Դերենիկ Դեմիրճյանի արդիական «Ավելորդը»
Դերենիկ Դեմիրճյանի 145-ամյակի տարում, երբ գրողի հոբելյանն առիթ է վերստին և նորովի գնահատելու նրա՝ մեզ ավանդած գրական ժառանգությունը, ավելի քան ակնհայտ է, որ վերջին շրջանում, ավաղ, առավել արդիական ու պահանջված են այն ստեղծագործությունները, որոնց թեման հայ ժողովրդի մեծագույն ողբերգությունը՝ 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանությունն ու դրա ծանր հետևանքներն են:
Ցեղասպանությանը հաջորդած տարիների, տասնամյակների ընթացքում շատ մտածողներ ստիպված էին իրենց մեջ խեղդել ազգային ցավի ճիչը: Ավելին, ստիպված էին նաև պանծացումի ու երախտագիտության խոսքեր ձոնել այն պատմական իրողությունների ու մարդկանց առնչությամբ, որոնց թողտվությամբ ու անգամ մասնկացությամբ էին իրագործվել 1915-ի նախճիրը և դրան հաջորդած Արևմտյան Հայաստանի, Արցախի, Նախիջևանի կորուստները:
Թվում էր, թե այդ ամենը մնացել է հեռու անցյալում, և այսօր մենք պատճառ չենք ունենալու նորովի վերապրելու այդ ողբերգական անցքերը: Սակայն պատմությունն, իր սովորույթի համաձայն, կրկնվեց վերջին տարիներին, և Դեմիրճյանի «Ավելորդը» պատմվածքի դաժան պատկերները մենք տեսանք սեփական աչքերով, մեր կողքին ապրողների ու հենց մեր ճակատագրի շրջադարձերում:
Դերենիկ Դեմիրճյանն այս ստեղծագործությունը գրելու ծանրակշիռ շարժառիթներ է ունեցել: Նախ՝ մանկության մի զգալի հատվածը նա ապրել է Արդահանում, որտեղից հետագայում հարկադրաբար արտագաղթած նրա ընտանիքը ամբողջ կյանքում չի մոռացել այնտեղ թողած իր թանկ մասունքները: 19-րդ դարի վերջին գրողն ապրել է Թիֆլիսում, սովորել Ներսիսյան դպրոցում, որն ավարտելուց հետո աշխատել է Կովկասյան բարեգործական ընկերությունում: Այդ տարիների մասին գրել է. «Ներսիսյան դպրոցն ավարտելուց հետո ես սկսեցի վարել կիսագործ և թափառիկ կյանք: Կովկասյան բարեգործական ընկերության մեջ տեխնիկական քարտուղարությունն ինձ առիթ տվեց լավ շփվելու և ճանաչելու քաղաքի չքավոր և մուրացիկ խավերին: Ինչ խոսք, որ միաժամանակ դա առիթ էր նույնպես՝ աչքով տեսնելու 1896 թվականի համիդյան կոտորածների զոհերին, որ Թիֆլիս էին լցվել Մուշից, Վանից, Ալաշկերտից, Բասենից…»: Ուրեմն, ի՞նչ կասկած, որ Դեմիրճյանը լավ էր պատկերացնում, թե ինչ է սպասվում հայ ժողովրդին Օսմանյան կայսրության տարածքում: Եվ հստակ կանխազգալով իր ընտանիքին սպառնացող վտանգը՝ Դեմիրճյանը հորդորում է հարազատներին տղափոխվել Թիֆլիս (1912թ.), ապա՝ Երևան (1920-ականներ): Իր տեսած ողբերգական իրողությունները, անշուշտ, պիտի դառնային ստեղծագործության նյութ գրողի համար: Եվ ստեղծվեցին «Ավելորդը», «Ժպիտը», «Աստծո տանը», մինչև օրս անտիպ «Հովնան մեծատուն» երկերը, որոնցում նա գրում է Հայոց ցեղասպանության, հայ ժողովրդի հարկադրյալ տեղահանության, դժնի քարավանաերթերի, ապրած արհավիրքի թողած հոգեբանական ծանր հետևանքների, ապագան վերակառուցելու դժվարին ճիգերի, վերապրումի անխուսափելիության մասին:
Անվիճելի է, որ ցանկացած գրական ստեղծագործություն նորովի է ընկալվում, երբ այն մատուցվում է նորօրյա ընկալումների ծիրում, ժամանակակից ստեղծագործողների ձեռագրով: Այս իմաստով չափազանց կարևոր էին «Ավելորդը» պատմվածքի հենքով նկարահանված՝ Էդգար Բաղդասարյանի «Էրկեն կիշեր» ֆիլմի երկրորդ պատումը և Գյումրու մտորումների թատրոնի «Ավելորդը» բեմադրությունը: Դրանք այսօրվա մարդուն իրեն հասկանալի լեզվով պատմում են այն արհավիրքի մասին, որը, թվում էր, անցյալ կատարյալ իրողություն է մեր կյանքում:
