Անարբանուն և որդիները
Թեհրանում ծնված և մինչև 1980 թվականը Իրանում ապրած Գոլի Թարաղին այսօր բնակվում է Փարիզում։ Նրա հայրը՝ Լոթֆալլահ Թարաղին, ժամանակին մեծ ճանաչում ունեցող «Թարաղի» ամսագրի խմբագիրն էր։ Հեղինակը խոստովանում է, որ վերջինս հսկայական ազդեցություն է ունեցել իր գրական գործունեության վրա։
Նախնական կրթությունը Իրանում ստանալուց հետո Թարաղին մեկնում է ԱՄՆ՝ այնտեղ ստանալով փիլիսոփայության մագիստրի կոչում, սակայն վեց տարի անց վերադառնում է հայրենիք ու հենց այստեղ էլ սկսում է իր գրական գործունեությունը։ Թեհրանի համալսարանում ինը տարի դիցաբանություն դասավանդելուց հետո՝ Իրանի իսլամական հեղափոխությունից մեկ տարի անց՝ 1980թ Գոլի Թարաղին հեռանում է Ֆրանսիա: Նրա պատմվածքների առաջին ժողովածուն հայտնի է «Ես էլ եմ Չե Գևարան» անունով։ Մյուս հայտնի ժողովածուներից են «Մեկ այլ վայր», «Ցրված հուշեր», «Երկու աշխարհ» և այլն։ «ArtCollage»-ն իր ընթերցողների գնահատմանն է ներկայացնում գրողի «Անարբանուն և որդիները» ստեղծագործությունը՝ Հասմիկ Հովհաննիսյանի թարգմանությամբ:
«Մեհրաբադ» օդանավակայան, համար 726 թռիչք, «Էյր ֆրանս»։
Գիշերվա ժամը երկուսն է՝ այսինքն մի ամբողջ անքուն գիշեր։ Այսինքն, ուժասպառություն, հոգնածություն, շտապողականություն, որն ուղեկցվում է կարոտով, մի անորոշ տագնապով և գնալ, մնալ ու այլևս չվերադառնալու մտքով (Այն անիմաստ մտքերից), կամ հակառակը՝ հենց այստեղ՝ իր բոլոր թերություններով ու առավելություններով սիրելի Թեհրանում մնալու և այլևս տեղից չշարժվելու մտքով (Ավելի անիմաստ մտքերից)՝ կարճ ասած գրողի տարած շփոթվածությամբ, մի հավերժություն տևող հեռացում-ժամանումներով՝ կյանքիս երկարությամբ ձգվող մի հավերժություն, այս կեսգիշերային թռիչքով, ճամպրուկները քաշ տալով, մաքսակետն անցնելով (Սերաթ կամուրջը)[1], մարմնի, գրպանների կոշիկների, պայուսակի, ականջի ու քթածակերի նվաստացուցիչ զննումով։
Հրաժեշտ։ Առանց խոսքի, առանց հայացքի, սառը և արագ՝ կոկորդում կուտակված լացով ու անհիմն զայրույթով, որը ցույց տալ չի կարելի, որը պետք է կուլ տալ ու փախչել։
Ներս են մտնում հավատավոր քույրերը։ Տեսքս ներկայանալի չէ։ Գլխաշորս հետ է ընկել ու վերնազգեստիս վերջին կոճակն արձակված է։ Լավ։ Իրավացի եք։ Կարգի եմ բերում ինձ։ Ձեռքիս պայուսակն ու ճամպրուկս բերած բեռնակիրը շտապում է։ Իր փողն է ուզում։ Գնում է ուրիշ ուղևորի հետևից։ Ասում եմ, -Մինչև մաքսակետ պետք է հետս լինեք։ Պայմանավորվել էինք։ Ինքն իրենն է պնդում։ Ուզում է գնալ։ Ճամպրուկս դնում է ուղեբեռի ժապավենի վրա, որ զննող սարքի տակով անցնի։ Ուրիշ ուղևորի է նշան տալիս։ Ինքս ինձ ասում եմ․ «Մի բարկացիր, խանու՛մ ջան, թող որ գնա, էդպես է, ձևն է, փողը տուր՝ գնա»։
Ապակե պատը բաժանում է այս կողմում կանգնածներին մյուս կողմում կանգնածներից։ Մնացողներին` գնացողներից։ Երկու կողմն էլ տխուր ու շփոթված է։ Լուռ բառերն ու խոսուն հայացքներն անցնում են ապակե պատի երկայնքով ու մոխրագույն մառախուղի պես իջնում մարդկանց դեմքերին։
Պայուսակիս ուղն ու ծուծը մանրակրկիտ զննում են։ Ճամպրուկիս մեջ կասկածելի ու վախենալու մի բան է, որ ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչ է։ Սպառնացող մատը ցույց է տալիս ճամպրուկիս պարունակությունը։
-Սպանության գործիք:
Ի՞նչ սպանության գործիք, ճամպրուկիս մե՞ջ։ Վերահսկիչը մեկ ուրիշ աշխատակցի հետ է խոսում։ Ճանապարհելու եկածները ապակե պատի hետևից նայում են։ Կողքիններս քչփչում են։ Մտքներում մի անորոշ հարց է առաջանում։ Փոխել եմ նրանց աչքերի արտահայտությունն ու մի վտանգավոր արարածի տպավորություն եմ թողնում։ Մեղավոր եմ, և պատիժս վճռված է։
-Ահաբեկի՞չ:
Գուցե։ Ամեն ինչ հնարավոր է։ Սպանության գործիքը Իսֆահանում՝ մանր-մունր իրերի մի կորած վաճառակետից տղայիս համար գնած ոսկյա տապարատեգն է։ Էժան չէ։ Որևէ մեկին էլ դրանով սպանել հնարավոր չէ՝ հատկապես՝ ինքնաթիռի օդաչուին։ Ճամպրուկս մի կողմ եմ դնում։ Պետք է ուշադիր զննեն պարունակությունը։ Ուղևորները տարակուսանքով ու զարմանքով, գուցե վախով ինձ են նայում, և հայացքները սևեռված են ճամպրուկիս ու ինձ վրա։
Ասում եմ, -Բաբա, հին տապարատեգ է, դերվիշներից է գալիս: Հավանեցի, գնեցի։ Ճամպրուկիս մեջ է։ Հո չեմ կարող ինչ-որ բան անել դրանով, ի՞նչ պիտի անեմ։ Ականջները չի ծանրաբեռնում։ Տապարատեգը՝ սպանության գործիքը, ճամպրուկիցս զգուշորեն հանում են։ Մարդիկ նայում են։ Մաքսակետի աշխատակիցն ասում է, որ հին է, փոշեթաթախ, թանկարժեք, մշակութային ժառանգություն է։
-Ա՜յ քեզ բան․․․
Գնման կտրոնը հետս է։ Ամբողջն իրար հետ հինգ հազար թուման էլ չի գալիս։ Երեսը զարդարել են արաբերեն բառերով՝ հավանաբար Ղուրանից այահով։ Պետք է Թութի[2] աղան արժեքը գնահատի։ Բարձրախոսը կանչում է Թութի աղային։ Մի երկու հոգի ծիծաղում են, և մեկը քթի տակ թութակավարի մի բառ է կրկնում։
Մի ձեռք բռնում է արմունկս։ Ասում է, -Խանու՛մ ջան։ Ծեր կին է, ինչ-որ բան է խոսում։ Ինչ-որ բան է ուզում։ Չեմ հասկանում։ Շտապում եմ։ Պետք է լուծեմ սպանության գործիքի հարցը։
Ասում եմ, -Չեմ ուզում տապարատեգը, Ձեզ լինի, թողե՛ք ինձ։
