Աստվածներ
Ահա թե ինչ եմ տեսնում աչքերիդ մեջ հիմա՝ անձրևոտ գիշեր, նեղ փողոց, հեռուն լողացող լամպեր: Կտրուկ թեք տանիքներից ջուրը հոսում է ջրահեռացման խողովակներով:
Յուրաքանչյուր խողովակի օձաձև բերանի տակ կանաչ օղակով դույլ է դրված։ Փողոցի երկու կողմի սև պատերի տակ շարքով դույլեր են դրված։ Ես նայում եմ, թե ինչպես են նրանք լցվում սառը ջրով։ Մերկացած լամպերը լողում են հեռվում, նրանց ճառագայթները կանգնում են անձրևոտ խավարի մեջ։ Ջուրը դույլերից դուրս է հորդում։
Այսպիսով, ես ներթափանցում եմ ամպամած աչքերիդ մեջ՝ դեպի սև շողերի մի նեղ նրբանցք, որտեղ կարկաչում ու խշշում է գիշերային անձրևը։ Ժպտա՛, խնդրում եմ։ Ինչո՞ւ ես ինձ նայում այդքան խավար ու մթին հայացքով։ Առավոտ է։ Ամբողջ գիշեր աստղերը մանկան նման ճչում էին, իսկ տանիքում ինչ-որ մեկը ջութակին ցավեցնում ու շոյում էր սուր աղեղով։ Տես է, արևը բոցավառ առագաստի պես դանդաղ անցնում է պատերի վրայով։ Հայացքդ ծխագույն մշուշով է պատվում: Փոշին սկսում է պտտվել աչքերումդ․ միլիոնավոր ոսկե աշխարհներ են հայտնվում: Ժպտացի՜ր։
Դուրս ենք գալիս պատշգամբ։ Ներքևում՝ փողոցի մեջտեղում, մի դեղնամազ տղա արագ-արագ Աստծուն է նկարում։ Աստված մի մայթից մյուսն է ձգվում: Տղան ձեռքում սեղմել է մի կտոր կավիճ, սպիտակ ածուխ ու փորձում է լայն հատվածներն էլ նկարել։ Սպիտակ աստվածն ունի լայն մեծ կոճակներ և շրջված ոտքեր: Նա խաչված է ասֆալտի վրա ու կլոր աչքերով նայում է երկնքին։ Նրա բերանը սպիտակ աղեղ է հիշեցնում։ Բերանում գերանի չափ սիգար է հայտնվում։ Տղան պտուտակային հարվածներով ծխի պարույրներ է գծում։ Նա ձեռքերը դնում է կոնքերին ու նայում, ապա ավելացնում է ևս մեկ կոճակ... Դիմացի պատուհանի շրջանակից կնոջ ձայն է լսվում՝ ուժեղ ու զվարթ․ նա տղային տուն է կանչում։ Տղան ոտքով հարվածում է գնդակին ու տուն է վազում։ Մանուշակագույն ասֆալտի վրա մնում է սպիտակ երկրաչափական աստվածը, որը դեպի երկինք է նայում։
Աչքերդ նորից խավարով լցվեցին։ Հասկանում եմ, իհարկե, ինչ հիշեցիր։ Մեր ննջարանի անկյունում՝ նկարի տակ, գունավոր ռետինե գնդակ է։ Երբեմն թեթև ու տխուր ցատկով նա սեղանից ընկնում է հատակին ու հանգիստ գլորվում։
Տեղը դնենք՝ նկարի տակ, ու, գիտես ինչ, արի գնանք զբոսնելու։
Գարնանային օդ է։ Ես կասեի՝ փափկամազ եղանակ է։ Տեսնո՞ւմ ես այն լորենիները, որ սփռված են փողոցի երկայնքով։ Սև ճյուղեր՝ թաց կանաչ փայլերով: Աշխարհի բոլոր ծառերն ինչ-որ տեղ են գնում։ Հավերժ ուխտագնացություն։ Հիշում ես, չէ՞, երբ մենք մեքենայով գալիս էինք դեպի այս քաղաքը, ծառերն անցնում էին կառքի պատուհանների կողքով: Հիշո՞ւմ ես տասներկու բարդիները, որոնք իրար մեջ քննարկում էին, թե ինչպես կարողացան անցնել գետը։
