Բուն Բարեկենդանի հետքերով
Սուրբ Սարգսի տոնից մինչև Մեծ պահք ընկած ժամանակաշրջանում նշվում է Հայ Առաքելական եկեղեցու շարժական տոներից մեկը՝ Բարեկենդանը։ Տոնն ավարտվում է Բուն Բարեկենդանով, որը նշվում է շաբաթապահքերի և Մեծ պահքի նախընթաց կիրակի օրը։ «Բարեկենդան» կամ «բարիկենդան» անվամբ տոնը բարու և կենդանության խորհուրդն ունի։ Հայոց մեջ Բուն Բարեկենդան անվանվել է նաև Աբեղաթող քահանայական դասին տրվող որոշ ազատությունների պատճառով, իսկ ժողովրդական լեզվով կոչվել է նաև Բարեկենտանք, Բարիկեանք։
Բուն Բարեկենդանի նախորդող շաբաթ երեկոյան, ժամերգության ընթացքում, վարագուրվում է եկեղեցու խորանը և այդպես մնում մինչև Ս. Զատիկ տևող քառասնօրյա պահքի ավարտը։
Բարեկենդանը մարդու երջանկության հիշատակն է, որը դրախտում վայելում էին Ադամն ու Եվան: Այն դրախտային կյանքի օրինակն է, որտեղ մարդուն արտոնված էր ճաշակել բոլոր պտուղները, բացառությամբ բարու և չարի գիտության ծառի պտղից, որը պահքի խորհրդանիշն է: Բարեկենդանն առաքինությունների արտահայտություն է: Այդ օրը մարդիկ սգից անցում են կատարում ուրախության, չարչարանքից` խաղաղության: Այդ խորհրդով յուրաքանչյուր քրիստոնյա հոգու խոնարհումով, ապաշխարությամբ, պահքով և ողորմության հույսով պետք է սկսի Մեծ պահքի ճանապարհը: Այն տևում է 48 օր՝ Բուն Բարեկենդանից մինչև Ս. Հարության՝ Զատիկի տոնը:
Հարկ է նշել որ առաքելական եկեղեցում տարվա ընթացքում պահոց 158 օրերի մեծ մասը կարճատև պահքեր են` օրապահքեր (չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը` ի հիշատակ Հիսուս Քրիստոսի մատնության և չարչարանքների) և շաբաթապահքեր, իսկ առավել ժողովրդականություն վայելողը և ամենաերկարատևը Մեծ Պահքն է:
Մեծ Պահքն ունի յոթ կիրակի՝ Բուն բարեկենդան, Արտաքսում, Անառակի, Տնտեսի, Դատավորի, Գալստյան և Ծաղկազարդ: Մեծ Պահքի շրջանում արգելված է պսակադրությունները և մատաղը: Սակայն Վազգեն Ա կաթողիկոսի շրջաբերականով թույլատրվեց պսակադրություն կատարել Մեծ Պահքի օրերին, բացառությամբ Ավագ շաբաթվա:
Բարեկենդանը եղել է շատ սիրված, ժողովրդական տոն, և ժողովրդի շրջանում այն ընկալվում էր որպես ամենաազգային («հայոց ազգի օրեր»), ինչպես նաև ամենաերջանկաբեր, խրախճանքի, պարերի, խաղերի, զվարճահանդեսների, թատերախաղերի, այցելությունների և ուրախության երկու շաբաթ: Այն նման էր իրական ազգային խոհանոցային տոնի, որտեղ նախապատվությունը տրվում էր մսեղենին, կաթնեղենին: Իսկ առաջին օրերին պատրաստում էին գաթա ու հալվա, երեկոյան՝ կաթնապուր, մածուն, խաշած ձու: Պատրաստում էին ազգային կերակրատեսակներ, ինչպիսին են փաթիլան, սըռոնը, բխբխիկը։ Տոնին մասնակցում էին բոլորը՝ մանուկներից մինչև մեծահասակներ։ Ծերունիներն ահա միանում էին այս կամ այն խմբին`«թոփ» խաղալու: Երիտասարդները «սուրմագիլի» կամ «կունդի» էին խաղում: Շատ տարածված խաղերից էին նաև ճլորթին կամ ճոճախաղը։ Բարեկենդանին մեծ անհամբերությամբ սպասում էին նաև դիմակավոր խաղերի ու թատերական ժողովրդական ներկայացումների սիրահարները։ Հիշենք Բարեկենդանի երգերից մեկը.