Ճակատագիրս Թութի աղայի ձեռքում է։ Պետք է սպասեմ։ Մեռնեմ`պրծնեմ։ Ծեր կինը հետևից ուսիս է զարկում։ Նորից է ասում, -Խանու՛մ ջան, ղուրբան քեզ, ուշացել եմ, վախենում եմ տեղ չհասնեմ։ Գյուղացի ծեր կին է։ Մոլորված ու շփոթված է։ Աղաչում է, որ իր համար լրացնեմ մաքսակետի հարցաթերթիկը։ Ասում է, -Խանու՛մ ջան, աչքս չի տեսնում, պատշաճ գրագիտություն չունեմ, տղաներս ասացին՝ նստի՛, արի՛։ Չգիտեի, որ այսքան դժվար է։ Երկու անգամ անձնագրային գրասենյակում ուշքս գնաց։ Մեռա։ Ասում եմ, -Սպասի՛ր, գործ ունեմ, մեկ ուրիշից ուզիր։ Ասում է, -Ումի՞ց, ոչ ոք ժամանակ չունի։ Ցույց եմ տալիս ավելի երիտասարդ ու մաքուր, թիթիզ-միթիզ մեկին։ Ասում է, -Նրանից հարցրի, Եվրոպայում է մեծացել, չի կարողանում գրել, վախենում եմ տղաներս էլ անգրագիտացած լինեն, պարսկերենը մոռացած լինեն։ Գթա՛ ինձ, Աստվա՛ծ։
Բարձրախոսը նորից Թութի աղային է կանչում։ Ծեր կինն ինձնից չի պոկվում։ Պտտվում է ինքն իր շուրջը, չգիտի՝ ուր պիտի գնա, ինչ պիտի անի։ Հարցնում է, -Խանու՛մ ջան, Շվեդիայի ինքնաթիռը որտե՞ղ է։ Անձնագիրն եմ թերթում։ Դատարկ է։ Առաջին ուղևորությունն է։ Անունն Անարբանու Չենարի է։ Արագ-արագ լրացնում եմ փաստաթուղթը։ Հազար երկու հարյուր իննսունվեց թվականի ծնունդ է։ Ութսուներեք տարեկան է։ Իմ ուղևորակիցն է, միևնույն թռիչքն է, գնում է Փարիզ, այնտեղից էլ՝ Շվեդիա։
Ասում է, -Տաս տարի է, որ տղաներիս չեմ տեսել։ Սիրտս մղկտում է։ Ասացի՝ ղուրբան լինեմ ձեզ։ Ինչո՞ւ եք աշխարհի այն ծայրը գնացել։ Մեր Յազդն ի՞նչ այիբ ունի։ Համառեցին, թե ուզում ենք գնալ։ Վերջ։ Ողորմածիկ ամուսինս ասաց՝ ջահելական խելագարություն է։ Գլխներին է խփել։
Թութի աղան գալիս է իմ հետևից։ Կարճահասակ է, նիհար, տասը տարեկան երեխայի չափսի, բայց մեծ ու ծեր քիթ ունի, և ակնոցի ապակին բաժակի տակի հաստության է։ Տապարատեգն է զննում։ Չի խոսում։ Լամպի լույսի տակ է պահում։ Ասում է՝ հին տապարատեգ է։ Թափահարում եմ գլուխս, Անարբանուն ծիկրակում է։ Ձեռքը քսում է տապարատեգի ծայրին։
Թութի աղան ասում է, -Խանու՛մ ջան, հուշանվերի երա՞շտ էր։ Դերվիշներից մնացած բան է։ Հարցնում եմ՝ ինչքան հին է։ Թութի աղային դուր չի գալիս իմ համառությունը։ Ժամանակ չունի։ Ասում է՝ ծայրը հին է, պոչը՝ նոր։
Ամեն դեպքում, այն տեսանկյունից, որ կարելի է ինքնաթիռի օդաչուի, ամբողջ սպասարկող անձնակազմի ու իրավապահ մարմինների գլուխը կտրել ու ուղևորներին պատանդ վերցնել ու ինքնաթիռը տանել Աֆրիկա՝ վտանգավոր է։
Ասում եմ՝ ձեզ լինի Աքեմենյան տապարատեգը։ Չեն համաձայնվում։ Վերադարձնել է պետք։ Ծեր կինը չի շարժվում կողքիցս։ Թութի աղան շտապում է։ Քունը տանում է։ Հորանջում է։ Վերցնում եմ տապարատեգը։ Վերադառնում եմ օդանավակայանի տարածք, որ տամ ինձ ճանապարհելու եկած ընկերոջս։ Հետքը չկա։ Ապակու հետևում կանգնածները ծիծաղում ու ծափահարում են ինձ։ Կծկվում եմ ամոթից։ Քառասուն-հիսուն հոգանոց խումբ՝ ծեր-ջահել-մեծ ու փոքր երեխաներ պլաստմասե թրաշուշաններով սպասում են Հնդկաստանից ժամանած ուղևորներին։ Աղմուկ-աղաղակ ու իրարանցում է։ Մի երեխա քացի է տալիս ոտքիս։ Վազում է ու թոռոմած ծաղիկների փունջը ուրախ թափահարում։ Տապարատեգը նվիրում եմ դռան կողքը կանգնած բեռնակրին։ Հևիհև ու դժգոհ վերադառնում եմ ու տեսնում, որ ծեր կինը շփոթված ու անհանգիստ, իր տեղում կանգնած կողքերն է նայում։ Չի իմանում իր ճամփան։ Հայացքը, որ վրաս է ընկնում, հրճվում է։ Ձեռքով է անում ինձ։ Մոտենում է։ Ասում է, -Խանու՛մ ջան, ո՞ւր էիր, ասացի՝ գնացիր, ես մնացի։ Գալիս է հետևիցս։ Ծանր է ձեռքի պայուսակը, հևում է։ Գլխից ու երեսից քրտինք է հոսում։ Վերնազգեստի գրպանից հանում է քառակուսի թաշկինակն ու դեմքը չորացնում։ Մեծ թաշկինակ է՝ կես սփռոցի չափ։
Ասում է, -Սոհեյլա խանումը մեր գյուղի դպրոցում ուսուցիչ է։ Աշխարհի բոլոր քաղաքների անունները գիտի։ Ինձ ասաց․ «Անարի՛ նանե[3], Շվեդիայում ամռանն էլ է սառցակալած։ Մինուս 150 աստիճան է լինում։ Կով ու ոչխար տեղում չորանում են»։ Ես էլ վախից ինչքան բրդյա շոր ունեի վրա-վրա հագա, հիմա շոգից մեռնում եմ։
Ինքնաթիռը մեկ ժամ ուշացում է տալիս։ Գուցե՝ երկու ժամ։ Պարզ չէ։ Ճանապարհելու եկածները համբերատար ու տխուր կանգանծ են ապակե պատի ետևում։ Այս կողմինները նայում են այն կողմիններին։ Ձայները չեն էլ լսվում։ Թռիչքի ժամն ավելի հստակ է, բայց հաստատ չէ դրա լինել-չլինելը։ Հազար, գուցե, կասկած ու տագնապ է կախված դրանից։ Գլխիս մեջ սև մտքեր են պտտվում։ Գուցե պերսոնա նոն-գրատա դառնամ։ Գուցե այլևս չտեսնեմ նրանց, ում սիրում եմ։ Գուցե այս մեկը, այն մեկը ու այն մյուսը իմ բացակայության պայմաններում մեռնեն։ Այս «գուցե»-ն «երբեք»-ի է վերածվում, իսկ «երբեք»-ը դառն ու մութ բառ է, որ վերջերս մահվան աղոտ գիտակցման պես ներթափանցել է ուղեղս ու դրա անկյուններում նստած սպասում է ասպարեզ դուրս գալուն։
Անարբանու Չենարին խելոք, ստվերի պես հետևիցս է գալիս։ Անդադար խոսում է։ Շփոթված հայացքն ու ձեռքերի դողը մատնում են լարվածությունը։
Ասում է, -Երանի նրանց, որ հլու-հնազանդ երեխաներ ունեն, երեխաներս փոքրուց քամոտ էին, հանգիստ ու դադար չունեին։ Գյուղի մարդկանցից զզվում էին։ Ամբողջ ուժով ուզում էին քաղաք գնալ, Թեհրան գնալ, մի ուրիշ տեղ գնալ։ Ո՞ւր։ Իրենք էլ չգիտեին։ Մենք, որ երիտասարդ էինք, մեկ տեղից ավելի չէինք իմանում։ Յազդը մեզ համար աշխարհի սկիզբն ու վերջն էր։ Աշխարհի սկիզբն ու վերջը։
