմնական եղանակի են դիմում. նրանք կա՛մ կուտակում են իրենց բոլոր ընկույզները մեկ կոնկրետ վայրում կամ տարբեր տեղերում են դնում՝ մեկը մյուսից ավելի ու ավելի հեռու։ Թեև գիտությունը կարող է տարբեր բացատրություններ տալ վարքագծի այս երկու տեսակների միջև եղած տարբերության վերաբերյալ, ես կասկածում եմ, որ դա ինչ-որ կապ ունի նրանց անհատականության, կամ ավելի ճիշտ՝ լավատեսության և հոռետեսության մակարդակների հետ:
Իմ ենթադրությունն այն է, որ լավատեսներն իրենց առատաձեռնությունը պահում են մեկ անկյունում՝ վստահելով, որ այդ ամենն այնտեղ կլինի իրենց վերադարձից հետո: Հոռետեսները, վախենալով, որ աշխարհը երբեք բավականաչափ ապահով վայր չէ, որտեղ իրադարձությունները շատ արագ են փոխվում, նախընտրում են իրենց սնունդը պահել բազմաթիվ վայրերում: Ո՞ր խումբն է ապրում ավելի երջանիկ: Չեմ կարող ասել։
****
Ես սիրում եմ արթնանալ լուսաբացից անմիջապես առաջ, երբ գիշերը ամենավառն է, իսկ ցերեկը՝ ամենամութը: Միջանցիկ պահ։ Ես սիրում եմ պատկերացնել այն որպես բամբուկե կախովի կամուրջ, որը ճոճվում է երկու ափերի միջև. ահա թե ինչպիսին է այդ պահի զգացողությունը։ Թե ինձ հարցնեք, սա օրվա լավագույն ժամն է։ Մտածելու, կարդալու, գրելու լավագույն ժամանակը, կամ, գուցե պարզապես շնչելու և արտաշնչելու պահը։ Դեռ ուշ գիշեր է, ուստի երազանքներդ քեզ դեռ չեն լքել։ Նրանք շարունակում են ցեցի պես պտտվել գլխիդ շուրջը, և եթե փակես աչքերդ, կարող ես լսել նրանց թևերի ձայնը: Եվ դեռ այնքան վաղ է, որ հոգսերդ, տագնապներդ, ձգտումներդ և քաղաքային կյանքի խնդիրները դեռ չեն տապալել քեզ։ Սա խաղաղ ժամ է։ Էքզիստենցիալ թեթևության ժամ գրեթե։ Թեթևություն, որը գիտես, որ երկար չի տևի: Անցողիկ, թռչող, անկշիռ մի բան։
****
Ես ծագումով մի երկրից եմ, որը երկար, հարուստ ու բարդ պատմություն ունի: Սակայն դա չի նշանակում, որ մենք հզոր հիշողություն ունենք։ Ճիշտ հակառակը, իսկապես: Թուրքիան հավաքական ամնեզիայի հասարակություն է։ Մոռանալն ամենահեշտ բանն է։ Դա այն է, ինչ ձեզանից ակնկալվում է անել: Որպես այդպիսին, մենք երբեք դասեր չենք քաղում անցյալից և երբեք չենք հաշտվում դրա հետ:
Պատմությունը, ինչպես այն ուսուցանվում է դպրոցներում և կրկնվում ընտանիքում և այլուր, միշտ եղել է his- story (նրա՛ պատմությունը): Գերիշխող պատմական շարադրանքը, ընդհանուր առմամբ, զուրկ է մարդկային էակներից, և շատ քիչ անհատներ, որոնց մասին հիշատակվում է, իշխանության և հեղինակության դիրքեր ունեցողներն են: Իսկ որտե՞ղ են կանանց պատմությունները, փոքրամասնությունների պատմությունները: Դրանք երբեք չեն ներառվում պաշտոնական պատմագրության մեջ։
Իմ գրքերում իմ կարողությունների և գիտելիքների չափով ուզում եմ ավելի շատ ձայն տալ ձայնազուրկներին։ Ուզում եմ ծայրամասը հասցնել կենտրոն, անտեսանելին մի քիչ ավելի տեսանելի դարձնել, չլսվածը՝ մի քիչ լսելի: Ինչքան որ ես սիրում և ամբարում եմ պատմությունները, որպես հեքիաթասաց, ինձ նաև հետաքրքրում են լռությունները և թե ինչպես են դրանք առաջանում:
****
Պատմությունները կարևոր են:
Մենք՝ մարդիկս, մտածում ենք պատմությունների մեջ։ Մենք պատմություններով կապվում և շփվում ենք միմյանց հետ: Իսկ այն, ինչ հիշում ենք, հիշում ենք պատմություններում: Կան ուսումնասիրություններ, որոնք ցույց են տալիս, որ երբ մենք լսում ենք ելույթ, ասենք ակադեմիական գիտաժողովի կամ հանրային միջոցառման ժամանակ, եթե ելույթի մեծ մասը կամ ամբողջը հիմնված է թվերի, ռացիոնալ վերլուծությունների, վիճակագրության և փաստերի վրա, ապա հաջորդ օրը մենք կմոռանանք դրա բավականին կարևոր հատվածը: Բայց եթե նույն ասելիքը փոխանցվի զգացմունքների, պատմությունների և անձնական հեքիաթների միջոցով, մենք նույնիսկ շաբաթներ անց կհիշենք զրույցի զգալի հատվածը։ Մայա Էնջելաուն՝ ամերիկացի բանաստեղծուհի, հուշագրող և քաղաքացիական իրավունքների ակտիվիստ, այս դինամիկան գեղեցիկ է նկարագրում. «Ես սովորել եմ, որ մարդիկ կմոռանան այն, ինչ ասացիր, մարդիկ կմոռանան քո արածը, բայց մարդիկ երբեք չեն մոռանա այդ պահին իրենց զգացածը»:
Եթե ճիշտ է, որ պատմությունները մեզ միավորում են, ապա ճիշտ է նաև, որ չպատմված պատմությունները մեզ հեռվացնում են: Բառերը կարող են ցավ պատճառել և կոտրել այնքան, որքան կարող են բուժել և միավորել: Բառերը կարող են կառուցել ամենաբարձր պատերը մեր ուղեղի ներսում և շուրջը: Նրանք կարող են նաև կառուցել ամենաամուր կամուրջները մշակույթների, համայնքների, մայրցամաքների միջև:
Մեր պատմություններին ձայն տալը՝ և՛ ուրախ, և՛ ցավոտ, միևնույն ժամանակ ուշադիր լսելով այլ մարդկանց պատմությունները՝ և՛ ուրախ, և՛ ցավոտ, խորապես փոխակերպող և հանգիստ խոնարհեցնող փորձառություն է: Այն պահը, երբ մենք դադարում ենք լսել, կամ այն պահը, երբ դադարում ենք կարդալ տարբեր կարծիքներ, նաև այն պահն է, երբ մենք դադարում ենք սովորել: Այդպես մենք փակում ենք մեր սրտերը։
****
Լավատեսության և հոռետեսության միջև երկակիությունն ինձ անվերջ գրավիչ է թվում: Իմ վերջին վեպում՝ «Կորած ծառերի կղզին» պատմության հիմքում մի թզենի է: Հեղինակները շատ բան են սովորում իրենց գեղարվեստական կերպարներից, իսկ ես շատ բան եմ սովորել նրանից (կին-ծառ է):
Իմ ծառը՝ Ficus carica(թզենին)-ն, ներգաղթյալ է։ Ծնվելով Կիպրոսում՝ Նիկոսիայում՝ մինչև օրս Եվրոպայի միակ բաժանված մայրաքաղաքում, որտեղ բաժանման գիծը բաժանում է հույն-կիպրացիներին թուրք-կիպրացիներից, քրիստոնյաներին մուսուլմաններից, նա գաղթել է Մեծ Բրիտանիա:
Սա ծառերի վերաբերյալ շատ ու շատ հետաքրքրաշարժ բաներից մեկն է: Եթե թզենու մի հատված վերցնեք, նրբորեն փաթաթեք այն, դնեք ձեր ճամպրուկի մեջ և անմիջապես տնկեք այն մեկ այլ երկիր գաղթելուց հետո, պայմանով, որ եղանակը բավական բարենպաստ լինի այս նոր վայրում, այն կաճի և նույնիսկ կփարթամանա։ Այն միաժամանակ և՛ նույն ծառն է, և՛ բոլորովին տարբեր նախորդից։
****
Պատմությունը, որը մեր երևակայության մեջ է, հստակ գծված առաջադեմ գիծ է, որը տարածվում է ավարտված անցյալից, որն ամբողջությամբ մնացել է դեռևս չբացահայտված, ու այն ձգվում է դեպի անաղարտ ապագա, որտեղ ամեն ինչ այլ կերպ կլինի և ինչ-որ կերպ ավելի ազնիվ ու արդարացի: Բայց սա ճիշտ է միայն այնքանով, որքանով դա մեր երևակայության արդյունքն է: Իրականում ժամանակը գծային չի ընթանում։ Պատմության կամարը նույնպես չի թեքվում դեպի արդարություն։ Միշտ չէ, որ երկրներն առաջ են գնում. սերունդները կարող են կրկնել հենց այն սխալները, որոնք արդեն արել էին իրենց նախապապերը։ Միգուցե դա նույն սխալը չի լինի, բայց կարող է լինել բավականին նման, սարսափելի ծանոթ սխալների շարքը։
Պատմությունը կարող է հետ գնալ. Այն կարող է նույնիսկ շրջանակների մեջ շրջանակներ գծել։
****
Ստորիլենդում, որտեղ ես սիրում եմ անցկացնել իմ օրերը, ժամանակը այլ կերպ է չափվում. այստեղ ժամացույցներն ու օրացույցներն ավելի մոտ են բնության օրինաչափություններին և ռիթմերին: Ահա թե ինչու իմ վեպում թզենին բացատրում է.
