Արմեն Մեդվեդև. «Մեր կինոյի ամբողջ պատմությունը սկսած 1960-ականներից՝ իմ պատմությունն է
Դեկտեմբերի 13-ին մահացավ կինոգետ, ВГИК-ի պրոֆեսոր, 1982-1984 թվականներին՝ «Իսկուստվո կինո» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Արմեն Մեդվեդևը։ «Իսկուստվո կինո» ամսագիրը հրապարակել է Արմեն Մեդվեդևի նախկին ուսանողների՝ կինոգետներ Անդրեյ Ապոստոլովի և Նատալյա Ռյաբչիկովայի հարցազրույցը իրենց ուսուցչի հետ։ «ArtCollage»-ը ներկայացնում է այդ զրույցի կարևոր հատվածները, որոնցում Մեդվեդևը խոսում է հին ու բարի կինոյի, իր ժամանակի ու արդեն պատմական կերպարներ դարձած իր ընկերների մասին:
Անդրեյ Ապոստոլով -Եկեք սկսենք Միխայիլ Ռոմմի «Երազանքից» (1941 թ.):
Արմեն Մեդվեդև -Ոչ, արժե սկսել նրանից, որ ընդամենը հինգ ֆիլմ կա: Ֆիլմերի լավագույն հնգյակ ընտրելը դժվար է: Ավելի հեշտ կլիներ 50-նն ընտրելը: Ուստի ես ընտրեցի այն սկզբունքով, որ ֆիլմն ինձ շատ է դուր եկել, երբ այն վարձույթում է եղել, և ինձ հիշողությամբ կապել է մարդկանց հետ, որենք այս կամ այն պատճառով թանկ են ինձ համար։
Չեմ հիշում, թե երբ եմ առաջին անգամ դիտել «Երազանքը»: Կասկածում եմ, որ 10-11 տարեկան էի։ Երբ ինձ վրա թափվեց դերասանների մարմնավորած այս հզոր մարդկային նյութը, ես շատ բան չէի հասկանում: Ես իրապես այս ֆիլմը ընկալում էի որպես Լեհաստանի գրկում ժամանակավորապես հայտնված մեր հողերի ազատագրմանը նվիրված ֆիլմ։ Հետո եկա այն մտքին, որ այս ֆիլմը ոչ թե քաղաքականության, այլ սիրո մասին է։ Աստանգով, Ռանևսկայա, եզրափակիչ տեսարան՝ վատ խաղացված Կուզմինայի կողմից. այս ամենն ինձ համար հրաշք էր։
Ա.Ա. -Ձեր հուշերում և դասախոսություններում ռեժիսոր-վարպետներից Դուք առավել հաճախ հիշատակում եք Դովժենկոյին և Պիրևին, որոնց հետ անմիջականորեն շփվել եք: Միևնույն ժամանակ, Ձեր սիրելի ֆիլմը նկարահանել է Ռոմմը։ Իսկ Ռոմմի անհատականությունը ինչ-որ կերպ ազդե՞լ է ձեզ վրա:
Ա.Մ. -Այն, ինչ ես տեսել եմ իմ աչքերով, առավելագույն տպավորությունն էր թողնում: Երբեք չեմ մոռանա, ցանկացած հարմար առիթով մշտապես մեջբերում եմ Ռոմմի ելույթը ВГИК-ի գիտխորհրդում. դա հենց Պաստեռնակին մերկացնելու պահին էր, դասախոսներից մեկը ռեպլիկ նետեց. «Արդյոք հաճախ չենք մենք ուսանողների դեպքում օգտագործում «տաղանդ» հասկացությունը: Պետք է ավելի քիչ անել, ավելի զգույշ լինել»։ Իսկ Ռոմմը, նախապես ասելով, որ չի կարողանա ուսանողներին դասախոսություն կարդալ «Դոկտոր Ժիվագոյի» վնասակարության մասին, քանի որ չի կարդացել այն, նկատեց, որ մենք պարտավոր ենք տաղանդը տաղանդ անվանել։