Ասում եմ, -Նանե՛ խանում, քեզ երանի, որ տեղդ գտել ես։
Ուշքն ու միտքը տղաների հետ է։ Մոռացել է`որտեղ է, առջևում ինչ երկար ճանապարհ ունի։ Աչքերը քնաթաթախ են։ Յազդի քունն է, որ թողել է հետևում և այն օտար քաղաքի, որ առջևում է։
Ասում է, -Տղաներիս համար նամակ տվեցի։ Ես հո գրագիտություն չունեմ։ Ես ասացի, Սոհեյլա խանումը գրեց։ Հարցրի․ «Ուր էլ որ եք՝ աշխարհի այն ծայրում, ողջ-առո՞ղջ եք»։ Պատասխանեցին․ «Նանե՛, անտեր ու անգործ ենք։ Ոսկորներս ցրտից սառցակալել են։ Գիշերներ են լինում հոնգուր-հոնգուր լացում ենք։ Հիմա ուզում ենք Ամերիկա գնալ»։ Սոհեյլա խանումն ասաց՝ Ամերիկան սատանա է։ Ամուսինս գնաց այն աշխարհ, հետ եկավ։ Ասաց՝ տղաներս թափառական են դարձել։ Ոտքերը հողից պոկվել են։ Ուր էլ գնան՝ օտար են։
Ասում եմ, -Շտապի՛ր, ձեռքիդ պայուսակը պետք է ցույց տաս։
Անար խանումը ձեռքի երկու պայուսակ ունի։ Բացում է առաջինը։ Մանր-մունր իրերով է լցված։ Մի քանի տուփ քաղցրավենիք, երկու-երեք կտոր յազդյան դիպակ, մի քանի պլաստմասե աման ու երկու զույգ տղամարդու կոշիկ՝ տղաներին նվեր։ Ձեռքի երկրորդ պայուսակը լցված է նռով ու բադրջանով։
Ասում է, -Մեր այգու նռներն են։
Մեր գործն ավարտվում է։ Անցնում ենք այս սեղանից։ Հանում ենք մեր ճամպրուկներն ու ճամփա ընկնում։ Անար խանումը հետևիցս գալիս է։ Նրա տոմսն իմի հետ միասին ցույց եմ տալիս։ Գնում ենք վերևի հարկ։ Անձնագիրս պատրաստ ձեռքս եմ վերցնում։ Առանց պատճառի հուզվում եմ՝ գուցե սովորության համաձայն։ Ինչ-որ տհաճ իրադարձության եմ սպասում։ Սիրտս բաբախում է։ Վախենում եմ՝ մի բան ավել-պակաս լինի, անձնագրիս կնիքը խփած չլինի, ինչ-որ նախանշան խոչընդոտի գնալուս։ Ինչո՞ւ։ Չգիտեմ։ Ամեն ինչ հնարավոր է։ Ընդհանուր տագնապ ու անորոշություն է։
Հեշտ պրծանք։ Մարմինը սկզբի պես չեն զննում։ Հեշտացել է։ Անարբանուն խուտուտ ունի։ Ձեռքը, որ կպնում է մարմնին, կծկվում է, ծիծաղից ուշքը գնում է։ Ամեն ձեռքին երկուական ոսկյա ապարանջան ունի, գումարած՝ սարդիոնից մատանի, որն անընդհատ ցույց է տալիս ու լարված աչքերով կողքերը, շուրջն ու ինձ է նայում։ Մի զույգ անարժեք հակինթե ականջօղ պահել է գրպանի խորքում։ Վախենում է՝ բռնվի ու գոհարի մաքսանենգության մեղադրանքով ձերբակալվի։ Վերջն իսկականից բռնվում է։ Դողում է։
Ասում է, -Հարսիս համար եմ տանում օղերը։ Սոհեյլա խանումն է տվել։ Քոռանամ, թե սուտ եմ ասում։ Հարսս եվրոպացի է։ Մուսուլման է դարձել։ Նամազ է անում, -ու աղերսում է։
Բան չեն ասում։ Կարող է գնալ։ Ականջօղերն իրեն են տալիս։
Ասում է, -Մեծ տղաս եվրոպացի կին է առել՝ Շվեդիայի գյուղերից։ Ասացի՝ նանե՛ ջան, վերադարձի՛ր, արի՛ քո քաղաք։ Յազդի աղջիկները ոնց որ լույսի կտոր լինեն։ Մենք էլ հո շվեդերեն չգիտենք։ Կնոջդ հետ ո՞նց խոսենք։
Հասնում ենք սպասման սրահ։ Անարբանուն փռվում է կողքս՝ աթոռին։ Աչքը կպնում է։ Քթի տակ ինչ-որ բաներ է ասում։ Գլուխը կրծքին է ընկել, իսկ ոտքերը մնացել են իրարից հեռու բացված։ Ոնց որ թե քնի մեջ տղաներին է տեսնում։ Այն քամոտ տղաներին, որ սառցակալած երկրում ավելի լավ կյանքի հետևից են ընկել։ Առաջ է կռանում ու սահում աթոռից։ Տեղիցս վեր եմ թռչում։ Կողքի ուղևորը ևս շտապում է օգնության։ Բարձրացնում ենք։ Շփոթված է։ Չգիտի՝ ուր է։ Մի տղա երեխա ծիծաղում է բարձր, ու մի կին տխուր շարժում է գլուխը։
-Խանում ջան, -ձայնը հուզված է։ Գլխաշորը մաքրում ու կարգի է բերում։ Ինքն իրեն հավաքում է։ Վիզը երկարացնում է։ Փորձում է ծիծաղել, կամ գոնե՝ ժպտալ։ Ուզում է իրեն պահել, բայց աչքերը քնաթաթախ են, ու ծեր մարմինը ուր որ է կփլվի։
Ուղևորներին են կանչում։ Պետք է նստել։ Իրար մեջ մտած ու երկար հերթը խցանել է ելքը։ Անարբանուն շտապում է գնալ ու խառնվում է ուղևորներին։ Շշմած ու վախեցած կանգնում է ինքնաթիռի աստիճանների մոտ ու ապշած նայում ինքնաթիռի թևերին։ Ձեռքի պայուսակը ծանր է։ Շարժվելու ուժ չունի։ Երկու աստիճան բարձրանում է ու կանգնում։ Ճանապարհը փակել է։ Օդանավակայանի անձնակազմն օգնության է գալիս։ Թևի տակից բռնում ու աստիճան-աստիճան բարձրացնում են։ Տեղն իմ կողքին է։ Հրճվում է։ Նստում է ու ձեռքի պայուսակը մի կերպ տեղավորում ոտքի տակ։
Ասում է, -Է՜հհ, տղաներ, մարդ պրծնի ձեր ձեռքից, երանի ձեր հանդեպ սիրուց ազատվեի ու այսքան իրար չխառնվեի։
Հանում է կոշիկները։ Տնքում է։ Ոտքին հաստ, սև գուլպաներ ունի։ Շոգում է։ Դեմքը լրիվ քրտինք է։
Ասում է, -Փա՜ռք Աստծո, որ տեղս Ձեր կողքին է։ Սոհեյլա խանումն ասաց․ «Անարի՛ նանե, եթե ստացվի, նենց մեկի կողքին նստի՛ր, որ սեփական աղջկադ պես լինի»։ Ափսոս, որ չունեմ աղջիկ։ Մայրերն ու դուստրերն իրար լավ են հասկանում։ Հաստատ ինձ չէր թողնի, գնար Շվեդիա։ Դուք ասեք։ Երեխա ունե՞ք։
Մեջքով դեպի իրեն եմ շրջվում ու գլուխս խրում բարձի մեջ։ Պիտի քնեմ։ Անարի նանեի փափուկ ու մսոտ ձեռքը թեթեև սեղմում է ուսս։ Տաք ու հոգնած մարմինը փռվում է աթոռին ու վերցնում իմ նստատեղի կեսը։ Շնչառությունից սովի հոտ է գալիս, բայց մարմինն անուշ հոտ ունի։ Ծածկոցի ծայրը քաշում եմ աչքերիս, ու սկսում նայել կոպերիս հետևում նստած երազը։
Հարցնում է, -Խանու՛մ ջան, Դուք է՞լ եք Շվեդիա գնում։
Շարժում եմ գլուխս։
Ասում է, -Վախենում եմ տեղ չհասնեմ։
Չեմ պատասխանում։
-Խանու՛մ ջան, հենց հասնենք Շվեդիա, ինձ խաբար արա։
Ասում եմ, -Քնի՛ր, Անարի՛ խանում, քնի՛ր։