Իսկ ավելի վաղ՝ Ղրիմում, մի նոճի տեսա՝ կռացած ծաղկած նուշի վրա։ Նոճին ժամանակին բարձր ծխնելույզ մաքրող էր, որի վրձինը մետաղալարով էր, իսկ սանդուղքը՝ թևի տակ: Նա՝ այդ խեղճ մարդը, խելագարվում էր նուշի նման թերթիկներով այդ վարդագույն ծառի համար։ Ու հիմա, վերջապես, նրանք հանդիպել են, ու միասին ինչ-որ տեղ են գնում։ Նրա վարդագույն գոգնոցը փչում է, իսկ նոճին երկչոտ թեքվում է դեպի նա, կարծես վախենում է, որ սիրելիի վարդագույն թերթիկները կմրոտվեն։ Հրաշալի հեքիաթ է, չէ՞։
Բոլոր ծառերն ուխտավորներ են: Նրանք ունեն իրենց Մեսիան, որին փնտրում են։ Նրանց Մեսիան լիբանանյան թագավորական մայրի է, կամ գուցե պարզապես շատ փոքր, բոլորովին աննկատ մի թուփ... Այսօր քաղաքով անցնում են լորենու ծառերը: Կոճղերը շրջանակված են կլոր ճաղերով։ Բայց նրանք շարունակում են գնալ․․․
Արևի լույսից կուրացած՝ տանիքներն այրվում են թեք հայելիների մեջ։ Հաստ թևերով կինը պատուհանագոգին կանգնած ապակի է լվանում։ Օդում բենզինի ու լորենու նուրբ հոտ կա։ Ո՞վ գիտի, թե կոնկրետ ինչ հոտ էր դիմավորում հյուրերին, որ այցելում էին քաղաք այն պահին, երբ նրբորեն լվանում էին Պոմպեյի ատրիումի պատերը: Կես դար հետո մարդիկ չեն էլ իմանա, թե ինչ հոտ էր գալիս մեր փողոցներից ու սենյակներից։ Կփորեն ու քարի տակից մի հրամանատար կհանեն, որ յուրաքանչյուր քաղաքում հարյուրներով կան, ու կհառաչեն Ֆիդիասի վրա։ Աշխարհում ամեն ինչ գեղեցիկ է, բայց մարդը գեղեցկությունը ճանաչում է միայն այն ժամանակ, երբ այն տեսնում է կա՛մ հազվադեպ, կա՛մ հեռվից...
Լսի՛ր, այսօր մենք աստվածներ ենք: Մեր կապույտ ստվերները հսկայական են: Մենք շարժվում ենք այս հսկայական և ուրախ աշխարհում: Անկյունի բարձրահասակ պահարանը ամուր ծածկված է դեռ թաց կտավներով. վրձինը դրանց վրա գունավոր պտույտներ է ցրում:
Այսօր՝ այս արևոտ օրը, ամեն ինչ հնարավոր է։ Ահա մի մարդ տանիքից ցատկել է մետաղալարի վրա, իսկ հիմա քայլում է դրա երկայնքով՝ պայթելով ծիծաղից, ձեռքերը բաց, ճոճվելով փողոցից բարձր։ Ահա երկու տներ, որոնք սահուն ցատկախաղ են անում։ Այստեղ՝ հրապարակի մեջտեղում, մի կին վեր կացավ, գլուխը հետ գցեց և սկսեց երգել. մարդիկ հավաքվեցին նրա շուրջը։ Հանկարծ միայն զգեստը մնաց ասֆալտին, իսկ երկնքում թափանցիկ ամպերն են։
Ծիծաղում ես: Երբ դու ծիծաղում ես, ես ուզում եմ ամբողջ աշխարհը քո հայելին դարձնել: Բայց անմիջապես էլ աչքերդ մթնում են։ Խոսում ես ոգևորված, բայց երկչոտ․ «Կցանկանայի՞ր գնալ... այնտեղ։ Կուզե՞ս։ Այնտեղ այսօր հիանալի է, ամեն բան ծաղկում է․..»:
Իհարկե, ամեն ինչ ծաղկում է, իհարկե, մենք կգնանք: Չէ՞ որ ես ու դու աստվածներ ենք... արյանս մեջ զգում եմ չուսումնասիրված տիեզերքների պտույտը...