Իհարկե, նա ազդել է ինձ վրա։ Ես շատ էի սիրում Ռոմին։
Ա.Ա. -Իսկ Ձեր վերաբերմունքը «Երազանքի» հանդեպ ժամանակի ընթացքում չի՞ փոխվել:
Ա.Մ. -Ոչ: Ես հատուկ 90-ականներին, լինելով կինեմատոգրաֆիայի նախարար, պայմանավորվեցի, որ ինձ համար «Իլյուզիոնում» ցուցադրություն կազմակերպեն՝ ստուգելու իմ զգացմունքները ֆիլմի նկատմամբ։ Այդ ժամանակ էլ ես իսկապես հասկացա Ռոմմի սիրո թեման, որոշ բաներ ինձ համար ավելի պարզ դարձան: Այժմ ասել, որ դա իմ ամենասիրած ֆիլմն է, ես հավանաբար չեմ կարող, այս տարիների ընթացքում շատ տպավորություններ եմ ստացել, բայց, անկասկած, այն առանձնահատուկ տեղ է գրավում հանդիսատեսի իմ փորձառության մեջ։ Միևնույն ժամանակ, ես դեռ վերաշարադրում և վերանայում եմ կինոյի իմ անձնական պատմությունը, իսկ այն միշտ անձնական է, նույնիսկ այն քննադատի կամ պատմաբանի համար, որը հավակնում է օբյեկտիվ լինել: Հաճախ սկզբունքորեն փոխվում է վերաբերմունքը ֆիլմերի նկատմամբ, որոնք ես ժամանակին գիտակցաբար դրական էի ընկալում։ Ժամանակն անցնում է. ես ինձ համար ինչ-որ նոր բան եմ բացահայտում։
Ա.Ա. -Եվ, այնուամենայնիվ, երբ դուք հայտարարեցիք ձեր լավագույն հնգյակը, ես շատ զարմացա Պիրևի և Դովժենկոյի բացակայությունից: Սա վերաբերմունքի ինչ-որ վերագնահատո՞ւմ է, թե՞ անձնական կապվածությամբ հանդերձ, Դուք երբեք նրանց ֆիլմերի երկրպագուն չեք եղել:
Ա.Մ. -Պիրևի երկրպագուն ես միշտ եմ եղել: «Կուբանի կազակները» (1949) իմ ամենասիրած ֆիլմերից մեկն է։ Չգիտեմ, գուցե ես ուղղակի ամաչեցի այն ներառել հնգյակում։
Ինչ վերաբերում է Դովժենկոյին, ժամանակին ինձ շատ դուր եկավ «Պոեմ ծովի մասին» ֆիլմը (1958 թ., ռեժ. Յուլիա Սոլնցևա, սցենարի հեղինակ՝ Ա.Դովժենկո), բայց հետո ես հիասթափվեցի և' այս ֆիլմից, և' ինչ-որ իմաստով՝ հենց Ալեքսանդր Պետրովիչից։
Ա.Ա. -Արմեն Նիկոլաևիչ, իսկ կինոդահլիճում հայտնություն ունեցե՞լ եք: Ասենք, ինչպես Կոնչալովսկին կամ Սոլովյովը, որոնք կինո են եկել «Թռչում են կռունկները» դիտելուց հետո։ Ցուցադրություն, որը կանխորոշել է կյանքի ուղին:
Ա.Մ. -Ոչ: Ավելի շուտ կինոյին սիրահարվածության ընդհանուր ֆոն կար։ Թեև արդեն Դովժենկոյի արհեստանոց ընդունվելու քննությանը ես վստահ ասացի, որ իմ սիրելի ֆիլմը «Երազանքն» է։