Ինքնաթիռի բորտուղեկցորդուհին զննում է ուղևորների ամրագոտիները։ Իմը կապված է։ Անարբանուն թռիչքի կարգուկանոնից տեղյակ չէ։ Շփոթված է։ Շուռումուռ է գալիս։ Արմունկը ուժեղ հրում է կողքիս։
Ասում է, -Խանու՛մ ջան, ես հո օտար լեզու չգիտեմ։
Բորտուղեկցորդուհին ուզում է կապել ամրագոտին։ Ամրագոտու ծայրը Անարբանուի մարմնի տակ է։ Դուրս չի գալիս։ Ձեռքս մի կերպ մտցնում եմ եռման ու հոգնած մարմնի տակ։ Խուտուտը գալիս է։ Կծկվում է ու ծիծաղից ուշքը գնում։
Ասում եմ, -Խնդրում եմ՝ վեր կաց, -և ամրագոտու ծայրը մատներիս մեջ եմ առնում, քաշում, դուրս չի գալիս։ Ավելի ուժեղ եմ քաշում։ Օգուտ չկա։ Գեր է ու ծանր։ Նստել է ամրագոտու ու ձեռքիս վրա և շարժվելու մտադրություն չունի։ Բորտուղեկցորդուհին օգնության է գալիս և ձեռքը մյուս կողմից նրա տակ է անց կացնում։ Անարբանուն ահավոր խուտուտ ունի։ Վերև-ներքև է թռչում։ Փռվում է։ Մի կողմով վրաս է ընկնում, ու ամրագոտու ծայրը դուրս է գալիս մարմնի տակից։
Ասում է, -Վաա՜յ, խանու՛մ ջան, մեռա։ Միսս ջուր դարձավ։ Ինչքան ծիծաղեցի։ Երանի տղաներս տեսնեին, -ու նորից ուշքը գնում է ծիծաղից։ Վերցնում է իմ ձեռքն ու պահում իր տաք ու կոպիտ ձեռքերի մեջ։ Բարի է ու սիրուն, սև ու կլոր աչքերը փայլում են։ Նորից է ասում է, -Խանու՛մ ջան, հենց հասանք Շվեդիա՝ ձայն տուր։ Վախենում եմ այստեղ մնամ։ Բացատրում եմ, որ ինքնաթիռը ավտոբուսի պես չէ։ Տաս տեղ կանգ չի առնում։ Թեհրանի օդանավակայանից բարձրանում է ու Շառլ դը Գոլ օդանավակայանում վայրէջք կատարում։ Պետք է վեր կենա ու փոխի ինքնաթիռը։ Ավելի է շփոթվում։ Նայում է ապշած։ Ասածներիցս գլուխ չի հանում։ «Շվեդիան» միակ տեղն է, որ լսել ու մտապահել է։
-Խանու՛մ ջան, երեք օր է՝ ճանապարհի վրա եմ։ Յազդից ավտոբուսով գնացի Թեհրան։ Ավտոբուսը փչացավ։ Անվադողը պայթեց։ Ծուռ-մուռ գնաց, հագավ մի ծեր իշապանի։ Մեռավ խեղճ մարդը։ Կարճ ասած՝ գլուխդ չցավեցնեմ։ Գիշերը ճանապարհի վրա քնեցինք։ Փայտոջիլներն ու մոծակները ջանս կերան։ Մեռա։ Մտածեցի՝ ճամփին կմեռնեմ։ Հազար ցավ ու հիվանդություն ունեմ։ Տարիքս ութսունն անց է։ Բայց այդ երկու տղաներին տեսնելու ցանկությունն ինձ ուժ է տալիս։ Այս ձեռքի պայուսակը, որ տեսնում եք, մեջը նուռ ու բրինձ է։ Մի քանի շիշ տոմատի մածուկ էլ եմ բերել։ Այն էլ ի՜նչ մածուկ։ Մեր գյուղինն է։ Հենց այդ պատճառով են ինձ Անարի մայրիկ անվանում,- ասում է ու բարձր ծիծաղում։
Ձեռքը տանում է ու պայուսակից երկու խոշոր կարմրի նուռ հանում։ Համեցի՛ր, փորձի՛ր։
Շարժում եմ գլուխս։ Ճզմում է նուռը։ Ապշած նայում եմ նռան փայլուն կեղևին, որ ոնց որ փափուկ փուչիկ լինի, ու ուր որ է կպայթի։ Ասում եմ, -Չէ, չէ, չեմ ուզում, մի՛ սեղմիր, -ու մի կողմ եմ քաշվում։ Վերնաշապիկս սպիտակ է։
-Մի՛ վախեցիր, խանու՛մ ջան, սովորական նռներից չէ։ Սիրո նուռ է, -ասում է ու ուժեղ մատները մտցնում նռան դուրս ցցված անկյունների մեջ։
Ասում է, -Ես նռան ծառի տակ եմ մեծացել։ Հայր-մայր, դե, չեմ ունեցել։ Մոր կաթի տեղ նռան հյութ են տվել։ Ծառի ճյուղը ներքև էի քաշում։ Ճզմած նուռ էի ծծում։ Կարծում էի՝ մորս կուրծքն է։ Մարդիկ ասում էին՝ Անարաք[4], սա քո մոր ծառն է։ Սիրո ծառ է։ Կողքն էլ մի չինարի ծառ կար։ Ասացին՝ սա էլ հայրդ է։ Հոր ու մոր տեր դարձանք։ Գնացինք, որ անձնագիր վերցնենք, ասացին՝ անունդ ի՞նչ է։ Ասացի՝ Անարաք։ Ասացին՝ հորդ անունն ի՞նչ է։ Ասացի՝ Չենարաք։ Ասաց՝ գնա՛, կորչի՛ր, հո ծառից չե՞ս ծնվել։ Ասացի՝ հա բա։
Մեղմ ձայն ունի ու ծիծաղկոտ աչքեր։ Փոքր է, ու կլոր-մլոր, ոտքերն ինքնաթիռի հատակին չեն հասնում։ Դեմքը ոնց որ փափկած ու կարմիր նուռ լինի՝ կարմրի թշերով ու հյութեղ շուրթերով։ Մարդու սիրտ մտնող ու եռանդուն կին է։ Անընդհատ շուռումուռ է գալիս ու շարժում իր գեր ու կարճ ոտքերը։
Քունս փախել է։ Թռիչքից մի ժամ է անցնում։ Նախաճաշ են բերում մեզ համար։ Անարի նանեն սոված է ու հաց ու մուրաբան տեղում կուլ է տալիս։
Հարցնում է, -Խանու՛մ ջան, սոված չե՞ս, ինչո՞ւ չես ուտում, -ու իմ թույլտվությամբ նախաճաշիս մնացորդն իր առջև է դնում ու չմփչմփացնելով ուտում։
Հարցնում է, -Դուք է՞լ երեխա ունեք։
Գլխով հաստատման նշան եմ անում։
Հարցնում է, -Երեխաները Ձեզ մո՞տ են։
-Հա։
Ասում է, -Երանի Ձեզ։ Ինչ բախտավոր եք։ Երեխան մարդու կյանքի քաղցրությունն է։ Տասներկու տարի է՝ տղաներիս չեմ տեսել։ Անտեր գլխովս երբ կանցներ, որ իմ երեխաները՝ Անարի նանեի երեխաները, կհայտնվեն Եվրոպայում։ Մեծ տղաս նամակ գրեց։ Ասաց․ «Նանե՛, նամազ եմ անում ու հանուն հայրենիքիս պատերազմում»։ Հարցրի․ «Ա՛յ բալա, ո՞ւմ հետ ես պատերազմում» Գրեց․ «Հայրենիքի ու կրոնի թշնամիների»։ Փոքր տղաս այդպիսի բաներ չունի։ Տարին մեկ անգամ նամակ է գրում ու քաղցր-մաղցր խոսում։ Գրում է․ «Նանե՛, արի՝ միասին սրճարան գնանք, պարենք»։ Սուտ բաներ է ասում գրողի տարածը։ Բայց հենց այդ ստերով է մարդու սիրտ հալեցնում։ Այն մեկի մտքին մենակ պատերազմելն է։ Հա ուզում է մեկի գլուխը կտրել։ Ասացի․ «Դու հո ղասաբ չե՞ս՝ մարդ ես սպանում»։ Ասաց․ «Մի օր վերջապես գնդապետ Զամանիին կսպանեմ»։ Խեղճ մարդս գլխին տվեց։ Ասաց, -Ա՜յ ավանակ, գնդապետ Զամանին մուսուլման է։ Կին-երեխա ունի, մեղք է։ Համառեց։ Ասաց․ «Սրան էլ եմ սպանելու»։ Սուտ է ասում։ Գլխի չափ սուտ։ Երկու անգամ եվրոպացի կին է առել։ Առաջին կինը ոնց որ կատու լիներ։ Մի թքյա ոսկոր։ Ամուսինս թքեց, հարսի նկարը պատռեց, շպրտեց։ Մինչև փոքրից նամակ եկավ։ Մազերը շեկացրել էր։ Լուսներես էր դարձել՝ աղջկա պես։ Գրել էր․ «Նանե՛, սազ եմ նվագում, հարսանիքներին երգում»։ Ամուսինս ասաց, -Խայտառակ եղանք, ունքերի տակը հանել է, դիմափոշի քսել, սա իմ որդին չէ։ Մտավ սգի մեջ։ Ասաց՝ տղաներս մեռել են։ Այնքան ողբ արեց, որ իսկականից մեռավ։ Ես էլ ասացի՝ կյանքն առանց երեխա, առանց ամուսին դժոխք է։ Գնացի նռան ծառի տակ պառկեցի։ Սպասեցի մինչև Ազրաիլը գա, հոգիս վերցնի։ Հանկարծ լսեցի՝ գյուղի մարդիկ ինձ են կանչում։ Փոստատարն էր։ Հեծանիվի զանգի ձայնը մինչև հիմա ականջիս մեջ է։ Ի՜նչ զնգզնգոց էր։ Գյուղի երեխաները պատին նստած ծափ էին տալիս։ Գյուղապետն էլ էր եկել։ Ասաց, -Անարի՛ նանե, ի՞նչ ես նստել, քեզ համար Եվրոպայից նամակ է եկել։ Գյուղապետը վերցրեց նամակը։ Ծրարն ու նամականիշն իրեն պահեց։ Ասաց, -փաստաթուղթ է՝ պիտի արխիվացվի։ Նամակը փոքր տղայիցս էր։ Գրել էր․ «Նանե՛, վե՛ր կաց, արի՛, սիրտս մղկտում է քեզ համար, վախենում եմ՝ դու էլ մեռնես»։ Այ ոնց կաք՝ Ձեզնից էլ տաս տարի ջահել դարձա։ Տեղիցս վեր թռա։ Ասացի․ «Նանե՛, ցավդ տանեմ, թքած թե կանացիացել ես, ինչ էլ լինես՝ իմ միսն ու արյունն ես։ Որտե՞ղ է Շվեդիան»։ Մարդիկ ասացին, թե յոթ սարի հետևում է։ Ասացի՝ կանցնեմ, Աստված ինձ հետ է։ Երեխաներիս հայացքը ճամփին է։ Մեծս դյուրագրգիռ ու բորբոքվող է։ Առավոտից իրիկուն ասում է՝ պիտի վրեժ լուծել։ Գլխից ղորմեսաբզիի հոտ է գալիս։ Շահի ժամանակ երկու անգամ բանտ ընկավ, դուրս եկավ։ Չխրատվեց։ Նորից ասաց՝ բոլորին կախել է պետք։ Վրեժ լուծել է պետք։ Ասացի՝ ա՜յ նանե, բոլորն Աստծո ծառաներն են։ Ասաց․ «Չէ՛, ասածներդ սրբապղծություն են, մենակ մենք ենք Աստծո ծառաները, մնացածը կրոնի ու հայրենիքի թշնամիներ են»։ Մի օր մեր գյուղ մի քանի ոստիկան եկավ։ Տղայիս հետևից էին եկել։ Գնաց, գնդապետ Զամանիի նկուղում թաքնվեց։ Քառասուն օր թաքնված էր։ Գնդապետ Զամանին հաց ու ջուր էր տալիս, մինչև, վերջապես, սար ու ձոր ընկավ ու թափառական դարձավ։ Երեք տարի լուր չունեինք։ Մտածեցինք՝ մեռել է։ Երեք տարի սուգ արեցինք։ Բոլորին ասացինք՝ շահիդ է դարձել։ Մարդիկ գալիս էին ցավակցում։ Ոտքներիս տակի գորգը ծախեցինք, տվեցինք մզկիթին, որ արարողությունն իրականացնեն։ Մի օր, փառք Աստծո, լուր եկավ, որ Շվեդիայում է։ Սկզբում մտածեցի՝ Շվեդիան Իրանում ինչ-որ տեղ է, հյուսիսային գյուղերից է։ Հետո հասկացա՝ աշխարհի ծայրն է։ Փոքր տղայիս գլուխն էլ քամի մտավ։ Ոտք ու ձեռք ընկա։ Ասացի՝ ցավդ տանեմ, գոնե դու մի գնա։ Օգուտ չունեցավ։ Ասաց, -ես էլ եմ ուզում մի ուրիշ տեղ գնալ՝ մի ուրիշ քաղաք։ Ջահելը էշի մեկն է, որ մենակ իր խոսքն է ասում։ Ճամփա ընկավ ու գնաց։ Մի քանի տարի Թուրքիայում թափառեց, մինչև մեծ եղբայրը գործերը դասավորեց։ Ցավեցրի Ձեր գլուխը։ Չթողեցի՝ քնեք։ Ուզեցի՝ տեսնեք, թե երեխան մարդուն ինչ օրն է գցում։ Տասը տարի է՝ քնած թե արթուն այդ տղաների հետ եմ խոսում։ Վախենում էի՝ հիշողությունս կորցնեմ ու տղաներիս մոռանամ։ Ամուսինս ասաց՝ հիշողությունը կորցնելն օրհնություն է։ Գթություն է։ Երանի՜ այս տղաների հանդեպ սերը սրտիցս դուրս գար։ Երանի՜ գլուխներս դնեինք հողին ու մեռնեինք։ Երդում կերա՝ մինչև տղաներիս չտեսնեմ՝ գլուխս հողին չեմ դնի։ Նամազ անելիս բարձր-բարձր տղաներիս անունն էի արտասանում։ Այնքան ասացի, որ ձայնս ականջներին հասավ։ Տոմս տվեցին ինձ։ Յազդից եկա Թեհրան։ Գնացի Մոհանդես աղայի՝ Սոհեյլա խանումի եղբոր տուն։ Մոհանդես աղան օգնեց ու ինձ օդանավակայան բերեց։ Երանի Դուք էլ Շվեդիա գայիք։ Հենց այս գիշեր էլ ուզում եմ բադրջանի խորեշթ պատրաստել։ Հետո էլ՝ ֆեսենջանի։ Ամեն իրիկուն այդ անիծյալ տղաների համար մի իրանական ճաշ կպատրաստեմ, մինչև Յազդի օդը գլխներին խփի։ Շվեդիան որ գրողի ծոցն է։ Սոհեյլա խանումն ասաց՝ ջուրը բերանում սառույց է կապում, արցունքն աչքի մեջ ապակու բեկոր է դառնում, մարդուն տեղում կուրացնում է։ Ասացի՝ վա՜յ Աստված, չլինի՞ երեխաներս կուրացել են։ Աստված գիտի՝ այս ընթացքում ինչ են կերել։ Ամուսինս ասաց՝ դրանք խոզի միս են ուտում, այդ պատճառով էլ կանացիացել են։ Մեծ տղաս հաստավիզ է։ Ունքերի տակը չի հանել, բայց այնքան է խոժոռվել ու ուզել սրանից-նրանից վրեժ լուծել, որ աչքերն իրար են մոտեցել։ Հենց տեղ հասնենք փոքր տղայիս կգրկեմ։ Կրծքիս կսեղմեմ։ Գիշերն իր ներքնակի կողքին կքնեմ ու գլուխս կդնեմ ոտքերին։ Երեխա ժամանակ բոբիկ էր ման գալիս։ Ոտքերից խոտի հոտ էր գալիս։ Եղինջներն էլ միշտ ամբողջ մարմինը կծած էին լինում։ Հիմա եվրոպական օճառով է ձեռք ու ոտքը լվանում։ Օտարի հոտ է գալիս։ Մեծ տղաս, որ ծնվեց, վրայից հասուն մարդու հոտ էր գալիս։ Հոտած մարդու մարմնի քրտինքի հոտ։ Ամուսինս ասաց՝ այս տղան փորձանք է, հոտից զգացվում է։ Ասացի՝ Աստծո կամքն է։ Հո բոլորից լավ հոտ չպիտի գա։ Ամեն մարդ իր հոտն ունի։ Շնից ու կատվից վատ հոտ է գալիս, բայց սիրտները մաքուր է։ Հավերից գարշահոտ է գալիս, բայց անխոս ու անմեղ են։ Ամուսինս ասաց՝ այս տղայի ուղեղը փտած է։ Հոտը գլխից է գալիս։ Ոտքերից չէ։ Ինչ ասեմ՝ ինձ համար ծաղկաջրի հոտ էր։ Լավ, խելքս նրանց համար գնում է։ Մաջնունին ասացին․ «Լեյլին շնագայլի տեսք ունի»։ Ասաց․ «Լեյլիի շնագայլ տեսքին ղուրբան լինեմ»։ Սերն այդպիսի բան է։ Փոքր տղաս բարեկիրթ է։ Ինձ համար կիթառ է նվագում, ես պարում եմ։ Էդ ո՜նց եմ կոտրատվում։ Արի՛ ու տե՛ս։ Գրել է․ «Նանե, քո ձեռքի թխածն ուրիշ է։ Մի իրանական ռեստորան եմ բացում։ Կհարստանանք։ Անունն էլ կդնենք Անարբանուի և որդիների ռեստորանը»։