Էն դիզան
Էն դիզան, բետ - բետ դիզան, տեսեք էն ո՞րն է:
Էն դիզան, բետ - բետ դիզան` գեղի ռեսներն են:
Ճնճղներ ճըլվըլալեն, տեսեք էն ո՞րն է:
Ճնճղներ ճըլվըլալեն` էն տիրացուքն են:
Էն արև, երկնուց արև, տեսեք էն ո՞րն է:
Էն արև, երկնուց արև` էն թագավորն է:
Էն լուսին ամպերու մեջ, տեսեք էն ո՞րն է:
Էն լուսին ամպերու մեջ` էն թագուհին է:
Ցախավել իդև դռան, տեսեք էն ո՞րն է:
Ցախավել իդև դռան` էն մըշակներն են:
Շունն էկավ պարկն ի բերան, տեսեք էն ո՞րն է:
Շունն էկավ պարկն ի բերան`գեղի գզիրն է:
Մուկն էկավ ալրաթաթախ, տեսեք էն ո՞րն է:
Մուկն էկավ ալրաթաթախ, էն ջաղացպանն է:
Տոնի մասին են վկայում Բուն Բարեկենդանի շարականները։ Դրանք պատմում և նկարագրում են նախածնողների դրախտային կյանքը, այն գոհունակ և զվարթ հոգեվիճակը, որ վայելում էին դրախտում Ադամն ու Եվան: Այս շարականների առանցքում «դրախտի փափկությունը», «դրախտի զվարճությունը» և Ադամի երջանիկ վիճակն է: Հիշատակվում է նաև Քրիստոսը որպես երկրորդ Ադամ, որ իր միջոցով մարդկանց արժանի դարձրեց «դրախտի փափկության»: Բուն Բարեկենդանի շարականները «զվարճության», «ուրախության» և «դրախտի երջանկության» մասին են խոսում: Ավանդության համաձայն այս օրերին եկեղեցական համայնքներում իրական «խոսքի ազատություն» էր: Բոլորն ասում էին այն, ինչ ցանկանում էին: Խռովները հաշտվում էին, իսկ կատակն անպակաս էր լինում։
Բարեկենդանի անբաժան մասն էին կազմում երգերն ու պարերը։ Պարերգերն ահա բազմաթիվ էին, տարբեր գավառներում երգվում էին տարբեր բարբառներով, բայց բոլորը, որպես կանոն տղայի կամ աղջկա գովքն էին ներկայացնում։ Ամենուր այդ օրերին համախմբվում էին գյուղերի բոլոր փողոցները։ Ըստ ազգագրական նյութերի հայտնի է դառնում, որ օրինակ Ակնում այդ նույն օրը նշանավորվում էին 80-90-ամյա կանանց պարով, որ ուղեկցվում էր հատուկ այդ պարին բնորոշ պարերգով.
Մտանք ի Բարեկենդան,
Կերթանք ի Զատիկ,
Իճապ մեկզմեկէ ինտո՞ր տի զատինք,
Եկեք պար բռնենք, ոսկեկ մի կաժէ,
Ոսկեկ մաման նստտեր, չորթանը կոշտ է։
Եկեք բռնենք յոթը շաբաթ մեծ պահքը,
Զատիկ ելլանք, ուտեն խմեն տղաքը,
Հագնին, կապեն հոռոմներուն կտտաքը։
Ըհը եկան Հայոց ազգին օրերը,
Հանեցեք հիները, հագնեք նորերը։
Հ. Խառատյան
Բարեկենդանը մեծ տարածում է ունեցել նաև սլավոնների տոնածիսական համակարգում։ Բարեկենդանը, կամ ինչպես վերջիններս են նշում՝ Մասլենիցան տարվա ամենաուրախ տոներից է, որը մեծ տարածում ունի Ռուսաստանում։ Այն արտացոլում է դարավոր ավանդույթները, որոնք խնամքով պահպանվել և փոխանցվել են նոր սերնդին։ Շուրջպարերը, երգերը, խաղերը զբաղեցնում են մեկշաբաթյա տոնի հիմքը, որը նվիրված է ձմռանը հրաժեշտ տալուն և գարունը դիմավորելուն։ Սակայն տոնն ավելի հին է, քան թվում է։ Մասլենիցան հնագույն հեթանոսական տոն է: Ենթադրվում է, որ Մասլենիցան ի սկզբանե կապված է եղել գարնանային արևադարձի հետ, իսկ քրիստոնեության ընդունումից (Հին Ռուսիայում քրիստոնեությունն ընդունվել է 988 թվականին) հետո այն սկսել է նախորդել Մեծ Պահքին։ Հրաժեշտ տալով ձմռանը՝ հնագույն սլավոնները գովաբանում էին Յարիլոյին՝ արևի և պտղաբերության հեթանոսական Աստծուն։ Յարիլոն հնագույն