Նատալյա Ռյաբչիկովա -«Երազանքը» 1940-ականների ֆիլմ է. վաղ մանկական տպավորություն, որը փոխանցվել է ամբողջ կյանքի ընթացքում: Հաջորդիվ Դուք ընտրել եք 1960-ականների երեք ֆիլմ։ Սրանք այն ֆիլմերն են, որոնք Դուք թողարկման պահին դիտում էիք արդեն որպես պրոֆեսիոնալ: «Բալզամինովի ամուսնությունը» (1964) և «Մայրիկն ամուսնացել է» (1969) ի վերջո հիթեր դարձան հեռուստատեսային եթերացանկում, իսկ, ահա Լեոնիդ Ագրանովիչի «Մարդը, որը կասկածում է» (1963) ֆիլմի մասին, եթե անկեղծ ասեմ, ես նույնիսկ չգիտեի:
Ա.Մ. -Ագրանովիչի ֆիլմն ինձ ապշեցրեց նրանով, որ իր հայտնվելու պահին, նա ամենից վառ մի մեծ թեմա բացեց մեր կինոյում, փաստորեն, նշված վերնագրում՝ կասկածող մարդու թեման: Դերասաններ Դալն ու Կուլիկովը զարմանալի դեմքեր են։ Կուլիկովը ամբողջովին թերագնահատված դերասան է, բայց դա նոր դեմք էր մեր կինոյի համար։ Չեմ կարող նրան համեմատել Դասթին Հոֆմանի հետ, բայց նման բան էր: Նոր դեմքի հայտնություն, որը նախկինում չէր կարող լինել. դա արդեն տպավորիչ էր: Եվ իհարկե, Դալն այս ֆիլմում. այդ պատճառով էլ ընտրեցի այդ ֆիլմը, այն զգացողության համար, որն ապրեցի առաջին դիտումից հետո։
Ն.Ռ. -Իսկ ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ Ագրանովիչի ֆիլմը մնաց բոլորովին անհայտ, մոռացված ոչ միայն հանդիսատեսի, այլև մասնագետների կողմից:
Ա.Մ. -Դժվար է ասել: Հավանաբար այն պատճառով, որ կային վարպետությամբ ավելի վառ ֆիլմեր: Հենց այդ ժամանակ ասպարեզ եկավ ռեժիսորների մի սերունդ՝ Գայդայից մինչև Չուխրայ, նա պարտվեց նրանց արդյունավետության առումով, բայց, կրկնվեմ, ազատության այն զգացումը, որ ունի այս ֆիլմը, թույլ է տալիս այն ներառել իմ սիրելիների շարքում։ Ագրանովիչի հետ մենք մտերմացանք նրա կյանքի վերջին տարիներին։ Նա ինձ նվիրեց իր գիրքը՝ շատ շոյող մակագրությամբ։
Ա.Ա. -Հինգ ֆիլմերից երեքը 1960-ականներից են: Արդյո՞ք սա պայմանավորված է նրանով, որ մասնագիտության և կինոյում Ձեր կայացման շրջանն է, թե՞ Դուք սկզբունքորեն կարծում եք, որ այդ տասնամյակնն առանձնահատուկ է մեր կինոյի պատմության համար։
Ա.Մ. -Ավելի շուտ, այն առանձնահատուկ է ինձ համար՝ աշխատանքի սկիզբ, անկախության սկիզբ, ինքնուրույնություն։ Միայն թվում է, թե ВГИК-ում բացարձակ ազատություն կար։ Այնտեղ ամեն ինչ չափվում էր և չափաբաժիններ էին սահմանվում։ Հիշում եմ, թե ինչպես ինձ միայն որպես կոմերիտմիության ակտիվիստ, թույլ տվեցին մասնակցել Գայդայի «Փեսացուն այն աշխարհից» (1958) ֆիլմի փակ ցուցադրությանը։ Դա բացարձակապես մեկուսացված էր՝ հատուկ թույլտվությամբ։ Այսինքն՝ ВГИК-ում մենք