Եղանակը վատն է, ու ինքնաթիռը վերև-ներքև է անում։ Անարի նանեին դուր է գալիս ինքնաթիռի վերուվար անելը։ Ձեռքերն իրար է խփում ու շարժում կարճլիկ ոտքերը։ Այս կինը չգիտի՞, որ կախված ենք երկրի ու երկնքի մեջտեղում, որ եթե ինքնաթիռն ընկնի հազար կտոր ենք լինելու, որ կյանքներս մազից է կախված (վախերս են)։
Հարցնում է, -Խանու՛մ ջան, կարիք հոգալու համար որտե՞ղ պիտի գնալ։
Չեմ պատասխանում։ Մարմինս թուլացել է ու սիրտս բաբախում է։ Րոպեներն եմ հաշվում։ Ժամանակը երկար վայրկյանի է վերածվել, ու ոտքերս մի ցավոտ տագնապով հատակ են փնտրում՝ կայուն ու ամուր հատակ։
Անարի մայրիկը չի համբերում։ Արձակում է ամրագոտին ու կռանում։ Ֆրանսիացի բորտուղեկցորդը նշան է տալիս, որ նստի։ Անարի մայրիկն իրար է սեղմում իր գեր սրունքները։
Ասում եմ, -Նստի՛ր, սպասի՛ր՝ կըկնես։
Չի լսում։ Շտապում է։ Ճանապարհ է ընկնում։ Կոշիկներն աթոռի տակ են։ Ճոճվում է։
Հետևի ուղևորն օգնության է հասնում։ Երիտասարդ ու համբերատար մարդ է։ Բռնում է թևի տակից ու ուղեկցում։ Ինքնաթիռը տուրբուլենտ հոսանքի մեջ է ընկնում, ու մի կին բղավում է։ Անարի մայրիկը մի ձեռքով կախվում է երիտասարդ տղամարդուց, իսկ մյուս ձեռքով նստած ուղևորներից մեկի վիզն ու գլուխն է բռնում ու ծիծաղում։ Ֆրանսիացի բորտուղեկցորդն իրանցի ուղևորների ձեռքը հոգնել է։ Ձեռքն անհույս շարժում է ու հանձնվում է՝ այլևս բողոքել։ Կոպերս իրար վրա են ընկնում։ Անարի մայրիկի տղաները պտտվում են աչքերիս դիմաց։ Սառչում են։ Դողում են։ Հարցնում եմ․ «Տղաներ, արդյո՞ք սա է այն տեղը, որը փնտրում էիք»։ Պատասխան չեն տալիս։ Ձյունը նստած է սև մազերին։ Ուղևորվում են մի ուրիշ քաղաք՝ սարերի ձորերի այն կողմում մի քաղաք։ Ծանոթ ու տաք մի քաղաք։ Ասում եմ․ «Ես էլ եմ գալիս, սպասե՛ք»։ Գնացքը սուլում է։ Ուղևորները կախված են դռնից ու պատուհաններից։ Նանե խանումն էլ է այնտեղ։ Հարցնում է, - Ո՞ւր եք գնում։ Ոչ ոք չգիտի։ Ինքնաթիռի ուժեղ շարժն արթնացնում է։ Հեռվից ականջիս է հասնում Անարբանուի ձայնը։
Բռունցքով խփում է լվացարանի դռանը։ Ասում, -Խանու՛մ ջան, օգնություն, խանու՛մ։
Բորտուղեկցորդը հոգնած ու անբարեհամբույր է։ Տեղից չի շարժվում։ Ուղևորներից մեկը վեր է կենում ու դուռը բացում նրա համար։ Ձեռքերն ու երեսը լվացել է, ու գլխաշորի եզրից ջուր է կաթում:
Ասում է, -Վաա՜յ, ինչ նեղ տեղ էր։ Աստված հեռու պահի։ Ներողություն հանդգնությանս համար, բայց սա՞ էլ է զուգարան, մերն է՞լ։
Ինքնաթիռի ցնցումներն աստիճանաբար նվազում են։ Շունչս տեղն է գալիս, բայց մարմինս թուլացել է, ու ձեռքերս անկենդան են։ Ծածկոցը քաշում եմ դեմքիս ու մինչև ինքնաթիռի կանգնելը կոպերս չեմ բացում։ Ինքնաթիռի անիվներն ամուր գետնին են բախվում, և Անարի մայրիկը վեր է թռչում տեղից։ Տեսնում է՝ ուղևորներն իրենց իրերը հավաքելով են զբաղված, և շտապելով արձակում է ամրագոտին։
Հարցնում է, - Խանու՛մ ջան, հասա՞նք։
-Հա։
-Շվեդի՞ա հասանք։
-Չէ։
-Բա ո՞ւր ենք։
-Փարիզ։
Ուղևորները շտապում են։
-Շվեդիան հաջո՞րդ կանգառն է։
Որերորդ անգամ բացատրում եմ, որ պետք է իջնի, ինքնաթիռը փոխի ու գնա տղաների մոտ։
Ասում է, -Վաա՜յ, Աստված, ես հո գրագիտություն չունեմ։ Չեմ իմանում։ Սրանց լեզուն չեմ հասկանում։
Ասում եմ, -Տոմսդ ցու՛յց տուր, կուղեկցեն քեզ։
-Ո՞ւմ ցույց տամ։
-«Էյր ֆրանս»-ի աշխատակիցներին։
Ասում է․ «Չեմ իջնելու, տեղիցս չեմ շարժվելու, վախենում եմ՝ տեղ չհասնեմ, կորչեմ»։
Ասում եմ, -Արի՛, ես ցույց կտամ։
Աղաչում է, -Խանու՛մ ջան, հոգուդ մեռնեմ, հետս մինչև Շվեդիա արի՛։
Արցունքները հավաքվում են աչքերի մեջ։ Գլուխը ներքև է գցում ու ինքն իր հետ խոսում։
Ասում եմ, -Անար խանու՛մ, վե՛ր կաց, մի՛ վախեցիր, չես կորչի, քեզ ինձնից ավելի լավ մեկի ձեռքը կհանձնեմ։ Երկմտում է։ Ճար չունի։ Համաձայնվում է։
-Աստված մեծ է, գուցե տղաներս հենց այստեղ լինեն։
-Գուցե։
Ոտքերն այտուցվել են ու կոշիկների մեջ չեն մտնում։ Կոշիկներն առնում է թևի տակ ու շարժվում։ Նվնվում է։ Ծնկները քարացել են։
Ասում է, -Թե երեխաներիս խաթր չլիներ՝ տեղիցս չէի շարժվի։ Մեր Յազդը ոնց որ դրախտ լինի։ Հեղափոխությունը քաղաքաբնակներինն է։ Մեզ հետ կապ չունի։ Մոշդաքբարի որդին պահապան է[5] դարձել։ Վատ երեխա չէ։ Գնաց քաղաք։ Ասացի․ «Նանե՛, մնայիք ծերությանս ժամանակ ձեռնափայտս կլինեիք», -չլսեցին։
Բորտուղեկցորդներն ինքնաթիռի դռան դիմաց հերթ են կազմել։ Անարի մայրիկը ֆրանսիացի բորտուղեկցորդի հետ է ասում-խոսում։ Ուզում է դեմքը համբուրել։ Բոյը կարճ է, ու բերանը նրա թշերին չի հասնում։ Բորտուղեկցորդը ծիծաղում է ու սեղմում ձեռքը։ Առջևում երկար միջանցք է։
Հարցնում է, -Շվեդիան այստեղից շա՞տ հեռու է։
Վերցնում եմ ձեռքի պայուսակը։ Ծանր է ահավոր։ Հետ եմ տալիս իրեն։
Ասում եմ, -Նայի՛ր, դու պիտի այս ճանապարհով գնաս, ես՝ այն։ Մեր ճանապարհները նույնը չեն։ Տոմսդ այն երկու կանանց ցու՛յց տուր (Ավիաընկերության կանանց եմ ցույց տալիս) ու նրանցից օգնություն ուզի՛ր։
Ապշած վրաս է նայում։ Պատրաստ չէր հանկարծահաս բաժանմանը։ Քաշում է բաճկոնիս ծայրը։
