Ատոմ Էգոյան. «Կարևոր է, որ յուրաքանչյուր հայ գիտակցի այս երկրի լինելիության հրաշքը»
Երկիր, որը մենք կորցրել ենք, և երկիր, որը մենք դեռ ունենք
Ատոմ էգոյանի հետ իմ զրույցը տեղի ունեցավ վիրտուալ հարթակում։ Պայմանավորված ժամին մենք միացանք և թեև նախկինում միմյանց չէինք ճանաչել, ընդամենը մի քանի րոպե անց սկսվեց մի զրույց, որը մի կողմից հպարտության զգացում էր առաջացնում, մյուս կողմից փոխանցում արվեստում մեծ ասելիք ունեցող մարդու հետ զրուցելու հաճույքը։
Մեր զրույցի իսկ օրը վիրտուալ կինոհարթակներից մեկում պիտի տեղի ունենար իր վերջին՝ «Պատվավոր հյուրը» ֆիլմի պրեմիերան Հյուսիսային Ամերիկայում։ Մինչև այդ, ֆիլմն արդեն ցուցադրվել էր Տորոնտոյի, Լոնդոնի, Կահիրեի, Բելգրադի փառատոներում։ Առաջիկայում նախատեսված էր ֆիլմի ցուցադրությունը շատ այլ կինոհարթակներում ևս, սակայն համավարակը փոխել էր պլանները։ Եվ մենք զրույցը սկսեցինք հենց այդ կետից։
Ատոմ Էգոյան -Բելգրադում մենք հրաշալի ցուցադրություն ունեցանք, ֆիլմը հատուկ մրցանակի արժանացավ, հենց այնտեղ էլ իմացանք Քովիդի համավարակի տարածման մասին։ Ես ու Արսինեն անմիջապես վերադարձանք Տորոնտո։ Ֆիլմի ցուցադրությունը նախատեսվում էր նաև Սոֆիայում, ինչպես նաև «Ոսկե Ծիրանում», բայց ամեն ինչ փոխվեց, և մենք այդ օրից ի վեր ընդհանրապես չենք ճամփորդել։ Բայց ես երախտապարտ եմ այն հնարավորության համար, որ կարողացա գոնե հասցնել հանդիսատեսին ցուցադրել ֆիլմը։ Թեև անսովոր է, որ կինոդահլիճին պիտի փոխարինի ցուցադրման այս ձևաչափը, սակայն խորապես շնորհակալ եմ ֆիլմի օնլայն հեռարձակումը կազմակերպողներին։ Մենք անվերջ սպասման մեջ էինք, անհանգիստ, թե ինչ կլինի ֆիլմի ցուցադրության ճակատագիրը, բայց նաև գիտեինք, որ այս անսովոր իրավիճակի պատճառով շատ ուրիշ ֆիլմեր նույնպես ցուցադրության են սպասում։ Եվ որոշեցինք, որ այս ձևաչափը տվյալ պահին ցուցադրության լավագույն ձևն է։ Իրականում ես այսօր շատ մտահոգ եմ կինոգործիչների երիտասարդ սերնդի համար, հատկապես անկախ կինոգործիչների, քանի որ փառատոնային աշխարհը նրանց կարիերայի կայացման համար չափազանց կարևոր է։ Եթե իմ ֆիլմերը ժամանակին չանցնեին փառատոներով, ես հաջողված կարիերա չէի ունենա։ Իհարկե, այս պահի համար, թերևս, լավ լուծում են վիրտուալ փառատոները, բայց դրանք բացառում են մարդկային շփումը, հարաբերությունների, կապերի հաստատումը, որոնք փառատոնային կյանքի նշանակալի կողմն են։ «Ոսկե Ծիրանի» շրջանակներում մի շատ կարևոր գործնական, աշխատանքային քննարկում ունեմ, մասնակիցները երիտասարդ կինոգործիչներ են Հայաստանից, Թուրքիայից, Ադրբեջանից, Վրաստանից՝ շուրջ տասնհինգ կինոգործիչներ։ Արդեն նայել եմ նրանց ֆիլմերը, որոշները փայլուն աշխատանքներ են, ընթերցել եմ նրանց կինոիդեաները։ Իմ խորհուրդներով հնարավորինս կաջակցեմ, բայց գիտեմ, որ նրանց կարիերան մեծապես կախված է փառատոներից։ Այստեղ ուրիշ կարծիք լինել չի կարող։ Ինձ պես ռեժիսորների հարցն այլ է, ես հեղինակություն ունեմ, կարող եմ ցուցադրության հարցը լուծել։ Իմ կյանքում հիմա այն պահն է, երբ ես իսկապես ուզում եմ օգնել երիտասարդ սերնդին։
Մենք այս տարածաշրջանում տաղանդավոր ներուժ ունենք։ Դրա լավագույն օրինակը մեր Նորա Մարտիրոսյանի ֆիլմն է, որը հրավիրվեց Կաննի փառատոն։ Սա մեզ համար հպարտություն ապրելու բացառիկ պահ է։ Ես գիտեմ Նորային, գիտեմ, թե որքան մեծ ջանքեր է նա դրել ֆիլմի ստեղծման գործում, և ահա՝ ունենք այսպիսի չքնաղ արդյունք։ Բոլորս անհամբեր սպասում էինք տեսնել Նորային՝ Կաննի կարմիր գորգի վրայով քայլելիս, շատ ափսոս, որ փառատոնը հետաձգվեց։ Իմ խնդիրներն ինձ շատ անկարևոր են թվում, երբ ես մտածում եմ, թե ինչ են զգում այն կինոգործիչները, որոնք նոր են սկսում իրենց կարիերան։ Հավատացեք, այս իրավիճակում ես անգամ ամաչում եմ խոսել դրանց մասին։
Մերի Մուսինյան -Հատկապես «Ոսկե Ծիրանը» Ձեզ է՛լ ավելի կապեց Հայաստանի հետ, այդպես չէ՞։
Ա.Է. -Այս էմոցիոնալ կապը սկսվել է ավելի շուտ։ 1991-ին ես ու Արսինեն մասնակցում էինք Մոսկվայի կինոփառատոնին, որից անմիջապես հետո գնացինք Հայաստան։ Մեր երազանքն էր։ Այ, տեսնո՞ւմ եք, հիմա էլ հուզվում եմ, երբ հիշում եմ այդ այցելությունը։ Մոսկվայում դժվարությամբ վիզա ստացանք, և երբ վերջապես ինքնաթիռ նստեցինք, պարզվեց այն վթարային վիճակում է։ Պատկերացրեք մեր ապրումները՝ երեք ժամ շարունակ օդանավը պտտվում էր Մոսկվայի մերձակայքում: Երբ վերջապես հասանք Հայաստան, պարզվեց՝ վայրէջք է կատարել մեկ անիվը պակաս։ Մտածում էինք՝ տեր Աստված, հայրենիք վերադառնալու ինչպիսի՜ դրամատիկ ճանապարհ։