Լսիր, ես ուզում եմ ամբողջ կյանքում վազել և գոռալ։ Հնարավոր ուժգին: Թող ձեր ամբողջ կյանքն ազատ ճիչ լինի: Ահա թե ինչպես է ամբոխը ճչում, երբ հանդիպում է գլադիատորի։ Մի՛ մտածիր, մի՛ դադարիր գոռալ, արտաշնչի՛ր, շնչի՛ր կյանքի բերկրանքը: Ամեն ինչ ծաղկում է: Ամեն ինչ թռչում է: Բոլորը ճչում են՝ խեղդվելով սեփական ճիչերում։ Ծիծաղ է։ Վազք։ Արձակված մազեր։ Սա է ամբողջ կյանքը։
Ուղտերին տանում են փողոցով, կրկեսից՝ կենդանաբանական այգի: Նրանց հաստ կուզերը մի կողմ թեքվեցին ու օրորվեցին։ Երկար բարի մռութները մի փոքր բարձրացած են ու երազկոտ: Ի՞նչ մահվան մասին կարող է խոսք լինել, եթե ուղտերին տանում են գարնանային փողոցով։ Անկյունում ռուսական սաղարթի ու բույսերի հոտ էր. մի խեղճ աստվածային հրեշ, ամբողջովին ոլորված թևքն իջեցնում է ու ձեռքն է պարզում, իսկ ափի մեջ մի փունջ կանաչավուն շուշաններ են․․․ Անցորդներից առաջ եմ անցնում ու նետվում առաջ։ Նա զվարթ ու շքեղ կերպով ինձ վրա թափահարում է իր լաքապատ ձեռնափայտը։ Հետ գնալով՝ մեջքով ջարդում է հետևում գտնվող ցուցափեղկը։ Փայլուն ապակու կտորներ են այս ու այն կողմ լցվում։ Չէ՛, արևը շողում է ինձ՝ հայելու միջից։ Թիթեռ, թիթեռ։ Բոսորագույն զոլերով սև... Մի կտոր թավիշ ես դու․․. Սահում է ասֆալտի վրայով, ճախրում է մեքենայի միջով, բարձր շենքի միջով՝ դեպի ապրիլյան երկնքի թաց լազուրը։
Իմ հոգում այսօր գլադիատորներ են, արև, աշխարհի մռնչյուն...
Լայն աստիճաններով իջնում ենք դեպի երկար, աղոտ զնդան։ Քարե սալերը բարձրաձայն ղողանջում են աստիճանների տակ։ Հին պատերը ներկված են վառվող մեղավորների պատկերներով։ Խորքում սև ծալքերով թավշյա ամպրոպ կա։ Պայթում է մեր շուրջը: Մարդիկ վազում են՝ կարծես Աստծուն սպասելով։ Մենք սեղմված ենք ապակե փայլի մեջ: Մենք օրորվեցինք։ Մենք թռչում ենք սև անցքի մեջ և բարձրաձայն շտապում ենք գետնի տակ՝ կախված կաշվե ժապավեններից: Մի պահ, կտտացնելով, մարում են սաթի լույսերը, հետո մթության մեջ վառվում են կրակի չամրացված պղպջակներ՝ դևերի ուռուցիկ աչքերը, կամ գուցե մեր ճանապարհորդների սիգարները: Կրկին լույս է: Տեսնո՞ւմ ես, այնտեղ՝ ապակե դռան մոտ, կանգնած է մի բարձրահասակ պարոն՝ սև վերարկուով։ Ես աղոտ ճանաչում եմ այդ դեմքը՝ նեղ, դեղնավուն, քթի ոսկրոտ կորը։ Բարակ շրթունքները սեղմված են, խիտ հոնքերի ծալքը․․․ նա լսում է, թե ինչ է իրեն բացատրում մեկ ուրիշը՝ գիպսե դիմակի պես գունատ, կլոր մորուքով մեկը։ Իսկ քո կողքինը`այդ գունատ վերարկուով, աչքերը ներքև հառած տիկինը, գուցե Դանթեի Բեատրիչեն է․․․