Ասում եմ, -Նանե՛ խանում, քեզ բարի ճանապարհ, բադրջանի խորեշթի փլավիցդ մի ափսե ինձ համար կողքի կդնես։
Ասում է, -Ո՞նց բացատրեմ։ Ես հո չեմ հասկանում նրանց լեզուն։
-Տոմսդ իրենց ցու՛յց տուր։
-Ի՞նչ ասեմ։
-Ասա՝ Շվեդիա։
Ինքն իրեն կրկնում է՝ Շվեդիա ու զարմացած նայում տոմսին։ Ձայն է տալիս՝ խանու՛մ ջան։ Ճանապարհ եմ ընկնում։ Հետ եմ նայում։ Երկար ու հյուծիչ ուղևորություն էր։ Ուրախ եմ, որ ոտքս գետնին է, ու երկրի և երկնքի արանքում այդ գրողի տարած թափահարումներից պրծանք։ Իրանցի ուղևորները շտապելով իրարից առաջ են անցնում։ Վազում են։ Մտքով Անարի մայրիկի հետ եմ։ Գնա՞ց, չգնա՞ց։ Ուղևորների մեծ մասն ինձնից առաջ են անցել, ու անձնագրային զննման պատուհանի առջև երկար հերթ է։ Արաբ, իրանցի, սև, դեղին, աֆղանցի և այլն։ Մեկը խփում է ուսիս։ Անծանոթ մեկն է։
Ասում է, -Ներողություն, Ձեր կողքի նստած ծեր կինը չի կարողանում շարժվել, Ձեզ է ման գալիս։
Վա՜յ Աստված, հետ եմ գալիս, հայացքս ուղղում եմ միջանցքի ծայրին։ Աչքս ընկնում է Անարի նանեին, որը մեն-մենակ, միջանցքի մեջտեղում՝ նույն տեղում, որտեղ բաժանվել ենք, նստել է գետնին ու գիրկն առել ձեռքի պայուսակը։ Ուղևորներն արագ-արագ կողքով անցնում են։ Հեռվից հայացքն ընկնում է վրաս ու երջանկությունից գոռում է։ Դեմքը ծաղկում է։ Առաջ է սողում ու չորեքթաթ դեպի ինձ գալիս։
Ասում է, -Խանու՛մ ջան, կներես, հոգուդ մեռնեմ, երկու ոտքերս քարացել են, չեմ կարողանում մի քայլ անել։ Ամեն անցնողի ասացի՝ Շվեդիա, Շվեդիա, մի քանի անգամ ասացի, շան տեղ չդրեցին։
Անվասայլակով կին է անցնում։ Անարի մայրիկը նախանձով նայում է նրան։
Ասում է, -Այս անվասայլակներից, խանու՛մ ջան, սրանցից գտի՛ր։
Ասում եմ, -Լավ, շատ լավ, այստեղ նստի՛ր, տեղիցդ չշարժվես մինչև չվերադառնամ։
«Էյր ֆրանս»-ի աշխատակիցների հետ եմ խոսում։ Խնդրում ու աղաչում եմ։ Անօգուտ է։ Անվասայլակները նախօրոք են վերցրել։ Պետք է խնդրագիր լրացնել ու մի քանի օր սպասել։
Բացատրում եմ, -Այս կինն Իրանի գյուղերից է գալիս (անիմաստ բացատրություն), ոտքերը քարացել են։ Չի կարողանում քայլել։
Սիրտները ցավում է, բայց պետք է հետևել կանոնադրությանը։ Ամեն բան օրենքով է։ Ամեն բան իր ձևն ունի։ Պետք է նախօրոք դիմում գրած լինեինք։ Հո Շահր-է հերթը չի՞[6]։
Ի՞նչ անեմ, թողնեմ գնա՞մ։ Չէ։ Չեմ կարող։ Սիրտս չի ների։ Աչքս ընկնում է բեռնափոխադրման համար նախատեսված մի սովորական սայլի։ Դիմացն ու շուրջը ձող չունեցող սայլերից։ Կարելի է վրան նստել։ Հիանալի է։ Շտապում եմ։ Անարի մայրիկը՝ կոշիկները ձեռքին ու ոտքերն իրարից հեռու բացած, միջանցքի մեջտեղում գետնին նստած է։ Մարդիկ անտարբեր անցնում են կողքով։ Ձեռքի պայուսակը դնում եմ սայլակին ու մնում եմ շվարած, թե իր հետ ինչ անեմ։ Սայլակի դիմացն ու կողքերը բաց են։
Ասում եմ, -Անա՛ր խանում, վե՛ր կաց, նստի՛ր սայլակի դիմաց։
Ասում է, -Վա՜յ, խանու՛մ ջան, -ու զարմացած վրաս նայում։ Հավատը չի գալիս։ Ծիծաղում է։
-«Վայ խանում ջան» չկա, վե՛ր կաց։
-Յա՜ Աբուլֆազլ։
-Արագացրու՛։
Ստիպված համաձայնվում է։ Ամաչում է։ Մարդկանց է նայում։ Ասում է, -այս սայլակի մե՞ջ։ Ասում եմ, -Հա, վե՛ր կաց, գործ ունեմ, ուշացել եմ։ Կարմրել ու շփոթվել է։ Լացը գալիս է։
Ասում է, -Խանու՛մ ջան, խայտառակ եղա։ Վրաս ծիծաղում են։
Ասում եմ, -Նանե՛ խանում, քեզ ոչ ոք չի ճանաչում։ Եվրոպայում ամոթ բան չկա։ Շարժվի՛ր, խանու՛մ։
Ոտքը ցավում է։ Օգնում եմ։ Նվնվում է։ Ճիգ է գործադրում, ընկնում է, կռանում է, ձեռքները ծնկներին ու կռացած՝ մեջքով կանգնում է անվասայլակին։
Ասում եմ, -Նստի՛ր, -ու ձեռքով ուսին եմ սեղմում։ Քթի տակ մի թեթեև «խանումջան» է անում ու փռվում։ Ծանր է։ Սայլակը շարժվում է ու թեք-թեք գնում է ուրիշ կողմ ու ուժեղ հագնում պատին։ Ուղևորները նայում են։ Ծիծաղում։ Անարբանուն գլխաշորը քաշում է դեմքին։
Սայլակն իր ամբողջ ծանրությամբ քշելը հեշտ չէ։ Շուրջը պտտվում ենք ու աջ ու ձախ անում։ Անարի մայրիկն օգնում է ու ոտքի կրունկով սեղմում է հատակին և անիվն առաջ է քշում։ Մի անցորդ օգնության է գալիս։ Երկուսով միասին բռնում ենք սայլակի բռնակն ու Անարի մայրիկին քշում առաջ։
Ասում է, -Վա՜խ, տղանե՛ր, ո՞ւր եք, որ ձեր մորը տեսնեք։
Վերցնում եմ նրա տոմսը։ Նայում եմ․ Գութենբերգ։ Աշխարհագրական գիտելիքներս մոտավոր են։ Գութենբերգը, հավանաբար, Շվեդիայում քաղաք է։ Շվեդիայի որ մասում՝ չգիտեմ։ Տղաներն այնտեղ իրենց մորն են սպասում։ Ավիացիայի աշխատակիցներից եմ հարցնում։ Պետք է տերմինալ «Բ» գնալ։ Այսինքն, օդանավակայանի մյուս կողմ։ Տաս րոպեի ճանապարհ է։ Այն էլ ավտոբուսով։
Անար խանումը բարձրացնում է գլուխն ու լսում։ Հայացքը դեմքիս է սևեռված։ Մինչև ավտբուսի կանգառ դեռ երկար ճանապարհ կա։ Անարի մայրիկի տոմսը ձեռքիս է։ Ուշադիր վրան եմ նայում։ Փարիզ-Գութենբերգ թռիչքին մնացել է մեկ ժամ։ Շատ ժամանակ չունենք։ Ինչքան էլ, որ ծանր է՝ նանե խանումին, որ անկողնու ծածկոցի պես կլոլած նստած է սայլակին, տանում եմ մինչև միաջանցքի վերջը։ Թեքվելիս աչքս շարժասանդուղքին է ընկնում, ու շվարած կանգնում եմ, թե ինչ անեմ։ Անարի մայրիկը, շարժասանդուղքը տեսնելով, տեղից վեր է թռչում, ու աչքերը կլորանում են։
Ասում է, -Խանու՛մ ջան, վաա՜յ, աստիճանները շարժվում են, ես տեղիցս չեմ շարժվելու, ուրիշ ճանապարհով գնանք, այն կողմով, այն կողմի աստիճանները նորմալ են։ Մեր աստիճանների նման են։ Ես չեմ գալիս։ Կընկնեմ։ Կմեռնեմ։