Երբեք չեմ մոռանա Հայաստանը տեսնելու առաջին պահը։ Ես ու Արսինեն շատ հուզված էինք։ Հայաստանում լույսը նոր-նոր էր բացվում, շատ լավ հիշում եմ թռչունների ճռվողյունը և այդ անհավատալի զգացումը, որ մեր երկրին հանդիպում ենք այն շրջանում, երբ այն մեծ փոփոխությունների շեմին է։ Մոսկվայից մենք եկել էինք ոգևորությամբ. իմ`«Ապահովագրական գործակալը» ֆիլմն այնտեղ արժանացել էր հատուկ մրցանակի, որի բաղկացուցիչ մասն էր մեկ միլիոն սովետական ռուբլին, որն ինձ որպես մրցանակ տրվել էր Սովետական Միությունում ֆիլմ նկարելու համար։ Անհավատալի էր։ Մենք ունեինք մեկ միլիոն սովետական ռուբլի, որն այդ ժամանակ ահռելի գումար էր Հայաստանում ֆիլմ նկարելու համար։ Հայաստանն այդ ժամանակ դժվար վիճակում էր, էլեկտրականությունը հաճախ անջատում էին: Ես տեսել եմ ինչպես էին մարդիկ ստիպված ծառեր կտրում՝ տաքանալու համար։
Մ.Մ. -Դուք նկարահանե՞լ եք այդ ամենը։
Ա.Է. -Այո, և մի օր անպայման ես մի բան կնկարեմ այդ մասին, իմ առաջին տպավորությունների կադրերն ունեմ, որոնք մինչև այս որևէ տեղ չեմ ցուցադրել։
Մենք Հայաստանում ֆիլմ նկարելու գաղափարով շատ ոգևորված էինք, բայց անմիջապես հաջորդ տարի Հայաստանը դարձավ անկախ պետություն, և սովետական ռուբլին ուղղակի անհետացավ։ Ռոտերդամի փառատոնում ես հանդիպեցի գերմանացի պրոդյուսերի, որը լսել էր Հայաստանում ֆիլմ նկարելու իմ նախագծի մասին։ Նա ինձ խոստացավ, որ գերմանական հեռուստաալիքը կաջակցի ինձ։ Եվ ավելի փոքր գումարով մենք հաջորդ ամառ վերադարձանք Հայաստան՝ նկարելու «Օրացույցը»։ Իրականում ես շատ հպարտ եմ այս ֆիլմով, քանի որ սա, թերևս, անկախ Հայաստանում նկարահանված առաջին ֆիլմն էր, որը ցուցադրվեց միջազգային փառատոներում։ Հիշենք, թե կինոն Հայաստանում այդ տարիներին ինչ վիճակում էր։
«Օրացույցը» հայկական ինքնությունը ներկայացնող ենթագիտակցության երեք շերտերի մի հետաքրքիր դիմանկար է։ Ուղեկցողի կերպարում Աշոտ Ադամյանն է, որը երկրում ապրող մարդն է՝ մշակույթի ու պատմության իր խորը իմացությամբ, Արսինեի կերպարը՝ թարգմանչուհին, մեր Սփյուռքի մշակույթի ներկայացուցիչն է, և՝ իմ կերպարը, որն առաջին հայացքից հայկականության հետ որևէ առնչություն չունի։ Նա մեծացել է Կանադայի արևմտյան հատվածում, որտեղ իր ընտանիքը միակ հայ ընտանիքն էր, բայց, այդքանով հանդերձ, նա դեռ ունի ինքնության զգացողություն։ Հետաքրքիրն այն է, որ մենք այդ ժամանակ բացառիկ հնարավորություն ունեցանք այցելելու եկեղեցիներ ու մշակութային հուշարձաններ, որոնք այդ ժամանակ բացարձակապես մեկուսի էին, որևէ այցելու չունեին, նկարահանումներ անելիս մենք բառի բուն իմաստով միայնակ էինք։ Օրինակ, մի ամբողջ օրով Նորավանք գնացինք, հետո՝ Սաղմոսավանք, Գառնի, Հաղպատ, և ամենուր մեն-մենակ էինք։ Սա ֆիլմի յուրահատուկ միջավայրն ու մթնոլորտը դարձավ։ Այժմ նման նկարահանում անելն անհնար է. այս վայրերը վաղուց արդեն լի են զբոսաշրջիկներով։ Հայաստանն այդ շրջանում աշխարհից գրեթե կտրված էր, կարծես «կարանտինի» մեջ լիներ, և մենք, փաստորեն, ակամա հնարավորություն ունեցանք նկարել մեր երկիրն իր մեկուսացման շրջանում։ Ֆիլմում, ինձ թվում է, դա երևում է։ Հիմա երբ խոսում ենք երիտասարդ կինոգործիչների դժվարություններից, ես ուղղակի հիշում եմ իմ ու Արսինեի երիտասարդ շրջանն ու մեր «Օրացույցը»։ Մեր կապը Հայաստանի հետ հենց այդ տարիներից սկսվեց։
Մ.Մ. -Հարցազրույցի առիթով վերանայեցի ֆիլմը, կարծիքս, իհարկե, մասնագիտական չէ, բայց որպես սովորական կինոդիտող, ինձ համար շատ անկեղծ, հուզիչ առանցք կա «Օրացույց» ֆիլմում։ Եվ դա ոչ միայն կինոպատումի Ձեր ձևի շնորհիվ է՝ ինքնության երեք շերտերի հետաքրքիր երկխոսության համադրությամբ, այլև այն, որ Դուք, որ, կարելի է ասել, նոր էիք բացահայտում Հայաստանը, փաստորեն այս ֆիլմով աշխարհին նաև պատմեցիք մեր երկրի մասին՝ Ձեր հերոսների, օրացուցային պատկերների շնորհիվ։ Ֆիլմը ցուցադրվեց միջազգային մի շարք կինոհարթակներում և գուցե շատերի համար դարձավ մեր երկիրը ճանաչելու առիթ։
Ա.Է. -Իսկ դուք տեսե՞լ եք ֆիլմի նոր՝ բարձրորակ փոխակերպմամբ տարբերակը, որը շատ գեղեցիկ է ստացվել։ Շատ կուզեմ նոր տարբերակը բոլորը նայեն։ Սփյուռքի իմ շատ սերնդակիցներ կհիշեն, անգամ Վիկտորիայում, որ հայեր չկային, ամեն տարի մենք Հայաստանի պատկերներով օրացույց էինք ստանում։ Եվ Մայր երկրի հետ մեր կապը հենց այս օրացույցի միջոցով էր հաստատվում։ Իմ ֆիլմում լուսանկարիչն օրացուցային լուսանկարներ անելու խնդիր ունի միայն իր առջև դրված։ Եվ նա, ըստ էության, չի ուզում առնչվել այս հոգևոր հուշարձանների էությանը, պարզապես լուսանկարում է՝ մեկուսի դիրք ընտրելով լույսի և կոմպոզիցիայի առումով։ Եվ Արսինեի կերպարն է, որ հոգևոր կապ է ստեղծում այդ տարածության հետ։ Ֆիլմում մի պահ կա, կհիշեք, նրանք Օձունում են, ուղեկցորդը՝ դերասան Աշոտ Ադամյանն ու թարգմանչուհին՝ Արսինեն, զրուցում են երեխաներ մեծացնելու մասին, և լուսանկարիչը չի հասկանում, թե ինչի մասին է խոսակցությունը, նույն կերպ այն չի հասկանում նաև հայերեն չիմացող կինոդիտողը։ Եվ ահա այստեղ այդ զգայուն հարցն է՝ ինչպես ես դու մոտենում, մուտք գործում այդ հին մշակույթ ու պատմություն։ Այդ մշակույթի խորությունը երկու շերտ ունի, որի հետ առնչվելով՝ դու կարող ես մոտեցնել քեզ պատմությունը: Առաջին տարբերակը պատմության ու մշակույթի հետ որպես զբոսաշրջիկ հարաբերվելն է, ինչը մշակույթի մակերեսային ընկալում է՝ պարզապես վերցնել օրացույցը և նայել եկեղեցիների լուսանկարներին։ Մյուս տարբերակը շատ ավելի խորքային է և, իմ կարծիքով, ֆիլմի ամենաազդեցիկ շերտերից մեկն է։ Նկատի ունեմ, որ «Օրացույցը» առաջարկում էր մի բան, որը, ցավոք, երբեք տեղի չունեցավ։ Ֆիլմում Արսինեի հայրենասեր կերպարը մնում է Հայաստանում՝ որոշելով լքել լուսանկարչին։ Իմ ակնարկը հայրենադարձության մասին էր։ Բայց մենք գիտենք, որ իրական հայրենադարձություն այդպես էլ տեղի չունեցավ։ Շատերը Սփյուռքում տարիներ շարունակ ոգեշունչ հայրենասիրական խոսքեր են ասել՝ պնդելով, որ կվերադառնան ու կհաստատվեն Հայաստանում, բայց նրանք այդպես էլ չհայրենադարձվեցին։ Հասկանալի է, որ բոլորն ունեին չվերադառնալու իրենց պատճառները, անշուշտ, օտար երկրում իրենց արդեն կազմակերպված, հարմարավետ կյանքը: Բայց Հայաստանի կյանքը շատ ուրիշ կլիներ, եթե մեր պատկերացրած հայրենադարձությունը տեղի ունենար։ Մենք երբեք չենք ունեցել սիոնիզմի նման գաղափար, ես նկատի ունեմ՝ որպես գործողությունների հստակ պլան։ Հայրենադարձության գաղափարը մեզանում, ցավոք սրտի, մնաց որպես պարզապես զգացմունքային մի թեմա, որի շուրջ հայկական միություններում մարդիկ զրուցում էին իրար հետ, մինչդեռ պիտի գործնական գաղափար լիներ՝ հստակ մշակված ծրագրով։ Հասկանալի է, որ անկախությունից հետո դժվար ժամանակներ էին, Հայաստանը ստիպված էր առերեսվել մի շարք ճգնաժամերի ու խնդիրների հետ, և գուցե հենց այդ պատճառով էլ հայրենադարձության գաղափարը ճիշտ չմշակվեց, բայց «Օրացույց» ֆիլմը, թերևս, հենց այդ անիրատեսական երազանքն էր կրում։ Եվ դա գեղեցիկ «ֆանտազիա» էր, որը, ցավոք, երբեք չաշխատեց որպես այդպիսին։
Մ.Մ. -Ինքնամեկուսացում բառն, արդյոք, խուճապ չի՞ առաջացնում արվեստագետների մոտ։ Արվեստն ինքնամեկուսացած՝ սա նոր իրավիճակ է, ինչպե՞ս եք սրա հաղթահարումը տեսնում։
Ա.Է. -Իրականում այս մեկուսացման շրջանն ինձ ժամանակ տվեց։ Անհարմար է խոստովանելն անգամ, բայց ես մինչև այս չէի կարդացել Աննա Կարենինան, այդ սքանչելի գիրքը, և վերջապես կարողացա ժամանակս արվեստի այդ հզոր գործին նվիրել։ Իսկապես հիանալի գործ էր։ Ես նայեցի նաև մի շարք սերիալներ, որոնց մասին լսել էի ու այդպես էլ ժամանակ չէի գտել նայելու, կարդացի իռլանդացի երիտասարդ գրող Սելի Րունիի հայտնի՝ «Սովորական մարդիկ» գործը, (Normal People), հետո նայեցի այս գրքի հիման վրա նկարահանված հեռուստատեսային սերիալը, որը, իսկապես, արտակարգ է ստացվել։ Վերջապես ժամանակ ունեցա վերանայելու Բելա Տարի «Սատանայական տանգոն», բայց այս անգամ՝ հանգիստ, առանց շտապելու, առանց ընդհատումների, ինչպես նաև գրեցի երկու սցենար։ Բայց ես հասկանում եմ, որ արտոնյալ վիճակում եմ ու կարող եմ ժամանակս այսպես ծախսել։ Եթե սկսնակ կինոգործիչ լինեի, շատ դժվար պիտի լիներ։ Մեր որդին՝ Արշիլը, պատրաստվում էր նկարել իր առաջին կարճամետրաժ ֆիլմը, բայց համավարակի պատճառով ստիպված եղավ դադարեցնել բոլոր աշխատանքները։ Լիարժեքորեն պատկերացնում եմ, թե որքան դժվար է երիտասարդների համար ապագա պլաններ կազմելը, գրեթե անհնար է: Մեզանից ոչ մեկը չգիտի, թե ինչպիսին է լինելու այդ ապագան։ Բայց, նորից եմ շեշտում, որ այս մեկուսացման ժամանակաշրջանը միաժամանակ շունչ քաշելու, գիտելիքների պաշարը համալրելու բացառիկ պահ էր։ Հիմա պատրաստվում եմ կարդալ Նաբոկովի «Ադան», որն ինձ համար շատ կարևոր վեպ է։ Դեռահաս տարիքում եմ կարդացել և ամբողջ խորությամբ չեմ ընկալել։ Այս ընթացքում օնլայն հեռարձակմամբ դիտել եմ Մետրոպոլիտեն օպերայի ներկայացումները, հիասքանչ էին։
Մ.Մ. -էքզյուպերին ասում էր՝ մենք բոլորս գալիս ենք մանկությունից: Արդյոք որպես ռեժիսոր, Ձեր աշխատանքներով հաստատե՞լ եք այս միտքը։