Ներքին խավար աշխարհից մենք նորից դուրս ենք գալիս դեպի արևի լույսը։ Գերեզմանատունը հեռավոր ծայրամասում է։ Շենքերն ավելի են նոսրացել։ Կանաչավուն դատարկություններ։
Մենք քայլում ենք քամուն հակառակ՝ ցանկապատերի երկայնքով: Հենց այսօր, այս արևոտ ու դողդոջուն օրը մենք կուղևորվենք դեպի հյուսիս՝ Ռուսաստան: Ծաղիկները շատ քիչ կլինեն, միայն դեղին աստղերը կփայլեն խրամատների երկայնքով: Մեր մոտենալու ժամանակ աղավնու մոխրագույն հեռագիր հիշեցնող ձայներ կհնչեն: Երբ ոլորանից այն կողմ անցնենք, սիրտս կկծկվի եղևնիներից, կարմիր ավազից, տան անկյունում հայտնվելու զգացողությունից, ես կկոտրվեմ և կորացած կընկնեմ:
Նայի՛ր։ Ինքնաթիռը լողում է բարձր երկնքում՝ կանաչավուն դատարկությունների վերևում։ Ապակե թևերը փայլում են: Գեղեցիկ է, չէ՞։ Օ՜, լսի՛ր, դա տեղի ունեցավ Փարիզում, մոտ հարյուր հիսուն տարի առաջ՝ վաղ առավոտյան։ Աշուն էր, և ծառերը փափուկ նարնջագույն կույտերով լողում էին բուլվարների երկայնքով՝ դեպի մեղմ երկինք։
Վաղ առավոտյան առևտրականները գալիս էին շուկայի հրապարակ, թաց խնձորները փայլում էին սկուտեղների վրա, մեղրի ու խոնավ ծղոտի հոտ էր գալիս։ Ծերունին, ականջներում սպիտակ բմբուլ դրած, կամաց դասավորեց իր վանդակները, որոնց մեջ ամեն տեսակ թռչուններ ցրտահարվում էին, և հետո քնկոտ պառկեց գորգի վրա, քանի որ շիկացած մառախուղը դեռ թաքցնում էր ոսկե ձեռքերը քաղաքի սև թվատախտակի վրա: Նա նոր էր քնել, երբ ինչ-որ մեկը սկսեց քաշել ուսը։ Ծերունին տեղից վեր թռավ և մի շնչակտուր երիտասարդի տեսավ։ Վերջինս նիհար էր, վտիտ, փոքր գլխով և սուր քթով։ Ժիլետը՝ արծաթագույն՝ սև գծերով, կոճկված էր ծուռ, հյուսի ժապավենն արձակված, իսկ մի ոտքի վրա սպիտակ գուլպան ծալքերով ցած էր սահել։
«Ինձ ինչ-որ թռչուն է պետք, մի հավ կամ ինչ-որ բան», -ասաց երիտասարդն արագ, հուզված հայացքով նայելով վանդակներին:
Ծերունին զգուշորեն հանեց սպիտակ հավին, որը սկսեց թռչկոտել նրա մուգ ձեռքերում։
-Ի՞նչ է, նա հիվանդ չէ՞, -հարցրեց երիտասարդը, կարծես կովի մասին էին խոսում:
-Հիվա՞նդ․․․ քո․․․, -բարեհամբույր հայհոյեց ծերունին։
Երիտասարդը մի վառ մետաղադրամ նետեց և վազեց սկուտեղների մոտ՝ կրծքին սեղմելով հավը։ Հանկարծ նա կանգ առավ, կտրուկ շրջվեց, հետ վազեց դեպի ծերունին։
-Ինձ վանդակ էլ է պետք։
Երբ նա վերջապես հեռացավ՝ մի ձեռքում հավը, իսկ մյուսում ճոճելով վանդակը, ծերունին քիթը վեր քաշեց, ապա նորից պառկեց գորգի վրա։ Թե ինչպես ընթացավ նրա առևտուրն այդ օրը և ինչ եղավ հետո, մեզ համար բացարձակապես կարևոր չէ։
Իսկ երիտասարդը ոչ այլ ոք էր, քան հայտնի ֆիզիկոս Չարլզի որդին։ Չարլզն ակնոցի միջով նայեց հավին, կտտացրեց վանդակի վրայի դեղին մեխին և ասաց.
