Բոսխի առեղծվածները. մարդու բնությունը երբեք չի փոխվում
«Դժոխքը դատարկ է: Բոլոր հրեշներն այստեղ են»: Շեքսպիրյան այս տողերը ոչ միայն նկարագրում են մարդկային իրականությունը, այլև նրա հրեշավորությունից ոգեշնչված Հիերոնիմուս Բոսխի աշխատանքները: Նա խորապես արդիական է և հետաքրքրաշարժ բոլոր ժամանակներում՝ աշխարհի իր ֆանտաստիկ պատկերագրմամբ: Ոմանք նրան նույնիսկ անվանում են սյուրռեալիզմի հիմնադիր։ Ի՞նչն է Բոսխին դարձնում այդչափ հրապուրիչ և գրավիչ մեր դարաշրջանում, և ինչ թաքնված իմաստներ են կրում նրա աշխատանքները: 21-րդ դարում, երբ, կարծես թե, բոլոր տաբուներն արդեն հաղթահարված են, երբ աշխարհը թևակոխել է տեխնոգեն դարաշրջան, միջնադարի էպիկական երգիչը դեռևս շատ գաղտնիքներ ունի մեզ հետ կիսելու: Անգամ մեր ժամանակներում մարդկությունը դեռ շրջապատված է քաղքենիական երեսպաշտությամբ, եկեղեցական երկերեսանիությամբ և մարդկային մեղսավոր բնության բազմազան դրսևորումներով, ինչպես որ հեռու միջնադարում էր:
Հիերոնիմոս Վան Աքենը, Նիդեռլանդների աշխույժ առևտրական քաղաք Հերտոնգենբոսի բնակիչ էր, որի ոչ այնքան մեծ բնակատեղին հայտնի էր զանգերի և երգեհոնների արտադրությամբ: Նրա առաջին ուսուցիչները եղել են հորեղբայրն ու հայրը, որոնք նույնպես զբաղվում էին նկարչությամբ։ Բացի այս ամենից, մեզ, գործնականում, ոչինչ հայտնի չէ մեծ նկարչի մասին, բացի այն, որ նա «Տիրամոր եղբայրություն» կազմակերպության (կարդա աղանդի) անդամ էր և կատարում էր նրանց պատվերները։ Ուշ միջնադարը մեծ կրոնական «բազմազանության»
ժամանակաշրջան էր, որտեղ յուրաքանչյուրը ձգտում էր հետևել իբրև թե ճշմարիտ հավատքին, ինչի պատճառով շատերը տարվում էին տարբեր աղանդավորական ուղղություններով: Չնայած իր կյանքի մասին փաստերի պակասին, Բոսխն իր ստեղծագործություններում թողել է բազմաթիվ գաղտնի բանալիներ, որոնց բացահայտումը հատկապես հետաքրքիր է այսօրվա իրողությունների համատեքստում:
Բոսխն իր ստեղծագործություններում վեր է հանում ամբողջ մարդկության իրական դեմքը՝ հասարակ մահկանացուների, հոգևորականների և այլոց: Մեծ դատաստանի մշտական սպասումը միջնադարյան մարդու գիտակցությունն էլ ավելի զգայուն էր դարձնում ցանկացած չնչին բարոյական շեղումների և աննշան սխալների նկատմամբ: Մարդիկ, կարծես, ժամանակի պակաս էին զգում իրենց շտկելու համար: Ամբողջ իրականությունը ձեռք էր բերում որոշակի հոգևոր արժեք և ստանում կրոնից բխող իմաստավորում։
Այս հոդվածում քննության կենթարկենք Բոսխի առաջադրած 3 մեղքերի պատկերային դրսևորումները իր իսկ աշխատանքներում: Դրանք են՝ ագահությունը, ցանկասիրությունն ու հիմարությունը/տգիտությունը:
Ագահություն
Հյուսիսի նկարիչն իր գործերով փիլիսոփայական կարևոր խնդիրներ է բարձրացնում՝ դիմելով ազգային ասացվածքներին, առակներին և ֆոլկլորին: Օրինակ՝ «Դեզի սայլը» մի ստեղծագործություն է, որը մինչև օրս չի կորցնում իր արդիականությունը, քանի որ մեզ պատմում է մեր իսկ մեղսավոր բնության մասին, որի դրսևորումներից մեկն ընչաքաղցությունն ու ագահությունն են: Ստեղծագործության կենտրոնում դեզի հսկայական կույտ է, իսկ շուրջը՝ վխտացող ամբոխը, որի անդամները, կռվի մատնվելով մեկը մյուսի հետ, ձգտում են տիրանալ երանելի հարստությանը։ Վերևում պատկերված է Քրիստոսը, որը վերերկրյա աշխարհից