Ա.Է. -Այո, ես գալիս եմ իմ մանկությունից։ Ես ծնվեցի մի երկրում, հետո ծնողներիս հետ տեղափոխվեցի մի ուրիշ երկիր։ Նախնիներս ծնվել էին բոլորովին ուրիշ վայրում և տեղահանվել իրենց երկրից։ Այնուհետև Կանադայի Վիկտորիայից ես նորից տեղափոխվեցի այլ քաղաք, մի խոսքով, հաճախ եմ բնակության վայրս փոխել և ներսումս կրում եմ ժողովրդի պատմություն, որը հաճախ է փոխել իր բնակության վայրը՝ կյանքը վերակազմակերպելու համար։ Երիտասարդ տարիքում ինձ համար մեծ հարց էր՝ ի՞նչ է ինքնությունը։ Իմ մայրենի լեզուն հայերենն էր, որով հիմնականում խոսում էի տատիկիս հետ, հետո նա գնաց մեր տնից, ու ես դադարեցի խոսել հայերեն։ Ես խորը հուզական շրջանի միջով անցա։ Հետո գնացի Տորոնտոյի համալսարան՝ միջազգային հարաբերություններ սովորելու։ Եվ իմ ինքնության զգացողությունը ոչ թե նահանջ ապրեց, այլ հակառակը՝ այդ տարիներին առավել խորացավ, որովհետև ես սկսեցի շփվել հայկական ուսանողական միության հետ, ավելի մոտիկից ճանաչել հայերին։ Շուտով իմ բոլոր ուսանողական աշխատանքները սկսեցին լինել միայն հայկական թեմաների շուրջ։ Այո, ես կարող եմ ասել, որ մանկությունս է ձևավորել իմ ինքնությունը։
Իմ ծնողները նկարիչներ էին։ Նրանք երկուսն էլ արվեստի դասեր էին անցել Կահիրեում՝ հայ անվանի նկարիչ Աշոտ Զորյանի մոտ։ Հայրս մանկուց էր նկարում, երիտասարդ հասակում գնաց Չիկագո՝ Արվեստի ինստիտուտում սովորելու։ Իսկ մայրս… սպասեք, ես հենց հիմա ձեզ ցույց տամ մի գիրք, հենց նոր հիշեցի այդ մասին, այդտեղ նրա գեղանկարն է տպագրված։ Խնդրում եմ, մի րոպե, գտնեմ իմ գրադարակում (փնտրում է գրադարակների մեջ)։ Ահա, խնդրեմ, գտա, Հայաստանի Ազգային պատկերասրահի թողարկած ալբոմն է, տեսե՛ք, հրատարակված Սովետական Հայաստանում, ու այստեղ մայրիկիս աշխատանքը կա Սփյուռքի և Հայաստանի մի շարք ակնառու նկարիչների կողքին։ Տեսե՛ք՝ ներքևում գրված է՝ Շուշանիկ Եղոյան։ Տեսնո՞ւմ եք, լա՞վ է երևում ձեզ։ Մայրիկիս նկարն այստեղ տեսնելն իսկապես մեծ հպարտություն ու հուզմունք է ինձ համար։ Գիտե՞ք, Հայաստանի հետ իմ կապն ավելի զգացմունքային դարձավ, երբ ես հայտնաբերեցի, որ իմ ծնողների գործերը Երևանում են։
Ծնողներս յոթանասունականներին այցելեցին Հայաստան։ Հատկապես հորս համար այդ այցելությունը շատ հուզական էր։ Ցավոք, անցյալ ամառ հորս կորցրինք։ Երբ նրանք Հայաստան կատարած այցելությունից վերադարձան, ես նրան շատ փոխված տեսա, կարելի է ասել, զգացմունքներից ամբողջովին տապալվել էր։ Հենց այդ ժամանակ հասկացա, որ Հայաստանը, հայկականությունը մեր ընտանիքի համար մեծ կարևորություն ունի։ Մինչև այդ մենք երբեք այդ մասին խորությամբ չէինք խոսել։ Տատիկս՝ հորս մայրը, ցեղասպանության որբերից էր։ Հայտնվելով Ծիծեռնակաբերդի հուշարձանի սյուների ներքո՝ հայրս կարծես տեսիլք էր ունեցել. իրեն թվացել էր, թե ինքն էլ նույնանում է ցեղասպանության մղձավանջն անցած իր նախնիների հետ։ Այդ զգացողությունն իր համար էմոցիոնալ մեծ հարված էր։ Հետագայում երբեք չկարողացավ այս մասին առանց արցունքների խոսել։
Իմ «Արարատ» ֆիլմում հնչում է «Երազ» երգը, որն իմ տատիկի սիրելի երգն էր։ Ամեն անգամ նա այդ երգը հորս համար երգել է արցունքն աչքերին, և հայրս դա հիշում էր միշտ։ Ինձ համար այդ թանկագին երգը մեր հիշողության միջից հանելն ու «Արարատում» նվագախմբի կատարմամբ հնչեցնելը նման էր ինքնության որոնման մի յուրահատուկ պոռթկումի։ Շատ հուզիչ էր, թե ինչպես է տատիկիս կողմից ինձ փոխանցված «Երազը» ֆիլմի միջոցով առավել լսելի դառնում։
Ինձ համար հայկականությունն ու իմ ինքնությունը զգալու տարբեր ձևեր կային։ Մի կողմից՝ ընտանեկան հիշողությունն ու պատմությունը, մյուս կողմից՝ իմ ֆիլմերը։ «Օրացույց» ֆիլմը ներկայացնում է անբիծ մշակույթն ու երկիրը։ Դրան հաջորդեց «Արարատը», որ կարծում եմ, ինքնության թեմայի բոլորովին ուրիշ, ավելի բարդ չափում է։
Մ.Մ. -«Արարատ» ֆիլմը նույնպես օրեր առաջ, մինչև այս զրույցը, վերանայեցի տասնհինգամյա որդուս հետ։ Անկեղծորեն պիտի ասեմ, որ նա դժվար համոզվեց ցեղասպանության մասին ֆիլմ դիտել։ Ասաց՝ հիմնականում դրանք նույնատիպ են, և այդ թեմայով նոր բան տեսնելու ցանկություն չունի։ Ուզում եմ ձեզ անպայման փոխանցել, որ նա մեծ հետաքրքրությամբ դիտեց՝ ասելով, որ իրեն ամենից շատ դուր եկավ հատկապես այն, թե դուք ինչպես պատմեցիք այդ պատմությունը։
Ա.Է. -Հրաշալի է այդ մասին լսել, եթե ես կարողացել եմ ֆիլմով խոսել ձեր տասնհինգամյա տղայի հետ, և նա այդպես է մտածել իմ ֆիլմի մասին, ուրեմն ես ճիշտ եմ արել իմ գործը և որպես արտիստ, որպես ստեղծագործող մարդ՝ լիարժեքորեն բավարարված եմ ինձ զգում։ Եթե ես կարողացել եմ խոսել տասնհինգամյա մի տղայի հետ «Արարատի» ստեղծումից շուրջ քսան տարի անց, ուրեմն այն դեռ երկար կապրի։
Ես կարծում եմ՝ հիմա «Արարատն» ավելի ճիշտ է ընկալվում, քան երբ նոր էր ցուցադրվում։ Այդ ժամանակ ֆիլմի շուրջ մեծ խառնաշփոթ կար, որը պայմանավորված էր նրանով, թե ինչպես էին մարդիկ պատկերացնում առհասարակ ցեղասպանության մասին ֆիլմը։ «Արարատից» հետո մենք մինչև հիմա ցեղասպանության մասին երեք մեծ լիամետրաժ ֆիլմ ունենք՝ «Արտույտների ագարակը», «Սպին», «Խոստումը»։