-Դե ինչ, հիմա ուղևոր կա։
Եվ ապա՝ որդուն նայելով, հավելեց․
-Ինչ վերաբերում է ինձ և քեզ, տղա՛ս, մեր ժամանակը կխնայենք: Միայն Աստծուն է հայտնի, ինչպիսին է օդը այնտեղ՝ ամպերի մեջ։
Դու հետոն լսիր։ Անցնում է որոշ ժամանակ, և մի օր մի գյուղացի, անցնելով գոմի դարպասի մոտ գտնվող աղբի կողքով, ուրախ քրքիջ է լսում։ Կռանում է, հանկարծ մի հավ է դուրս թռչում կանաչ փոշուց և նետվում դեպի արևը։ Իսկ գետնին չորս ոսկե ձու է շողում։
Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել. հավը, քամու կամքով, թռել էր մայրամուտի շարունակական փայլի միջով, և արևը նրան էր մոտեցրել բոսորագույն աքլորին։ Չգիտեմ՝ գյուղացին հասկացա՞վ սա։ Նա երկար ժամանակ կանգնած էր անշարժ, փայլից աչքերը թարթելով և ափերի մեջ պահելով դեռ տաք, ամբողջական ոսկե ձվերը։ Այնուհետև, փայտե կոշիկները թխկթխկացնելով, նա այնպիսի ճիչով վազեց բակ, որ նրա ագարակատերը մտածեց.«Հաստատ կացնով մատն է կտրել...»:
Բայց տխրությանդ դեմ ես անզոր եմ։ Ինչո՞ւ են քո աչքերը նորից լցվում խավարով: Ոչ, ոչինչ մի ասա: Ես ամեն ինչ գիտեմ։ Մի՛ լացիր։ Նա լսում է, նա, անկասկած, լսում է իմ հեքիաթը։ Ես դա նրա համար եմ ասում: Խոսքի համար խոչընդոտներ չկան. փորձի՛ր հասկանալ վերջապես։ Այնքան ողբալի ու մութ ես նայում ինձ։ Հիշում եմ թաղման հաջորդ գիշերը. Չէիր կարող տանը նստել։ Ես ու դու դուրս եկանք լույսի տակ շողացող ցեխի մեջ։ Մենք կորանք։ Ապա հայտնվեցինք ինչ-որ տարօրինակ նեղ փողոցում։ Փողոցի անունը կարդացի, բայց դա լապտերի ապակու վրա էր՝ գլխիվայր՝ ինչպես հայելու մեջ։ Լապտերները լողում էին խորքերը։ Տանիքներից ջուր էր հոսում: Երկու կողմից շարքերով վազող տաշտերը՝ սև պատերի երկայնքով, լցված էին սառը ջրահոսքով։ Լցվեցին ու լցվեցին։ Եվ հանկարծ, շփոթված ձեռքերդ տարածելով, ասացիր.
«Նա այնքան փոքր էր, այնքան տաք…»
Ներիր ինձ․ ես ուղղակի մարդ արարածի պես լացել չգիտեմ, բայց շարունակում եմ երգել, ինչ-որ տեղ վազել, կառչել իմ կողքով թռչող բոլոր թևերից՝ բարձրահասակ։ Կներես։ Այսպես է պետք։
Մենք հանգիստ քայլում ենք ցանկապատերի երկայնքով: Գերեզմանոցն արդեն մոտ է։ Ահա այն՝ գարնանային ճերմակության և կանաչի կղզու փոշոտ ամայության մեջ: Հիմա գնա մենակ։ Ես այստեղ կսպասեմ քեզ։ Աչքերդ ժպտում են։ Դու ինձ լավ գիտես...
Դարպասը ճռռաց ու շրխկոցով փակվեց։ Ես մենակ նստած եմ նոսր խոտերի վրա։ Հեռավորության վրա բանջարանոց է, մանուշակագույն կաղամբ էլ կա։ Ազատ տարածքի հետևում գործարանային շենքեր են, կապույտ մշուշի մեջ լողացող աղյուսե թեթև կեռիկներ: Ոտքերիս մոտ՝ ավազոտ խառնարանում, ժանգոտ շողշողում է փորված թիթեղը։ Շուրջբոլորը գարնան պես լուռ է ու դատարկ։ Մահ չկա։
Քամին փափուկ տիկնիկի պես թիկունքից ընկնում է վրաս՝ իր ցցուն թաթով շոյելով պարանոցս։ Մահ չի կարող լինել։ Սիրտս էլ ճախրում է արշալույսի միջով։ Ես և դու մի ոսկեծամ որդի կունենանք՝ հյուսված քո արցունքներից ու իմ հեքիաթներից։ Այսօր ես հասկացա, թե որքան գեղեցիկ են երկնքում խաչված լարերը և գործարանի ծխնելույզների մառախլապատ խճանկարը և այս ժանգոտ թիթեղը՝ ատամնավոր կափարիչով կիսով չափ պոկված ներսից: Նոսրացած խոտը վազում է, վազում ինչ-որ տեղ՝ անապատի փոշոտ ալիքներով։ Ես բարձրացնում եմ ձեռքերս։ Մաշկիս միջով արևն է սահում։ Մաշկս ամբողջովին ծածկված է բազմագույն փայլերով։
Իսկ հիմա ուզում եմ վեր կենալ, ձեռքերս բացել ու լայն ու լուսավոր խոսքով դիմել անտեսանելի ամբոխին։ Ես այսպես կսկսեմ․ «Ծիածանագո՛ւյն աստվածներ...»:
Թարգմանությունը՝ Լյուսիլ Ջանինյանի