դեռ շատ բան չէինք տեսնում, չէինք զգում, չէինք պատկերացնում։ Չնայած շատ հետաքրքիր ցուցադրություններ էին լինում, հիշում եմ, օրինակ, ինչպես էինք ВГИК-ում դիտում «Բալլադ զինվորի մասին» ֆիլմը (1959 թ.), ինչ տպավորություն էր։ Իսկ 60-ականներն արդեն ВГИК-ից հետո էին, ինձ համար հարաբերականորեն առանձնահատուկ տասնամյակ, բայց այն ժամանակ թվում էր ընտրության բացարձակ ազատություն, խոսքի ազատություն։ Սա ազդեց այն փաստի վրա, որ հինգ ֆիլմից երեքն այնտեղից են։
Ն.Ռ. -Մենք խոսեցինք 60-ականների ֆիլմերի մասին: Պայմանականորեն ընդունված է 1968 թվականից հաշվել մեր կինոյի լճացման դարաշրջանը։ Այդ առումով հարց է առաջանում՝ որքանո՞վ եք ընդունում դարաշրջանների այս բաժանումը։
Ա.Մ. -Ինձ համար դժվար է բաժանել ըստ փուլերի, քանի որ այն ժամանակ ես ամեն ինչ դիտում էի՝ աշխատելով սկզբում Միությունում, իսկ հետո՝ «Սովէքսպորտֆիլմում»: Բայց բաժանումը, հավանաբար, արդար է։ Դատում եմ ВГИК-ում կինոյի պատմության իմ դասախոսությունների դասընթացով։ Այ հենց հիմա նրանց ցույց տվեցի երկու ֆիլմ՝ «Աշնանային մարաթոն» (1979 թ.) և «Թեմա» (1979 թ.): Մենք հասանք 1970-1980-ականների սահմանագծին։ Երբ ուսումնասիրում էինք 60-ականները, ամեն տարվա համար ուզում էինք 15 ֆիլմ ցուցադրել, սրտի ցավով ինչ-որ բանից հրաժարվում էինք։ Այդպես էլ պաշտոնական պատմությունից դուրս են մնում հրաշալի ֆիլմեր, ինչպես «Մարդը, ով կասկածում է» ֆիլմը՝ ուժեղ մրցակցության պատճառով: Իսկ ահա 70-ականների վերջերին իսկապես արժանի ֆիլմեր հավաքվում էին դժվարությամբ՝ տարեկան հինգը։
Այնուամենայնիվ, իմ լավագույն հնգյակում 60-ականների այս շեշտադրումը միայն անձնական նախապատվությունների պատճառով չէ: Թերևս դա մեր կինոյի ծաղկման շրջանն էր։
Ա.Ա. -Իսկ եթե ջրբաժանների մասին խոսենք, հիմա հետահայաց թվում է, թե 1960-ականների կեսերից սկսվում է բաժանումը պայմանական մասսայական և պայմանական հեղինակային կինոյի, իսկ այդ ժամանակ կա՞ր արդյոք այդ զգացողությունը։
Ա.Մ. -Այն ժամանակ նման բաժանում չկար: Ամեն ինչ ավելի պարզ ու ուղիղ էր ձևակերպվում։ Ես հիշում եմ մի քննարկում «Երկկենցաղ մարդը» ֆիլմի (1961)՝ հանդիսատեսի մոտ ունեցած աննախադեպ հաջողության առիթով: Տարածողներից մեկը ռեպլիկ նետեց. «Եթե ուզում եք, որ մենք ցուցադրենք «Բալլադ զինվորի մասին» ֆիլմը, տվեք մեզ ևս մեկ «Երկկենցաղ մարդը» և մենք ձեզ համար երեք «Բալլադ զինվորի մասին» կցուցադրենք»: Ահա այսպիսի տրամաբանություն էր գործում:
Ն.Ռ. -Արտերկրում 1960-ականները միանշանակ համարվում են հեղինակային կինոյի, ռեժիսորական կինոյի ժամանակ: Եվ մեզ մոտ գալիս են Տարկովսկին, Գերմանը, Փարաջանովը, Մուրատովան. նրանց, որոնց անվանում են հեղինակներ, որոնք ամբողջությամբ ձևավորում էին իրենց ֆիլմերը։
Ա.Մ. -Անկասկած, բայց, այնուամենայնիվ, այդպիսի հստակ սահմաններ չկային: Ահա Գլեբ Պանֆիլովը. Ո՞ւր տանել նրան՝ հեղինակային թե՞ ժանրային կինո։
Ա.Ա. -Հատկանշական է, որ եթե ֆիլմերը վերցնենք ժամանակագրական հաջորդականությամբ, ստացվում է, որ առաջին երեք ֆիլմերը մոսկովյան են, իսկ հետո գալիս են լենինգրադյանները: Ի՞նչ եք կարծում, սա պատահականություն է, թե՞ զգացողություն կա, որ 1970-ականներին «Լենֆիլմը» առաջին պլան եկավ, «վերակենդանացավ»:
Ա.Մ. -«Լենֆիլմը» միշտ է կենդանի եղել: Նկատի ունեցեք, որ այս մռայլ ժամանակներում հեռուստատեսային կինոն սկսեց գերակշռել, բայց «Լենֆիլմը» այստեղ էլ պահպանեց իր նշաձողը և ստեղծեց հետաքրքիր, բարդ ֆիլմեր: Ստեղծվեցին Արանովիչի «Դիմադրությունը» (1985), Մասլեննիկովի ֆիլմերը, նույն Մելնիկովի ֆիլմերը՝ Վամպիլովի հիման վրա։
Ն.Ռ. -Չի կարելի այս պահին չհարցնել Ձեր՝ «Իսկուստվո կինո» գալու մասին. նախ՝ որպես գլխավոր խմբագրի տեղակալ, ապա երկու տարի՝ որպես գլխավոր խմբագիր։ Ինչպե՞ս է դա ազդել Ձեր՝ ֆիլմեր դիտելու վրա: Ինչպե՞ս է գրվել այդ մասին, ինչպե՞ս էին թեմաները ծնվում։
Ա.Մ. -Ապշեցուցիչ է, բայց ես առ այսօր մանրամասն հիշում եմ այն ամենը, ինչ տեղի է ունեցել ինձ և մյուսների հետ պրոպագանդայի Բյուրոյում, իսկ «Իսկուստվո կինոյում», որտեղ ես աշխատեցի տասը տարի, մի ակնթարթի պես անցավ: Իհարկե, հետաքրքիր էր աշխատել «Իսկուստվո կինոյում», բայց (գլխավոր խմբագիր) Սուրկովի կերպարը շատ բան էր մթագնում։ Նա այնպես էր պարտադրում իրենը, նրան բոլորը ենթարկվում էին, ընդհանրապես նրա նկատմամբ տարբեր վերաբերմունքով հանդերձ, ինչ-որ տեղ կորցնում էին իրենց։
Ա.Ա. -1960-ականների երկրորդ կեսին, որի մասին հետագայում շատ էր խոսվում պերեստրոյկայի ժամանակ, հայտնվեցին անձեռնմխելի ռեժիսորներ՝ Բոնդարչուկ, Գերասիմով, Կուլիջանով. խմբագրության ներսում հրահանգ կա՞ր «գեներալներին» չքննադատել։
Ա.Մ. -Իհարկե, եղել է և՛ ոչ միայն խմբագրության ներսում։ Բոնդարչուկն, օրինակ, միշտ առաջադրվում էր համամիութենական փառատոներում և արդեն բացման ժամանակ միշտ ստանում էր կազմկոմիտեի մրցանակը։ Այսինքն՝ նա մրցույթում կար, բայց անմիջապես դուրս էր բերվում դրանից։