Ֆիլմի առաջին ցուցադրություններից հետո, անկեղծորեն պիտի ասեմ, որ մեր հայկական միությունների արձագանքը նրա մասին միանշանակ չէր, երևի նրանք այլ տիպի ֆիլմ էին սպասում։ Ես այդ շրջանում ինչ-որ իմաստով հարձակումների ենթարկվեցի։ Գուցե հասկանալի էր ինչ-որ իմաստով. Սպասելիքներն «Արարատից» իսկապես շատ էին: Բայց քանի որ հիմա մենք արդեն ունենք պատմական մյուս ֆիլմերը, որոնց մասին նշեցի, «Արարատը» նորովի մեկնաբանման կարիք ունի։ Ցեղասպանության մասին միակ ֆիլմը, որը մենք ունեինք, Անրի Վերնոյի «Մայրիկն» էր, և, ըստ իս, «Մայրիկն» էլ որոշ իմաստով ուներ պատմությունը ներկայացնելու խնդիր։ Իհարկե, չմոռանանք նաև Մալյանի «Նահապետը», որ նույնպես հրաշալի ֆիլմ է, չքնաղ կադրեր կան, հատկապես՝ թափվող խնձորների պահը, բայց «Նահապետն» էլ սովետական օրակարգին հարմարվելու խնդիր ուներ, ինչը ֆիլմում տեսանելի է։ Այսօր արդեն գիտենք, որ այս բոլոր ֆիլմերից բացի եղել է նաև 1919 թվականին Ամերիկայում նկարահանված «Հոգիների աճուրդը» համր ֆիլմը, որը հետագայում անհետացել է, և միայն հատվածներ են փրկվել։
Այո, հիմա «Արարատը» ավելի հանգիստ են դիտում։ Ես հիշում եմ ինչ մեծ լարվածություն էր, երբ ֆիլմը պիտի ցուցադրվեր Կաննում։ Ազնավուրն էր ներկա ֆիլմի ցուցադրությանը, հարձակում էր եղել Հայաստանի դեսպանի մեքենայի վրա, Թուրքիայում «Գորշ գայլերն» էին ակտիվացել: Մի խոսքով, ֆիլմի շուրջ բառի բուն իմաստով մի հիստերիա էր բարձրացել։ «Արարատն», իրականում, սերնդե-սերունդ տրավմայի փոխանցման մասին մի խորը մտորում է։ Պատմությունը միայն կառավարությունների շնորհիվ չէ, որ փոխվում է։ Պատմությունը փոխվում է նաև անհատների միջև կայացած երկխոսությունների շնորհիվ։ Այդ առումով խորհրդանշական օրինակ է ֆիլմի երիտասարդ հերոսի՝ Րաֆֆիի և օդանավակայանում աշխատողի միջև զրույցը։ Մյուս կողմից՝ «Արարատը» նույն տարի ստացավ «Լավագույն կանադական ֆիլմ» մրցանակը, և հենց նույն տարում Կանադայի կառավարությունը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։ Ես, անշուշտ, ամենևին չեմ ուզում անտեսել հայկական համայնքի հսկայական աշխատանքն այս ուղղությամբ, բայց, թերևս, կարող եմ ասել, որ «Արարատն» էլ Կանադայի կողմից ցեղասպանության պաշտոնապես ճանաչման հարցում իր փոքրիկ ազդեցությունն ունեցավ։ Իհարկե, «Արարատը» մեր պատմությունը ներկայացնող մեծ փազլի մի մասն է միայն։ Ինչպես նշեցի, շատ ուրախ եմ, որ մյուս ֆիլմերն էլ արդեն կան, ուրախ եմ նաև, որ ունենք Փիթեր Բալաքյանի գերազանց գիրքը՝ «Ճակատագրի սև շունը», մինչև այդ ունեինք Մայքլ Առլենի «Ճանապարհ դեպի Արարատը» և էլի ուրիշ գրքեր։
Ահա, ձեզ ցույց տամ իմ գրապահարանը, ա՛յ, այստեղ բացառապես Հայաստանին վերաբերող իմ գրքերն են։ Սա իմ գրապահարանի Հայաստանն է, ա՛յ, այս մասում, օրինակ, Սարոյանի առաջին հրատարակությունների իմ հավաքածուն է։ Այս բոլոր գրքերն, այսպես թե այնպես, կապված են նաև ցեղասպանության թեմայի հետ։ Որոշ իմաստով ես այս գրքերի առջև ինձ ուսանող եմ զգում։ Մենք, իհարկե, շատ հարուստ նյութ ունենք պատմության թեմաներով, բայց պիտի մտածենք՝ ինչպես այն արվեստի լեզվով ճիշտ ներկայացնել։ «Արարատում» ինձ համար կարևոր էր՝ ինչպես ենք մենք աշխատել երաժշտության հետ, օրինակ, ինչպես ենք օգտագործել հոգևոր երաժշտությունը՝ ի դեմս «Ուր ես, մայր իմ» ստեղծագործության, ինչ է խորհրդանշում «Երազը» երգը ֆիլմում, ինչպես ենք ներկայացրել Արշիլ Գորկու պատմությունը։ Տեսեք, երբ եկեղեցում մոմ ենք վառում, այն սկսում է հալվել, լույսը հետզհետե պակասում է և, ի վերջո՝ մթնում։ Ես եկեղեցական այդ պահը փոխակերպել եմ։ Հիշո՞ւմ եք, երբ Քրիստոֆեր Փլամերը սենյակում պատրաստվում է ցույց տալ թմրամիջոցները, լույսը սկում է մարել։ Սա այն պահն է, երբ մոմի լույսը մարում է եկեղեցում, ու մենք խորհրդավոր մթության մեջ սպասում ենք այդ մթության մեջ բացվող լույսին։
Այո, պետք է նաև խոստովանեմ, որ ինձ համար շոկ էր, որ հայկական ինտելեկտուալ շրջանակները, օրինակ՝ Փարիզում տպագրվող «Հառաջ» թերթը, շրջանցեցին ֆիլմը, թերթը որևէ տող չգրեց «Արարատի» մասին։ Նրանց մոտեցման մեջ, ենթադրում եմ, սա էր հիմնաքարայինը՝ ինչու՞ հենց ես պիտի նկարեի այս ֆիլմը։ Ես մեկն էի, որ, կարելի է ասել, հայկական Սփյուռքի հանրահայտ շրջանակներից դուրս էի մեծացել, և դրա համար էլ մեր հայրենակիցներից շատերը ցույց տվեցին, որ վերապահումով ու կասկածներով են մոտենում «Արարատին», քանի որ հատկապես ես էի նկարել։ Իմ փառքի գագաթին էի, երբ նկարում էի «Արարատը», և այո, ես ընտրեցի հենց այդ պատմությունը։ «Արարատի» առաջին ցուցադրություններից անմիջապես հետո ես մի գեղեցիկ էսսե ստացա հույն ուսանողից, որը վերլուծում էր ֆիլմը՝ միևնույն ժամանակ հարց բարձրացնելով, թե ինչո՞ւ իրենք մինչև այժմ չունեն մի հույն ռեժիսոր, որը կպատմեր իրենց