Ոչ միայն նշված ֆիլմն ու ներկայացումը, այլև 44-օրյա պատերազմի մղձավանջային իրականությունը մեզ համոզեցին, որ թուրքը չի փոխել իր ձեռագիրը, և որ ավելորդների ժամանակները, ցավոք, շարունակվում են: Ուստի, զարմանալի չէ, որ այսօր այնքան պահանջված է մարդկանց շրջանում «Ավելորդը» պատմվածքը. սրա վկայությունը նաև Դերենիկ Դեմիրճյանի տուն-թանգարանում կազմակերպվող կրթական ծրագրերն են և թեմատիկ քննարկումները:
«Ավելորդի» հղացման մասին Դեմիրճյանն ասել է. «Գրելով «Ավելորդը»՝ ես սուբյեկտիվորեն գրում էի մարդկանց մասին: Հաճի աղան վաճառական չէր, նա բուրժուազիայի նեկայացուցիչ չէր, այլ մարդ իր բարոյական այլանդակությամբ և խղճի ձայներով: Սրբունը մարդ էր իր վեհությամբ և այլն»:
Դեմիրճյանագետ Հրայր Մուրադյանի վերլուծականում կարդում ենք. «Այս պատմվածքում պատերազմի արհավիրքների հարցը հեղինակին զբաղեցնող խնդրի համար հանդես է գալիս իբրև ֆոն: Դեմիրճյանին հուզող հարցը մարդու հարցն է, կյանքի նկատմամբ մարդու անկապտելի իրավունքի խնդիրը: Սակայն այդ խնդրի հրապարակ գալը, ինչպես վերը նկատեցինք, պայմանավորված էր պատերազմական իրադրությամբ: Պատերազմի բազմահազար զոհերը հիշեցնում էին մարդու մասին, ազդարարում էին կյանքի հանդեպ մարդու իրավունքը: Եվ Դեմիրճյանը հանդես է գալիս մարդու այդ իրավունքի պաշտպանությամբ, քանի որ պատերազմը եկել էր խափանելու մարդկային բնականոն կեցությունը, խարխլելու այդ կեցության հիմքերը, մարդկությանը բերելու անհուն տառապանքներ, զրկանքներ, մահ ու ավեր: Դեմիրճյանի ելակետն այս խնդրում հետևյալն է. կյանքի իրավունքն անկապտելի է ամենքի համար: Ոչ լիարժեք մարդիկ չկան կյանքում»:
Դեմիրճյանն իր հերոսի՝ Հաճի աղայի կերպարով ցույց է տվել մարդկանց դասակարգելու, լիարժեքների ու անլիարժեքների բաժանելու դաժան փաստը: Այո՛, Հաճի աղայի՝ հաշմանդամ քրոջը լքելու քայլը չունի արդարացում: Բայց փորձենք հասկանալ, թե այս քայլի նախապատճառը ո՞ւր է տանում մեզ: Ինչո՞ւ էր հասարակության մեջ պատկառելի կշիռ ու հեղինակություն ունեցող մարդը վերածվել սառը հաշվարկներին տրված անհոգի մեկի: Խորաթափանց ընթերցողը չի կարող չնկատել չարիքի արմատը՝ պատերազմ, բարբարոս թուրք, տեղահանություն, ցեղասպանություն: Ասել է թե՝ մարդու ապամարդացումը պայմանավորված էր համընդհանուր աղետով, որին դիմակայելը և չդիմազրկվելը ոչ բոլորին է հատուկ: Դեմիրճյանը ցույց է տալիս, որ Հաճի աղան այլակերպումի իր դրսևորումներում միայնակ չէ: Ամբողջ գաղթական հայությունն էր դատապարտված ընտրություն կատարել ավելորդի և ոչ ավելորդի միջև, յուրաքանչյուրի համար էին մեկ օրում կործանվում սեփական ճակատագիրն ու աշխարհը: Եվ եթե անգամ մարդիկ փորձում էին փրկել իրենց անօգնական հարազատին, միևնույն է, դատապարտված էին պարտության այս ճակատամարտում. հիշենք Հաճիի հարևան կոշկակար Պողոսի օրինակը. «…իրենց հարևան կոշկակար Պողոսը, ուժեղ երիտասարդ՝ յափնջու վրա երկու երեխա նստեցրել՝ քարշ էր տալիս ձյան վրայով: Նրա հետևից հևալով և լնգլնգալով գնում էր նրա ծերուկ հայրը: Ահա հոգնեց նա, եկավ կանգնեց և ճամփից դուրս գալով, գնաց խրվեց ձյան մեջ ու մնաց.