«Մարդկային ժամանակը գծային է, մի կոկիկ շարունակություն անցյալից, որը ենթադրվում է, որ ավարտված է, և այն ավարտվում է դեպի ապագա, որը համարվում է անձեռնմխելի, անարատ: Ամեն օր պետք է լինի բոլորովին նոր օր՝ հագեցած թարմ իրադարձություններով։ Յյուրաքանչյուր սեր բոլորովին տարբերվում է նախորդից: Մարդկային տեսակի նորության ախորժակը անհագ է, և ես վստահ չեմ, որ դա նրանց մեծ օգուտ է բերում:
Արբորային (ծառերին նմանվող) ժամանակը ցիկլային է, կրկնվող, բազմամյա․ անցյալն ու ապագան շնչում են այս պահի մեջ, և ներկան անպայման չի հոսում մեկ ուղղությամբ. փոխարենը շրջանակներ է գծում շրջանակների մեջ, ինչպես այն օղակները, որոնք գտնում եք, երբ կտրում եք մեզ:
Ծառը համարժեք է պատմվածքի ժամանակին, և, ինչպես պատմությունը, ծառը չի աճում կատարյալ ուղիղ գծերով, անթերի ոլորաններով կամ ուղիղ անկյան տակ, այլ թեքվում է, ոլորվում և երկփեղկվում ֆանտաստիկ ձևերի մեջ՝ դուրս նետելով հրաշքի ճյուղերն ու հորինվածքի կամարները։
Դրանք անհամատեղելի են՝ մարդ-ժամանակ և ծառ-ժամանակ»:
Մենք շատ բան ունենք սովորելու ծառերից։ Թե՛ նրանց հմայող, զգացմունքային ներկայությունից, թե՛ նրանց սրտաճմլիկ, տխուր բացակայությունից։
Չնայած հետաքրքրաշարժ հետազոտությունների և գրականության ի հայտ գալուն, հատկապես վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում, դեռ այնքան բան կա, որ մենք չգիտենք ծառերի և այն մասին, թե ինչպես են նրանք անընդհատ հաղորդակցվում՝ ինչպես երկրի վերևում, այնպես էլ երկրի տակ՝ իրենց փոխկապակցված, արմատային համակարգերի միջոցով:
Մենք այս մոլորակի տերը չենք։ Մի օր մենք բոլորս վերանալու ենք, բայց ծառերը կմնան: Նրանք եղել են այստեղ մեզնից առաջ և, հավանաբար, մեզնից ավելի երկար կապրեն։
****
Այգուց վերադառնալով՝ ես մուտք եմ գործում համացանց: Մի լուսանկար է հայտնվում էկրանիս, երբ ես այցելում եմ լրատվական կայք: Մի տարեց հույն կնոջ նկար։ Նրա դեմքը գունատ է, նրա գեղեցիկ դեմքը թաղված է տխուր արտահայտության մեջ. ձեռքերը թեթևակի հենած է կրծքին, իսկ հետևում անտառային հրդեհը շարունակում է բռնկվել՝ ոչնչացնելով հնարավոր ամեն բան։
Լուսանկարն արվել է այս ամառ անտառային հրդեհների ժամանակ, որոնք վնասել են գյուղերը, անտառներն ու բնակավայրերը Թուրքիայում և Հունաստանում։ Սոցցանցերում ինչ-որ մեկը ֆոտոշոփ է արել այս հուզիչ լուսանկարը և դրան նկարի տեսք տվել: Տարօրինակ, ապշեցուցիչ կերպով այն նման է Էդվարդ Մունկի «Ճիչ»-ին: Այս կադրում ամեն ինչ է ճչում՝ բնապատկերը, երկինքը, գետինը: Տպավորություն է, որ մեզանից շատերի ներսում է այդ ճիչը կուտակվում:
Անկասկած, դժվար է լավատես լինել այնպիսի դարաշրջանում, ինչպիսին մերն է։ Եվ, թերևս, հոռետեսության չափաբաժին է պետք, որպեսզի գոյատևենք ներկայում։ Ինքներս էլ չգիտենք, թե ինչպես ու երբվանից մենք դադարեցինք միմյանց աչքերի մեջ նայել, մեկուսացանք սեփական բողբոջի մեջ, մի տեսակ անտարբերություն ու թմրություն իջավ մեզ վրա, և աշխարհը դարձավ ավելի պառակտված, նավարկելու համար դժվարանցանելի մի վայր։
Ի վերջո, լինենք լավատես, թե հոռետես, մենք յուրաքանչյուրս պետք է դառնանք ավելի ներգրավված քաղաքացիներ, ներգրավված լինենք քաղաքացիական կյանքում, հանդես գանք արժեքների և սկզբունքների օգտին, որոնց մենք հավատում ենք՝ կիսելով մեր ձայնը, բայց հավասարապես պատրաստ լինենք լսելու լռությունները և նրանց, ում լռեցրել են։
Թարգմանությունը՝ Լյուսիլ Ջանինյանի