պատմությունն այնպես, ինչպես ես էի պատմել մեր՝ հայերիս պատմությունը։ Նմանատիպ վերլուծություն, ցավոք, չեմ ստացել Սփյուռքի հայկական շրջանակներից։ Երևի պատճառն այն է, որ մենք Սփյուռքն իր ամբողջության մեջ տեսնելու և հասկանալու անպատրաստակամություն ունենք և նաև չենք ընդունում, որ ստեղծագործողը կարող է պատմել իր պատմությունը՝ ընդհանրացնելով մեր ընդհանուր պատմության հետ։ Մենք դրանից շատ ենք նյարդայնանում: Տեսեք, բոլորը հիմա ասում են՝ Փարաջանովի «Սայաթ-Նովան» մեր փայլուն ֆիլմերից է, բայց ի՜նչ արձագանքների արժանացավ այն յոթանասունականների Սովետական Հայաստանում, ի՜նչ թշնամություն կար։ Արդյոք սա անձին վստահելու հա՞րց է, թե՞ մեր ներքին տրավմաների պատճառն է: Ես ասում եմ այն ենթատեքստում, թե ինչպիսի կասկածանքով ենք մենք վերաբերվում այն արվեստագետներին, որոնք կոտրում են այդ կարծրատիպը։ Մենք չենք հասկանում դրա հետ ինչպես վարվել, դրա համար էլ սպասում ենք այնքան, մինչև դրսից հաստատում ստանանք։
Մ.Մ. -Ձեր ծնողներն ինչպե՞ս ընդունեցին «Արարատը»։
Ա.Է. -Հայրիկս շա՜տ հուզված էր, շատ էր սիրել ֆիլմը։ Կարծես աչքերին չհավատար, որ նման ֆիլմ է նկարահանվել, չէր պատկերացնում, որ «Երազը» հնչում է ֆիլմում։ Ես մի չափազանց գեղեցիկ հուշ ունեմ հորս հետ կապված. նա երեք անգամ գնացել էր կինոթատրոն, երեք անգամ տոմս գնել ու դիտել «Արարատը»։
Երբ «Արարատը» ցուցադրվեց Կաննի փառատոնում, մայրս ներկա էր։ Պիտի ասեմ, որ նա ֆիլմը մի քիչ ավելի լարվածությամբ էր ընդունում, քանի որ նա միշտ էլ խնդիր ուներ ինքնության իմ որոնումների հետ և այո, նրա վերաբերմունքը մի քիչ տարբեր էր: Բայց մայրիկս մի հիանալի կին է, պատկերացնում ե՞ք. նա ութսունվեց տարեկան է, և նրա գործերից երկուսը հիմա ցուցադրվում են Վիկտորիայի պատկերասրահում։ Նա այս տարիներին միշտ նկարել է։
Մ.Մ. -Գիտե՞ք, երբ դուք ցույց տվեցիք իր աշխատանքը, այն ինձ հիշեցրեց անվանի գեղանկարիչ Հակոբ Հակոբյանին։
Ա.Է. -Օ, դուք շատ զգայուն աչք ունեք։ Նրանք Եգիպտոսում մտերիմ ընկերներ էին, և Հակոբ Հակոբյանը նույնպես աշակերտել էր Աշոտ Զորյանին։ Երբ Հակոբ Հակոբյանը ողջ էր, ես նրան այցելել եմ Երևանի իր գեղեցիկ բնակարանում, ծնողներս էլ երբ եկել էին Հայաստան, հանդիպել էին իրենց ընկերոջը։
Մ.Մ. -Հիշողության թեման Ձեզ հետաքրքրողների՞ց է։ Ինձ համար ֆիլմը հիշողությունների արխիվ է։
Ա.Է. -Այո, այո, հենց այդպես էլ կա։ Կինոյի ապշեցուցիչ հատկությունն է՝ արձանագրել թե մենք ինչպիսին ենք կոնկրետ ժամանակաշրջանում։ Քիչ առաջ հիշեցինք Հենրիկ Մալյանին։ Մալյանն իր ժամանակի բացառիկ արձանագրողն էր, և նրա ֆիլմերը ճշգրտորեն վերարտադրում են կյանքի տվյալ ժամանակշրջանը։ Գիտե՞ք, մեր կինոպատմության մեջ մի բացառիկ փաստաթուղթ կա, և այդ մասին քչերը գիտեն: Ռեժիսոր Բագրատ Հովհաննիսյանի «Հնձանը» ֆիլմի ստեղծագործական խորհրդատուն Անդրեյ Տարկովսկին է եղել։ Ֆիլմի սկզբի տիտրերում գրվում է նրա անունը։ Նայում ես ու հուզմունքով մտածում`ա՜յ քեզ հրաշք, սա մի վկայություն է այն մասին, որ Անդրեյ Տարկովսկին այդ պահին Հայաստանում էր՝ իր խորհուրդներով ֆիլմին աջակցելու նպատակով։ Այս ամենն ուղղակի հրաշալի է։ Ի տարբերություն օպերայի և թատրոնի, որոնք անհետանում են, ֆիլմը մնայուն է։ Այն դառնում է ժամանակը ներկայացնող մի վավերագրություն, որը հասանելի է հաջորդ սերունդներին։ Մենք հիմա կարող ենք դիտել Համո Բեկնազարյանի ֆիլմերը, հրաշք է, չէ՞, որ դրանք մեզ հասանելի են։ Պիտի երախտապարտ լինես այս հնարավորության համար։
Մ.Մ. -Հիշողությունը լոկ փաստերը չեն, չէ՞։
Ա.Ա. -Շատ հետաքրքիր է ընդհանրապես, թե ինչպե՞ս ենք մենք հիշում և ի՞նչն ենք հիշում։ Գիտեք, մեր զրույցի ընթացքում, քիչ առաջ, ինձ համար զարմանալի բան տեղի ունեցավ։ Երբ ուզում էի ձեզ ցույց տալ այս գրքում տպագրված մայրիկիս աշխատանքը և ճիշտ էջն էի փնտրում, կարո՞ղ եք գուշակել ինչ եղավ։ Երբ էջը գտա, գրքից ընկավ որդուս՝ Արշիլին պատկերող ահա այս գծանկարը, որի հեղինակը հայրս է։ Ես տարիներ առաջ հենց գրքի այս էջում էի պահել այս նկարը՝ մտածելով, երևի, որ ամենաապահով տեղն է, երբեք չի կորչի։ Բայց հետո էլ երբեք չէի մտածել դրա մասին, կարելի է ասել՝ մոռացել էի, ու ահա հենց այսօր, այս թանկ հիշողությունն այսպես դրամատիկ կերպով՝ պատահաբար գրքից վար ընկնելով՝ վերադարձավ ինձ։ Ֆանտաստիկ էր, թե ինչ գեղեցիկ պատահականությամբ ես հենց այսօր գտա այն՝ ձեզ հետ զրույցիս ընթացքում։ Խենթանալ կարելի է, թե ինչպես են այս երևույթները փոխանցվում մեզ։ Դուք ինձ հարցնում եք հիշողության հետ մեր հարաբերությունների մասին. ինչպե՞ս ենք արդյոք հիշողությունը հաղթահարում, ինչպե՞ս ենք արխիվացնում ու արձանագրում այն, ո՞ւմ ենք, ի վերջո, փոխանցում ու վստահում։ Տեսեք, երբ մտածել եմ՝ ինչպես անեմ, որ հանկարծ չկորցնեմ այս նկարը, ամենաապահով տեղը համարել եմ այս գիրքը, պահ եմ տվել նրա էջերին՝ մայրիկիս ստեղծագործության հետ։ Եվ եթե այսօր Ձեզ հետ չխոսեի, ես այն նորից չէի գտնի։ Ախր անգամ գիրքը դժվարությամբ գտա։ Սա ինձ համար հիշողությունն արխիվացնելու մի ցնցող օրինակ է։