ակնդրում է, թե ինչպես են մարդիկ իրենց «դրսևորում»: Ներքևից ոչ ոք չի նկատում երկնքում աստվածային ներկայությունը, միայն ձախ կողմում գտնվող հրեշտակը, որը նստած է դեզի վրա, ջերմեռանդ աղոթում է մնացածին հոգևոր կուրությունից ազատելու համար: Ամբոխի կյանքը բավականին բազմազան է. Մասնակիցները կամ ծեծում են միմյանց, կամ փորձում են սանդուղքով հասնել դեզի գագաթին, իսկ նրանք, ովքեր արդեն այնտեղ են, զբաղվում են սիրախաղերով: Այնպիսի զգացողություն է, որ նկարում պատկերված է մեր իսկ կյանքը, որը հոսում է այդ երանելի, բայց փուչ դեզի շուրջը: Իսկ ի՞նչ է խորհրդանշում վերջինս: 15-րդ դարում Նիդեռլանդներում դեզն օգտագործվում էր բացասական իմաստով և նշանակում էր «փուչ» կամ «անպետքություն»: Բացի այդ, դեզը բավականին էժան պրոդուկտ էր, ինչն էլ ստիպում էր մարդկանց այն այլաբանորեն կապել մարդկային գոյության փխրունության և աննպատակ լինելու հետ: Նույնիսկ այդ ժամանակ տարածված էր մի լեգենդ, որ 16-րդ դարում ինչ-որ դև նիդեռլանդական մի քաղաքով մեկ դեզի սայլ էր տանում՝ ի նշան երկրային հաճույքների անհարատևության։ Մինչև այժմ դժվար է պարզել, թե ով ումից է ոգեշնչվել, Բոսխը՝ օդում կախված պատմություններից, թե մարդիկ՝ Բոսխի աշխատանքից։ Նույնիսկ առանց որևէ բացատրության և իմաստային կապերի ակնհայտ է, որ «Դեզի սայլը» նկարն ագահության և ընչաքաղցության պատկերային արտահայտումն է: Եվ մենք, որպես ժամանակակից մարդիկ, տեսնում ենք և գիտենք, թե ինչի է հանգեցնում այդ արատների չափից դուրս դրսևորումը, այն է՝ կռիվների, եթե ոչ պատերազմների, մարդկային արժեքների ոչնչացման ու անարգման։ Ինչով է զբաղված այս պահին ամբողջ աշխարհը, եթե ոչ մարդկային ռեսուրսների օգտագործմամբ և հարստության դիզմամբ։ Որքան ծանոթ են մեզ այս աշխատանքի հերոսները՝ վանականներն և միանձնուհիները, որոնք այնքան հեռու են ազնվությունից, որքան մենք՝ եկեղեցական կոչումներից: Որքան հեռու են մեր «թագավորները» իրենց պարտականությունները կատարելուց։ Ինչպես ասում էր Նիցշեն. «Փոքր մարդը հավերժ վերադառնում է»: Ով կմտածեր, որ մեծ վերադարձի գաղափարն այդքան նողկալի կլինի։ Մարդու բնությունը երբեք չի փոխվում: Հետաքրքիր է, որ ձախ կողմում պատկերված ձիեր հեծած կարևոր պարոնայք ամենևին էլ չեն պայքարում դեզի սայլին տիրանալու համար. Չէ որ այն արդեն նրանց է պատկանում: Այսպիսով, հասարակ մարդիկ առաջնորդվում են ագահությամբ, իսկ իշխանություն ունեցողները՝ գոռոզությամբ։ Երկուսն էլ մեղք են գործում: Մեր ժամանակներում մենք էլ մեր մաշկի վրա զգում ենք մերթ բարձր կոչում ունեցող մարդկանց ծայրահեղ անտարբեր վերաբերմունքն իրենցից ցածրերի նկատմամբ և մերթ հասարակ քաղաքացու աներևակայելի կատաղությունը, որից դրդված նա փորձում է գոնե մի չնչին կտոր խլել ընդհանուր «դեզից»։ Ուշադրության է արժանի երկու զույգերի սիրային տեսարանը, որոնք արդեն հասել են դեզի երանելի գագաթին: Թվում է թե նրանք արդեն տիրացել են ամենացանկալի պատառին, բայց ահա թե ինչպես են օգտագործում այդ ռեսուրսները: Սա հնարավորությունների կույր վատնում է ցանկասիրության վրա, որն, ինքնին, արդեն մեղք է: Մեղքը բերում է էլ ավելի մեծ մեղքի: Այս հոգևորականներն անգամ Ռասկոլնիկովի պես հանցագործի չափ պատվի ու կարեկցանքի զգացում չունեն մարդկության նկատմամբ: Մոտակայքում նվագող կապույտ դևն էլ ավելի է ընդգծում պատմվածքի հոռետեսական բնույթը: «Ունայնություն ունայնությանց, ամեն ինչ ունայն է», նույնիսկ հասնելով բաղձալի բարեկեցությանը, մարդկությունը չի կարողանում արժանապատվորեն օգտագործել այդ ռեսուրսները:
Բացի կենտրոնական պատկերից, կարևոր է ուշադրություն դարձնել նաև կից նկարներին, որոնք տրիպտիխի մաս են կազմում: Առաջին մասում պատկերված է մարդու արարումը, նրա մեղսագործությունը և դրախտից վտարումը։ Կենտրոնում Բոսխը ցույց է տալիս, թե ինչպես է արարման տեսարանից բխում բոլորիս կյանքի ողբալի «արդյունքը», կենտրոնական աշխատանքում դեզի սայլը շարժվում է ձախից աջ, ինչպես կինոժապավենում, և նրա շուրջ մարդիկ եռուզեռի մեջ փորձում են գոնե ինչ-որ բան գողանալ իրենց դատարկ կյանքն իմաստավորելու համար: Իսկ աջ կողմում արդեն «հատուցումն» է Աստծո սկզբնական պատգամից շեղման համար, այն է՝ հավերժ տանջանք դժոխքում։
Ցանկասիրություն
Եթե «Դեզի սայլը» մարդկության ագահության պատմությունն է, ապա «Երկրային հաճույքների այգին» մեկ այլ մահացու մեղքի՝ հեշտասիրության պատկերային արտահայտումն է: Տրիպտիխը բաժանված է երեք սյուժեի՝ դրախտի, որտեղ առաջին կինը սկիզբ դրեց մեղքի ծնունդին ու տարածմանը, կենտրոնական մասի, որտեղ պատկերված են մարդկային բազմազան արատներ, և, վերջապես, դժոխքի, որտեղ մեղավորները ստանում են իրենց արժանի պատիժը:
Դիտողի ուշադրությունն անմիջապես գրավում է կենտրոնում տեղակայված լճի պատկերը, որտեղ կանայք լողանում են, իսկ ջղաձիգ ձիավորները՝ պտտվում նրանց շուրջը։ Սա հակառակ սեռերի հավերժական գրավչության փիլիսոփայությունն է, որի շնորհիվ աշխարհը շարունակում է գոյություն ունենալ: Ինչպես ասում էր Էմպեդոկլեսն աշխարհը հիմնված է երկու հակադիր ուժերի վրա՝ սիրո և ատելության։ Կարելի է ասել, որ երկրային հաճույքների այս պարտեզը համաշխարհային սիրո պատկերագրումն է: Ինչպես ասում էր փիլիսոփան, սիրո ուժին բնորոշ է ջրի տարերքը, և զարմանալիորեն միջնադարում շատերը նույնպես սեռականությունը կապում էին ջրի հետ: Այդ իսկ պատճառով նկարի հերոսները անմիջական շփման մեջ են ջրի հետ, որն էլ սնուցում է նրանց ցանկասիրությունը։ Հատապտուղները, որ ամենուր հանդիպում են նկարում, խորհրդանշում են մարմնական հաճույքների դատարկությունն ու իմաստազրկությունը: Մրգերը միայն անցողիկ հաճույք են պատճառում, բայց ոչ մի կերպ լիարժեք սնունդ չեն ծառայում քաղցը հաղթահարելու համար, ինչն, այս դեպքում, վերաբերում է նաև հեշտասիրությանը։ Այսպիսով, մեր արատավոր բնույթից բխող ձգտումները ծառայում են միայն փուչ և ունայն ցանկությունների բավարարմանը, այլ ոչ թե մեր բնության հիմնարար փոխակերպմանը: Դրա արդյունքն էլ արդեն տեսնում ենք տրիպտիխի աջ կողմում, որտեղ պատկերված է մեղքերի հատուցման ընթացքը: Այստեղ տեղ են գտել դրա բոլոր տեսակները՝ որկրամոլությունը, ագահությունը, հպարտությունը, ցանկասիրությունը։ Հսկայական թռչնանման գազանը կուլ է տալիս հեշտասերներին, ներքևում՝ փոսի շուրջն ագահ տղամարդը հետ է տալիս իր ամբողջ հարստությունը՝ մանրադրամների տեսքով, որկրամոլն ազատվում է սննդից, հպարտության մեջ մեղավոր տիկինը նայում է դևի հետույքին դրված շողշողացող վահանին։ Հետաքրքիր է, որ դժոխքում տեղ են գտնում նաև երաժիշտները։ Միջնադարում երաժշտությունը համարվում էր իրական հավատքից շեղող մանևր, ուստի եկեղեցիներում արգելվում էր նվագել ինչ-որ էմոցիոնալ կամ սրտաճմլիկ մեղեդիներ: Բացի այդ, շատ երաժշտական գործիքներ երկիմաստ նշանակություն ունեին՝ կապված սեռական հատկանիշների հետ: Այսպիսով, երկրային հաճույքների պարտեզը կեղծ դրախտն է, որտեղ մարդկությունն ապրում է ստվերային կյանքով ու ցանկություններով: Պսևդոդրախտին հատուկ է վաղանցիկությունը և ունայնությունը: Արդյոք այժմ, 21-րդ դարում մենք նույնպես չենք ապրում ոչ հարատև արժեքներով, որի ապացույցը մասսայական մշակույթն է, արդյոք շրջապատված չենք բոդրիարյան սիմուլյակրերով, ինչպիսիք են բոսխյան հրեշները: Սա մի հարց է, որի պատասխանը բոլորս գիտենք, բայց ընդունել այն դեռ ոչ ոք չի հանդգնում:
Տգիտություն
Մյուս արատը, որին անդրադառնում է Բոսխն իր աշխատանքներում՝ տգիտությունն է: Վերջինս միշտ արդիական է, սակայն 15-րդ դարում այս խնդրի շուրջ շատերն էին մտորում. Էրազմ Ռոտերդամցին իր «Գովք հիմարության» աշխատանքում հետաքրքիր կերպով երեսնիվայր է շրջում մարդկային պատկերացումները հիմարության մասին: Ըստ նրա՝ տգիտությունը շատ ժամանակ օգնում է մարդկանց և հեշտացնում նրանց կյանքը: Նրա կարծիքով, հիմարությունը երբեմն օգնում է շրջանցել դառը իրականությունը և անսպասելի կերպով մատուցել ծանր գոյութենական խնդիրները: Եվ, վերջիվերջո, մեզնից շատերն են սիրում «խելապակասներին», քանի որ նրանց հետ կյանքն ավելի հեշտ է թվում: Մի՞թե սա փորձ չէ արդարացնել տգիտությունը: Աշխատանքի սկզբում կարող է այդպես թվալ, սակայն Ռոտերդամցին շարունակում է, մատնանշելով այն հասարակական խավերը, որոնք գտնվում են հիմարության աստվածուհու «հովանու տակ»: Դրանք են՝ թագավորները, հոգևորականները, առևտրականները, փիլիսոփաները և այլոք: Պարզվում է՝ մեզնից յուրաքանչյուրը փոքր-ինչ «օժտված է» հիմարությամբ, որն էլ, ճակատագրի հեգնանքով, համախմբում է բոլորիս: Նույն կերպ էլ Բոսխն իր աշխատանքում քննադատության է ենթարկում աշխարհիկ և հատկապես հոգևոր մարդկանց՝ տգիտության ճիրաններում լինելու համար: Նկարի կենտրոնում տեսնում ենք միանձնուհուն իր հոգևոր գործընկերոջ հետ, որտեղ երկուսը դեմքով ձգվում են դեպի համեղ պատառը՝ ենթադրաբար սիրառատ երաժշտության ներքո: Մյուս հերոսները նույնպես ակտիվորեն տրվում են որկրամոլության: Վերևում տեսնում ենք կիսալուսնի սիմվոլը, որպես չարի հաղթանակի ապացույց: Նավակը, որը մեր կյանքի խելամիտ ուղղորդվածության խորհրդանիշն է, այս նկարում կարծես մատնված է անտարբերության: Արդյո՞ք որևէ բան փոխվել է մեր ժամանակներում: Արդյո՞ք մենք էլ չենք նստած մեր նավակում, անտարբեր այն բանին, թե ուր է այն ուղղորդվում, և մեր հայացքը՝ անեզր հորիզոնում նկատում է միայն դիմացից կախված նրբաբլիթը:
Այսպիսով, մարդկային մեղքերը ոչ միայն հարատև են, այլև անփոփոխ: Այն, ինչ միջնադարում էր քննադատվում, մինչև այժմ դեռ չի հաղթահարվել: Եկեղեցականները ձգտում են հարստության, թագավորները՝ բռնակալության հաստատման: Եվ պետք չէ անակնկալի գալ, եթե մի օր մեր նավակը տեսնենք սուզվելիս՝ անհուն ծովի ճիրաններում:
Ռուզաննա Լազարյան
Պատկերներ.
Գլխավոր- Դեզի սայլը
1. Երկրային հաճույքների այգի
2. Հիմարների նավակը
3. Երկրային հաճույքների այգի, հատված