-Ալ չեմ կրնա… գնացեք…»:
Արդյո՞ք այս ծերունուն չէր սպառնում նույն վախճանը, ինչ Սրբունին: Ուրեմն, ինքնաօտարումը, արհավիրքի պարտադրած վայրենացումը համատարած էր և ոչ միայն ու ոչ այնքան պայմանավորված այս կամ այն մարդու անհատական որակներով:
Սա արհավիրք էր, որին դիմակայելու ի զորու չէր սովորական մահկանացու արարածը: Ինչպես որ Հաճի աղան էր հետո մղկտում Սրբունին լքելու կսկիծից, այդպես գաղթի ճանապարհին իրենց ընտանիքների անդամներին թողած, իրենց տունն ու հայրենի եզերքը բարբարոսներին հանձած ամբողջ հայությունն էր ապրում՝ կսկիծը սրտում: Այդպես էլ մենք ենք ապրում այսօր՝ ցավը խեղդած մեր մեջ, մեր տեսած պատերազմի զոհերի, գերիների ու հաշմանդամների կսկիծից հոգեբանորեն հաշմված:
«Էրկեն կիշեր» ֆիլմում յուրօրինակ լուծում է առաջարկել Էդգար Բաղդասարյանը՝ Հաճի աղային գաղթի ճանապարհի կեսից վերադարձնելով քաղաք, երբ արդեն ոչինչ հնարավոր չէր փրկել. այրվող քաղաքից փախչող հեծյալը գուժել էր. «Սրբունին սպանեցին… սուրերով սպանեցին»: Հաճի աղայի վերադարձը ֆիլմում սեփական մահվանն ընդառաջ գնալու գողգոթա է, ինքազոհողությամբ՝ գործած դաժանության բեռից ազատվելու մղում: Մի հոգեվիճակ, որ համակում է Հաճի աղային նաև Դեմիրճյանի պատմվածքում՝ սյուժետային փոքր-ինչ այլ լուծումներով:
Դեմիրճյանի նկարագրած իրավիճակի առանցքում Սրբունի կերպարն է, որի առնչությամբ մենք ունենք մի քանի նկատառում: Ըստ մեզ՝ պատմվածքի կենտրոնական դեմքը հենց Սրբունն է, ոչ այլ ոք: Հենց նրան ակնարկող վերնագիր է դրել իր ստեղծագործության վրա Դեմիրճյանը: Ինչո՞ւ: Մեր անձնական ընկալմամբ՝ Սրբունի ճակատագիրն Արևմտյան Հայաստանի ճակատագրի այլաբանությունն է: Պատմվածքի սյուժեում մի բան պարզ է ու հստակ. մինչև գաղթն ու կոտորածը կար Սրբունը՝ անպաշտպան, անմեղ, անչար: Կատարվեց այն, ինչ կատարվեց: Իսկ ի՞նչ եղավ Սրբունը, ինչո՞ւ նրա վախճանի կամ հնարավոր ապագայի մասին չի ասվում որոշակի որևէ բան Դեմիրճյանի շարադրանքում, ի տարբերություն Էդգար Բաղդասարյանի ֆիլմի: Որովհետև այստեղ էլ ի հայտ է գալիս մեկ այլ այլաբանություն՝ ժամանակի իշխող գաղափարախոսությունների և վարչակարգերի պարտադրած լռության այլաբանությունը՝ Հայոց ցեղասպանության զոհերի, Արևմտյան Հայաստանի ճակատագրի առնչությամբ: Այդպես է և այսօր՝ Արցախի կորսված հողերի, Հայաստանից բռնազավթված տարածքների դեպքում: Չէ՞ որ այսօր էլ մենք ենք լռում կամ կիսալռում Շուշիի, Հադրութի, մեր զոհերի, գերիների, հաշմանդամների մասին, վտանգված Հայրենիքի՛ մասին:
Եվ էլի մի կարևոր դեմիրճյանական ուղերձ՝ «Ավելորդը» պատմվածքի համատեքստում. Հաճի աղայի զղջումն արհավիրքի ազդեցության տակ մարդկային իր որակներին դավաճանած մարդու վերածննդի գաղափարն է շեփորում: Սա անխուսափելի է, եթե խոսքը մարդո՛ւ մասին է: Ընդ որում՝ հայ մարդն էր իրեն վերագտնողը, դաժանագույն փորձությունների ենթարկված մարդը, որովհետև նա իր խորքային բնութագրիչներով չէր կարող այլ ապագայի հանգել: Պատմվածքի վերջում մենք տեսնում ենք, որ երբ փոքր-ինչ նահանջել էր արհավիրքը, հայը (Հաճի աղան), դարձյալ գտել կամ փորձում էր գտնել իր մարդային դեմքը: Իսկ թուրքն այդպես էլ մնաց իր բարբարոս տեսակին հավատարիմ: Եվ սա պետք է դիտարկել բոլոր ժամանակների կտրվածքով:
Այսինքն՝ հային ոչ միայն ֆիզիկապես, այլև բարոյապես սպանողը ցեղասպան թուրքն է: Եվ Հաճիի ու նրա բախտակիցների օտարումն իրենց մարդկային նկարագրից բացատրվում է պատերազմի, ցեղասպանություն իրողությամբ:
Ցեղասպանագետ Նիկոլայ Հովհաննիսյանը «Հայոց ցեղասպանությունը արաբական պատմագիտության քննական լույսի ներքո» գրքում գրել է. «Մինչև 1944թ. գիտությանը հայտնի չէր «գենոցիդ» եզրը, որի հայկական համարժեքը «ցեղասպանությունն» է: Մարդկությունը մինչև այդ օգտագործում էր գլխավորապես «ջարդեր» և «կոտորածներ» եզրերը, որոնք իմաստային առումով շատ հաճախ համընկնում էին «ցեղասպանություն» հասկացողության հետ, կամ մոտ էին նրան, իսկ երբեմն՝ ոչ: «Գենոցիդ» եզրը հայտնագործել և առաջին անգամ գիտական գրականության և քաղաքական բառարանում շրջանառության մեջ է մտցրել մասնագիտությամբ իրավաբան, ծագումով լեհական հրեա Ռաֆայել Լեմկեն 1944թ. ... «Գենոցիդ» եզրի հայտնագործումը լոկ առաջին քայլն էր: Երկրորդ քայլը հանդիսացավ նրա բովանդակության սահմանումը, և այն էլ այնպիսի ձևով, որն ընդունելի լիներ բոլոր ժողովուրդների, քաղաքական ուժերի և պետությունների կողմից… Ցեղասպանությունը սահմանվեց որպես մի քաղաքականություն, որի նպատակն է բնակչության առանձին խմբերի ոչնչացումն ըստ ռասայական, ազգային և կրոնական մոտիվների ինչպես ուղղակի սպանության միջոցով, այնպես էլ այդպիսի խմբերի անդամներին մարմնական լուրջ վնասվածքներ հասցնելու և մտավոր խանգարումներ պատճառելու ճանապարհով: Այդ հասկացության մեջ մտնում է նաև կանխամտածված կերպով կյանքի այնպիսի պայմանների ստեղծում, որոնք նպատակաուղղված են այդ խմբերի լրիվ կամ մասնակի ոչնչացմանը, այնպիսի միջոցների կիրառում, որոնք հետապնդում են այդ միջավայրում ծննդաբերության կանխումը, երեխաներին բռնի կերպով մարդկանց մի խմբից մեկ այլ խմբի հանձնելը և այլն»:
Գիտական այս մեկնաբանության լույսի ներքո և Դեմիրճյանի «Ավելորդը» պատմվածքի նյութը վերարծարծելու պարագայում կասկածի տեղ չի մնում, որ մերօրյա իրականությունը շատ չի տարբերվում ցեղասպանություն որակվող երևույթից: Ավաղ, մեկ դար և ավելի անց մենք բախվել ենք նույն այդ իրականությանը, և պետք է դասեր քաղենք անցյալից, Դեմիրճյանի ու մյուս իմաստունների թողած ժառանգությունից՝ չընկրկելու համար փորձությունների դաժանության առաջ և ևս մեկ անգամ չկորցնելու համար վերապրելու հավատը:
Կարինե Ռաֆայելյան
Դերենիկ Դեմիրճյանի տուն-թանգարանի վարիչ