վկայություններում հայտնվում էր երիտասարդի տեսքով, որն ամեն տարի մահանում էր և նորից հարություն առնում։ Յարիլոն, հարություն առնելով, մարդկանց արև էր պարգևում, իսկ արևոտ գարնանային ջերմությունը առատ բերք ստանալու կարևոր խորհուրդն ուներ։ Մասլենիցայի շաբաթն այժմ համապատասխանում է քրիստոնեական ավանդույթներին։ Ըստ ուղղափառ մեկնության՝ Մասլենիցայի շաբաթը ոչ այնքան զվարճանքի շաբաթ է, որքան Մեծ Պահքի, ներման, հաշտության նախապատրաստման շաբաթ, սա այն ժամանակն է, որը պետք է նվիրել ընտանիքին, ընկերներին և բարեգործությանը։
Հնագույն սլավոնները հավատում էին Արևի Աստծուն, և հետևաբար, գարնանային արևի պատվին առաջացավ ավանդույթ՝ թխել արևի ձևով կլոր հարթ բլիթներ: Համարվում էր, որ դրանք ուտելով՝ մարդիկ մի կտոր արևի լույս ու ջերմություն կստանան։ Իսկ նրբաբլիթներն արևի խորհրդանիշ էին համարվում, ինչը նշանակում է թարմացում և պտղաբերություն։ Տոնին երիտասարդները մեծ ուրախությամբ էին սպասում։ Երիտասարդներն ու մեծահասակները լծում էին ձիերին, պատրաստում սահնակները և շրջում գյուղերում։ Զարդարում էին փայտե անիվը վառ ժապավեններով ու դրանով շրջում փողոցներով, հետո այն ամրացնում ձողի վրա։ Ընդհանուր տոնախմբություններից անմասն չէին շուրջպարերը, որոնք նույնպես ծիսական նշանակություն են ունեցել՝ հիմքում ունենալով արևը։ Իհարկե չպետք է մոռանալ նաև տոնի գլխավոր խորհրդանիշը՝ Մասլենիցայի կերպարը՝ պատրաստված ծղոտից և վառ հագուստով։ Կերպարը մարմնավորում է հենց Մասլենիցայի տոնը, իսկ Մասլենիցայի վերջին օրը «չար ձմեռը» այրվում է ծիսական կրակի վրա: Հարկ է նկատել, որ Հին Ռուսիայում հեթանոսական ժամանակաշրջանում Նոր տարին նշվում էր գարնանային գիշերահավասարի օրը, այսինքն՝ Մասլենիցան և Նոր տարին նշվում էին նույն օրը: Պատմաբան-ազգագրագետ Վ.Կ. Սոկոլովան ուսումնասիրելով Մասլենիցան, բացահայտում է նրա մի շարք առանձնահատկությունները։ Վերջինս առանձնացնում է դրա ամենակարևոր տարրերը։ Դրանք են՝ նորապսակների հետ կապված սովորույթները, լեռնային ձիավարության ծեսը, նրբաբլիթների պատրաստումը և ննջեցյալների հիշատակը։ Դրանց գումարվում էին զանազան զվարճություններն ու խաղերը։
Ալմաստ Մուրադյան
Օգտագործված աղբյուրներ
1.«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբագիր Հովհաննես Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002։
2.Տե՛ս, Բարեկենդանի տոնի մասինն, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի Արարատյան Հայրապետական Թեմի պաշտոնական կայքէջ, https://www.qahana.am/post/352
3.Տե՛ս, Բարեկենդանի երգեր, Արարատյան Հայրապետական Թեմի պաշտոնական կայքէջ։
4.Հրանուշ Խառատյան, «Հայ ժողովրդական տոները», Երևան, 2005։
5.Рябков В. М., Масленица в историографии культурологии и истории социально-культурной деятельности, Вестник культуры и искусств, ВАК,
2020.
6.Филиппова, А. А. Масленица. История праздника. Юный ученый, 2015, № 3 (3). С. 82-84, URL: https://moluch.ru/young/archive/3/168/
7.Гудкова Е., КАКАЯ ИСТОРИЯ У ПРАЗДНИКА МАСЛЕНИЦА?, «Culture.RF» https://www.culture.ru/s/vopros/istoriya-maslenicy