Որքան զարմանալի ժամանակներ են, չէ՞, տասը տարի առաջ մենք չէինք կարող այսպիսի բան երևակայել։ Այսօրվա զրույցն, իսկապես, շատ հուշեր արթնացրեց... Այս հարցազրույցի հետ կապված երկու բան ես երբեք չեմ մոռանա. մեկն այն է, որ ես գտա գիրքը, որտեղ տպագրվել է մայրիկիս աշխատանքը և որի մեջ, փաստորեն, պահել էի հորս գծանկարը և մոռացել դրա մասին, մյուսը՝ այս զրույցի շատ տարօրինակ ու հետաքրքիր ընթացքն էր, երբ ես ստիպված էի մի պահ ընդհատել մեր զրույցն ու իջնել ներքևի հարկ՝ մեր տանն աշխատող ջրմուղագործին դիմավորելու։ Մեր տեսակապը չանջատեցինք, և մինչև կվերադառնայի, ամբողջ ընթացքում մտքերով դեռ այս զրույցի հետ էի։ Նաև զգացողություն ունեի, որ դուք մնացիք իմ աշխատասենյակում՝ շրջապատված իմ գրքերով։ Կարծես անգամ զգում էի, թե ինչպես եք նայում իմ գրքերին։ Այս ամենն, ինչ խոսք, այս հարցազրույցն առանձնահատուկ է դարձնում։ Ահա այսպիսի հետաքրքիր մի բան այն աշխարհի մասին, որում մենք ապրում ենք:
Մ.Մ. -Գլխավոր հարցը ո՞րն է Ձեզ համար՝ ի՞նչ պատմել, թե՞ ինչպես պատմել։
Ա.Է. -Գլխավորն ինքդ քեզ հետ բացարձակ ազնիվ լինելն է: Պետք չէ ընդօրինակել այն ոճը, որը պոպուլյար է։ Դու պիտի հավատաս, որ այն, ինչ ասում ես, սովորական չէ և կգտնի իր ճանապարհը։ Պիտի մտածես նաև՝ ինչպես ներկայացնել արդեն արածդ աշխատանքը և ինչպես ուշադրություն հրավիրել ֆիլմիդ վրա։ Ես կարծում եմ, որ արվեստագետների յուրաքանչյուր սերունդ գտնում է իր ճանապարհը։ Ճանապարհը, որով ես սկսել եմ իմ կարիերան, շատ փոքրիկ էր, այնպիսին չէր, ինչպիսին հիմա է։ Հիմա կան ինքնադրսևորվելու բազմաթիվ հարթակներ, սոցիալական մեդիայի հսկայական դաշտ, օրինակ, թեև ես դրանցից ընդհանրապես գլուխ չեմ հանում, չունեմ ո՛չ ֆեյսբուք, ո՛չ իստագրամ, ո՛չ թվիթեր։
Մ.Մ. -Երբ ասում եք Հայաստան, առաջին զգացողությունը, որ ունենում եք, ո՞րն է։
Ա.Է. -Կուզեի այսպես չպատասխանել, բայց ստիպված եմ ասել, պայքարը՝ լի այդ խճճվածության զգացումով, թե ինչպես համատեղենք մի շարք տարբեր բեկորներ՝ փորձելով ձևավորել կայուն մի բան։ Ինձ համար կայունն արվեստն ու մշակույթն է։ Ես այդ ամենի մեջ ներառում եմ նաև եկեղեցին, եկեղեցական կոթողներն ու նաև՝ մեր լեզուն։ Ու թեև ես այս ամենից հեռու եմ եղել, չեմ մեծացել եկեղեցական, կրոնական միջավայրում, շուրջս շատ հայերեն չի հնչել, չեմ ունեցել հայրենիքի հետ ուղիղ կապ, բայց, այնուամենայնիվ, ունեցել եմ ինքնությունս գտնելու ներքին պայքար։ Դա չի եղել այնքան շեշտված, որքան Արսինեի մոտ, բայց միևնույն է, ես անցել եմ այս ամենի միջով։ Ու թեև ազգային մտավորականին բոնորոշ կերպար չեմ, այնուամենայնիվ, ես չափազանց հպարտ եմ իմ հայկական ինքնությամբ։ Օրինակ՝ Փիթեր Բալաքյանն, ի դեպ, ինքնության շատ ընդգծված զգացողություն ունի։ Նրա «Ճակատագրի սև շունը» ինքնության մասին ֆանտաստիկ ստեղծագործություն է, և, ի դեպ, ի տարբերություն ինձ, Փիթեր Բալաքյանն ընդհանրապես չգիտի հայերեն։ Մի զվարճալի բան պատմեմ որով շատ էի հպարտացել։ Երբ անցյալ անգամ Արցախում էինք, ես բավականին խմել էի և հայերեն կենաց ասացի։ Բոլոր սեղանակիցներս հրաշալի հասկացան ինձ, զարմացած-ապշած ինձ էին նայում, այդ թվում՝ Արսինեն, ու ես մտածեցի՝ հրաշալի է, ուրեմն, երբ ես հարբում եմ, կարողանում եմ խոսել հայերեն։ Գիտե՞ք, ես միշտ ունեմ այդ զգացողությունը, որ հայերենի մեջ մտնելու եզրագծին եմ, ուր որ է կխոսեմ, բայց, ասես, միշտ ինչ-որ բան խանգարում է ինձ։ Սա իմ ինքնության դրսևորման ձևերից մեկն է նաև։ Այդ ամենը տեսանելի է իմ «Ընտանեկան դիտում» և հատկապես՝ «Օրացույց» ֆիլմերում։ Պատկերացնում եմ, որ այս ամենից հետո դուք կուզեիք հարցնել՝ լավ, եթե հայկական ինքնությունից հանում ենք եկեղեցին ու հայկական մշակույթը, որով դուք չեք մեծացել, եթե հանում ենք լեզուն, որը դուք չեք կրել, հանում ենք հայկական միությունները, որոնց միջավայրում չեք հասակ առել, ուրեմն ի՞նչ մնաց այդ ինքնությունից։ Ես կպատասխանեմ՝ մնացի ես, այնպիսին, ինչպիսին կամ։ Ես շատ հետաքրքրված եմ մեր հարուստ գրականությամբ, գիտեմ Չարենցին, Սևակին, Սիամանթոյին, Գևորգ Էմինին և զգում եմ իմ կապը նրանց հետ, ես այս մշակույթի ու ավանդույթների մի մասն եմ։ Դուք տեսե՞լ եք իմ կարճամետրաժ ֆիլմը՝ «Արշիլը»։ Եթե ոչ, կարող եք նայել իմ կայքում։ Կուզեի, որ շատերը նայեն, ինձ համար դա շատ կարևոր վավերագրություն է։ Արշիլ Գորկու կերպարն ինձ միշտ ներշնչել է։