Ա.Ա. -Իսկ գործնականում ինչպե՞ս էր դա իրականացվում: Չէ որ թռուցկաժողովների ժամանակ Դուք չէիք ասում, որ Կուլիջանովի կամ Բոնդարչուկի ֆիլմերը չի կարելի քննադատել։
Ա.Մ. -Ոչ, սկզբունքը սա էր՝ մենք փնտրում ենք հեղինակի, որը պատրաստ է լավ գրել նրա մասին։ Հիշեցի, թե ինչպես «Գարնան տասնյոթ ակնթարթից» (1973) հետո խմբագրություն եկավ պատվիրված 20 էջանոց նամակ։ Հետադարձ հասցեն՝ «գնդապետ Պետրովին»։ Նա գրում է. «Ինչո՞ւ այսինչ թվականից դադարեցին քննադատել (սցենարիստ) Սեմյոնովին։ Այս տարվա ընթացքում նա հասցրել է աչքի ընկնել բոլոր խոշոր հրատարակություններում»։ Հետո արդեն «Ակնթարթների» փաստացի անճշտությունների շատ մանրակրկիտ և մեծ մասամբ արդարացի վերլուծություն էր: Իսկ վերջում առեղծվածային բացահայտողը գրել է. «Սեմյոնովին բնորոշ էին հայտնի գրողի հետ խաղերը։ Այսինչ օրը նա գրում է այսինչ գրողի ստեղծագործության վերլուծությունը, մեկ այլ ամսաթվին այս գրողը գրում է Սեմյոնովի ստեղծագործության ակնարկը»։ Դա դրական քննադատության ինդուստրիա էր, ամեն ինչ շատ հստակ ընդգրկված էր։
Ն.Ռ. -Թույլ տվեք ձեզ մի հարց տալ, որը հաճախ են տալիս ուսանողները: Ինչո՞ւ դիտել հին ֆիլմեր, այն դեռ կարո՞ղ է մեզ ինչ-որ բան ասել:
Ա.Մ. -Հին կինոն պետք է դիտել, ինչպես և հին գրքեր կարդալը: Նախ՝ կինոյում ժամանակն ավելի վառ ու տեսանելի է արտացոլվում, քան գրականության մեջ։ Եթե ցանկանում եք ինչ-որ բան իմանալ ձեր կամ ձեր ծնողների անցյալի մասին, դիտեք հին ֆիլմեր: Երկրորդ, սա որոշակի լարվածություն է պահանջում, դու միշտ կարող ես համեմատել այն, ինչ տեսնում ես էկրանին ֆիլմում, ասենք, 1946թվականին, նրա հետ ինչ այժմ է կատարվում, կամ ինչ դու ես մտածում կամ զգում։ Դա որոշակի ուռուցիկություն է հաղորդում քո մտքերին և հիշողություններին: Դրա համար արժե հին կինո դիտել, որպեսզի ժամանակի ստերեոսկոպիա լինի։
Ա.Ա. -Ձեզ համար տարօրինակ չէ՞ ВГИК-ում հայրենական կինոյի պատմության դասընթացում պատմել ձեր ծանոթների և ընկերների մասին, որոնք այժմ դարձել են պատմական կերպարներ:
Ա.Մ. -Ոչ, որովհետև ես պատմում եմ ոչ թե իմ ծանոթների ու ընկերների մասին, այլ իմ և իմ ծանոթների ու ընկերների մասին: Եվ դա ինձ շատ դուր է գալիս: Այդ մարդիկ սովորել են իմ կողքին, աշխատել են իմ կողքին, ուղղակի իմ կողքին են եղել։ Մեր կինոյի ամբողջ պատմությունը սկսած 1960-ականներից՝ իմ պատմությունն է։
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Սեդա Հոգոցյանի