Մ.Մ. -Իսկ նրա մասին առանձին ֆիլմ նկարահանելու մտադրություն չունե՞ք։
Ա.Է. -Ես չցուցադրված կտորներ ունեմ «Արարատից», հայերեն խոսակցություն է Արսինեի ու Սիմոն Աբգարյանի միջև։ Մենք ամերիկահայ երաժիշտ Մերի Կույումջյանի հետ այդ կտորի հիման վրա աշխատանք պիտի ներկայացնեինք Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն թանգարանում, բայց այն հետաձգվեց համավարակի պատճառով։ Այնպես որ, ես Արշիլի թեմային ինչ-որ իմաստով վերադարձել եմ նորից։
Մ.Մ.- Դուք ինձ ասացիք, որ հատուկ վերաբերմունք ունեք Սարոյանի հանդեպ, և տեսա, որ ունեք նրա բոլոր առաջին հրատարակությունները։ Ես Սարոյանի մեծ սիրահար եմ և շատ կուզեի, որ Դուք նրա գործերի հիման վրա ֆիլմ նկարահանեիք։
Ա.Է. -Սարոյանն ինձ համար մեծ նշանակություն ունի։ Մի ուրիշ հրաշալի բան էլ կա. նա ժամանակին այցելել է Եգիպտոս, և ես ունեմ տեսագրություն, որտեղ մայրս հանդիպում է Սարոյանին։ Մենք պահում ենք Սարոյանի՝ մորս ուղղված նամակը, որտեղ Սարոյանն ասում է, թե որքան հրաշալի էր իր համար մորս հանդիպելը։ Այո… շատ հուզիչ է այս ամենը… Ես երբևէ անպայման ինչ-որ մի բան կանեմ մեր ընտանեկան արխիվի այս թանկարժեք տեսագրության հետ։ Տեսագրված է անգամ այն պահը, երբ Սարոյանը գնացքով ժամանում է Կահիրե։
Մ.Մ. -Դա պարզապես սքանչելի է։ Ի՜նչ հրաշալի արխիվ ունեք։
Ա.Է. -Այո, իսկապես։ Եվ գիտեմ, որ մի բան անպայման կանեմ դրա հետ։ Առհասարակ, ինձ թվում է, որ ես առաջիկայում փոփոխություններ կմտցնեմ իմ աշխատելաոճի մեջ։ Լիամետրաժ ֆիլմեր նկարելն առաջիկայում մի քիչ ավելի կբարդանա՝ կապված նաև աշխարհում համավարակի բերած փոփոխությունների հետ։ Երևի թե կսկսեմ ավելի փորձարարական, ավելի անձնական գործեր նկարել, որոնց մեջ էլ կօգտագործեմ իմ անձնական արխիվը։
Մ.Մ. -Դուք և Արսինեն շատ մոտ եք մեր ժողովրդի սրտին։ Հայ ժողովուրդը մշտապես զգացել է ձեր երկուսի ջերմ ու սրտացավ վերաբերմունքը։
Ա.Է. -Այս ամենը, թերևս, գալիս է այն ուրախությունից, որը կապված է գիտակցման հետ, որ կա Հայաստանը։ Երբ ես Երևանում եմ, մտածում եմ՝ տեր Աստված, սա հրաշք է, այս երկիրը կա, ահա, մենք այստեղ ենք, մեր համառության շնորհիվ մենք, ահա, կանք։ Առավոտյան երբ քայլում եմ Երևանի փողոցներով, տեսնում եմ՝ ինչպես են բացվում հացաբուլկեղենի խանութները, շուրջս լսում եմ հայերեն, աննկարագրելի հուզվում եմ։ Երբ ես առաջին անգամ գնացի Հայաստան, գրեցի այն մասին, թե որքան կարևոր է, որ յուրաքանչյուր հայ գիտակցի այս երկրի լինելիության հրաշքը։ Ես մինչև հիմա չեմ հասկանում, թե ինչպես կարող է մեկը, որն իրեն հայրենասեր է համարում, դեռևս այցելած չլինի Հայաստան։ Որովհետև չափազանց կարևոր է ունենալ երկրի հետ քո ինքնությունը նույնականացնելու զգացողությունը։ Կարդացածդ բոլոր գրողները պատմել են այս երկրի մասին։ Դու ունես զգացողություն, որ դու կապված ես այդ գրողների հետ, իսկ եթե կապված ես, ուրեմն կապված ես նաև այն հողին, որի մասին նրանք պատմում են իրենց գործերում։ Երկիրը, որն այնտեղ է, և երկիրը, որն այնտեղ չէ։ Երկիր, որը մենք կորցրել ենք, և երկիր, որը մենք դեռ ունենք։ Այս ամենը շատ պատկերավոր է դառնում, երբ դու դա հասկանում ես։ Երբ հասկանում ես, թե ինչ է նշանակում տեսնել Արաքսը, մոտ լինել երկրիդ սահմաններին, հասկանում ես՝ ինչ է սահմանը, ինչպիսին է այն իրականում, ամեն բան փոխվում է։ Հիշում եմ, երբ մեր տղան ամռանն Արցախի գյուղերից մեկում էր, ու մենք այցելեցինք նրան, ես զգացի, թե որքան փխրուն էր Արցախի այդ չքնաղ անկյունը՝ Լաչինը։ Դու այս ամենը ֆիզիկապես պիտի ապրես, պիտի ֆիզիկապես հիանաս գեղեցկությամբ, որպեսզի լավ հասկանաս հայրենիքդ։ Տխուր իրականությունն այն է, որ եթե չես բնակեցնում քո երկիրը, նրան չես արժանանում։ Դա շատ հստակ է։ Որևէ մեկը քեզ հող չի տա, քանի այն չես բնակեցրել։ Եվ ես շատ ուրախ եմ, որ արտագաղթի տեմպերը նվազել են։
Մ.Մ. -Հուլիսի 19-ին Ձեր ծննդյան տարեդարձն է։ Թույլ տվեք բոլորիս անունից շնորհավորել Ձեզ, սիրելի Ատոմ, և մաղթել լավագույնը։
Ա.Է. -Շատ շնորհակալ եմ։ Մեծ ցանկություն ունեի ծննդյանս օրը Երևանում լինել, այդպես էլ պլանավորել էի, պիտի գայի, որպեսզի նաև մասնակցեի «Ոսկե Ծիրանին», բայց այսպես ստացվեց։ Բայց ոչինչ, ուրախ տարեդարձների մի ամբողջ պատմություն ունեմ, այնպես որ, խնդիր չէ, այս մեկն էլ թող այսպես լինի։
Իսկ ծննդյանս օրվա համար ինքնաթիռի տոմս ունեմ արդեն, գնում եմ մայրիկիս մոտ, որն ապրում է Վիկտորիայում։ Հրաշալի է, որ այս օրը ես կանցկացնեմ այն կնոջ հետ, ով 60 տարի առաջ ինձ կյանք է պարգևել:
Մերի Մուսինյան
Լուանկարների հեղինակներ՝
Սոֆի Ժիրո
Թինա Րոուդեն
Ջոնի Էլսեն
Բոլոր հեղինակային իրավունքները պատկանում են © Ego Film Arts/Serendipity Point Films -ին