Ասում եմ, - Մի՛ աղմկիր։ Լռի՛ր, թե չէ՝ կթողնեմ կգնամ։ Հոգնած եմ, ու համբերությունս հատել է։ Ասում եմ, -Նանե՛ խանում, Շվեդիան ինչի՞դ է։ Վեր կացար, ճամփա ընկար, որ ի՞նչ լինի։ Խեղճացել ես։ Հյուծվել ես, -բարկացած եմ ու չգիտեմ՝ ում դեմ տամ պատին։
Ասում եմ, -Ես պայուսակդ ներքև կիջացնեմ, վե՛ր կաց սայլակից, Յալլա՛հ։
Բռնում եմ թևի տակից։ Բարձրացնում եմ։ Նվնվում է։ Ծնկները չեն ուղղվում։ Սայլակից իջնում է ու հենվում պատին։ Վերցնում եմ պայուսակն ու աստիճաններով իջնում։ Անարի մայրիկը նայում է վերևից։ Ձեռքը պահել է պատին ու հայացքը սարսափած հառել է ինձ ու շարժասանդուղքին։ Մի երկու անգամ ցատկում է ու երկու քայլ առաջ գալիս։ Մի ոտքը բարձրացնում է, հետո շարժում գլուխն ու սարսափած ինքն իրեն հետ քաշում։ Վստահ եմ, որ առաջին աստիճանին լռվելու-մնալու է։ Ասում եմ, -Անար խանու՛մ, նստի՛ր առաջին աստիճանին ու նստած իջի՛ր։
Ասում է, -Վայ, խանու՛մ ջան, վա՜յ Աստված։ Հողեմ գլուխս։ Չեմ կարողանում։ Տղաներն ասացին՝ Շվեդիան մի սարի հետևում է։ Մաշհադ գնալուց էլ հեշտ է։ Ասացին նստում ես՝ հասնում։
Մի ճար փնտրելիս եմ լինում ու տեսնում եմ՝ երկու բարձրահասակ շվեդ տղամարդ ուզում են աստիճաններով իջնել, ու Անարի մայրիկը ճանապարհը փակել է։ Իրեն ինչ-որ բան են ասում, որ չի հասկանում ու շվեդերեն ինձ են մի բան ասում, որ ես չեմ հասկանում։ Անարի մայրիկին զգուշորեն դնում են կողքի, բայց ճանապարհն էլի փակ է։ Իրար հետ են խոսում։ Ինձ են ցույց տալիս, ու մինչև հասկանալու հնարավորություն ունենամ, տեսնում եմ, որ երկու հոգով վերցրին Անարի մայրիկի թևատակից ու բարձրացրին։ Անարի մայրիկը գոռում է։ Խուտուտը գալիս է։ Ծիծաղում է։ Վայ-մայ է անում։ Կծկվում է, և սև կոշիկները երկու կոշտ փողկապների հետ միասին ընկնում են թևի տակից։ Հաստ ու կարճլիկ ոտքերն օդում շարժվում են, ու քարուքանդ եղած կախվում է եվրոպացի պարոնների ձեռքերից ու օձիքներից։ Ծանր է, պահելը հեշտ չէ։ Ինքս ինձ ասում եմ․ «Հիմա երեքով թավալգլոր են լինելու», -ու փակում եմ աչքերս։ Բայց ողջ-առողջ հասնում են, ու կիսամեռ նանե խանումին ծիծաղելով դնում են գետնին։ Մի որոշ ժամանակ է տևում, մինչև շունչը տեղը գա։ Քրտինքը հոսում է գլխից ու երեսից։ Գլխաշորը թեքվել է, և հինա դրած ու մի քիչ արդեն սպիտակած մազերի մի փունջ դուրս է ընկել։
Ասում է, -Գյուղապետն ասաց․ «Նանե՛ խանում, պիտի յոթ սարի-ձորի միջով անցնես», -բայց չգիտեր, որ պիտի անվասայլակ նստեմ ու անծանոթ մարդկանց շալակը բարձրանամ։
Սայլը մնացել է աստիճանների վերևում։ Կաղալով գնում ենք մինչև ելքի դուռ։ Մի պարապ բեռնակիր մեզ է նայում։ Ձայն եմ տալիս։ Որոշվում է՝ փող վերցնի ու Անարի մայրիկին տանի ավտոբուսի մոտ։ Բացատրում եմ՝ տերմինալ «Բ»։ Հասկանում է։
Ասում եմ, -Անա՛ր խանում, պիտի իրարից բաժանվենք։ Պարոնը քեզ մինչև ավտոբուս կհասցնի ու վարորդին կասի՝ քեզ որտեղ թողնի։ Մի՛ վախեցիր։ Լավ մարդիկ են։
-Բա Դո՞ւք։
-Ես իմ ճամփով եմ գնում։
-Խանում ջան․․․
-Գնա՛, ողջ-առողջ։
Արցունքները գլորվում են։ Բռնում է ձեռքս ու երեք-չորս անգամ պինդ համբուրում։ Ձեռքի պայուսակը բաց է անում, մի նուռ է հանում ու տալիս ինձ։ Սիրո նուռ։
Ասում է, -Երանի դու էլ Շվեդիա գայիր, իրար հետ լինեինք։ Ձեռքիս եփածը կուտեիր։ Տղաներս ոնց որ ծաղիկ լինեն։ Մենակ Աստված գիտի, թե ինչ լավն են ու բարի։ Ղեբլեի ուղղությամբ հո թաարոֆ[7] չեմ անում, երդվում եմ, -ու չգիտի՝ ղեբլեն[8] որ կողմն է։
-Համաձայն եմ, մի ուրիշ անգամ։
-Մի ուրիշ անգամը հաշիվ չէ։ Ես այսօր կամ, վաղը չկամ։
Բեռնակիրն իրեն է սպասում։ Ժպտերես սևամորթ է։ Անարի մայրիկը աչքերը չռած վրան է նայում։ Ձեռքի պայուսակը նրան է տալիս, ձեռքը գցում նրա թևին ու դանդաղ, մանր քայլերով, մրջյունի նման հեռանում է։ Հետ է գալիս ու աշխարհի ամենաբարի աչքերով նայում վրաս։
Նուռը ձեռքիս մեջ է։ Պիտի ճամպրուկներս գտնեմ։ Մի ժամ անցել է։ Ուղևորակիցներս բոլորը գնացել են։ Ճամպրուկներս տեղավորել են ուղեբեռների պահեստում, իսկ դուռը՝ կողպել։ Քունը, հոգնածությունն ու սովը ուժասպառ են արել։ «Էյր ֆրանս»-ի աշխատակիցն ինչ-որ մեկին է զանգում։ Ասում է, որ պետք է մի քիչ սպասեմ։ Մի քիչը դառնում է կես ժամ։ Մի ժամ։ Մի հավերժություն։ Նստում եմ՝ սպասեմ։
Անարբանուի մասին եմ մտածում։ Ինքս ինձ ասում եմ, որ հասել է ու եփել-թխելով է զբաղված։ Տղաները նոր շոր կառնեն ու կոշտ ու կոպիտ մեծ գլխաշորի տեղը գլխին նուրբ մետաքս կգցեն։ Կտանեն զբոսանքի, քաղաքի մեծ հրապարակը տեսնելու, կինո, ծովափ ու գազանանոց։ Այս գիշեր տասը տարվա բաժանումից հետո գլուխը կդնի մեծ տղայի գարշահոտ ոտքերին ու կքնի, ու ի՜նչ անուշ քուն կլինի։ Ամենաանուշ քունը երբևէ։
Չորեքշաբթի է, կեսօրն անց։ Վերադարձիցս երեք օր է անցել։ Ճամպրուկս եմ դատարկում։ Իսլամական վերնազգեստը դնում եմ կողքի, որ լվացքատուն տամ։ Գրպաններն եմ դատարկում։ Երկու հատ հարյուրթումանանոց թղթադրամ, մի տուփ ծամոն, մի կտոր քառածալ թուղթ, լվացքատան անցյալ տարվա ստացական, բանկի ստացական ու ինքնաթիռի մեկ տոմս․․․Ինքնաթիռի տո՞մս։ Կարդում եմ․ Թեհրան-Փարիզ-Գութենբերգ։ Կիրակի, սեպտեմբերի քսանինը։ Կիրակի։ Սեպտեմբերի քսանինը։ Փարիզ-Գութենբերգ։ Անար բանու Չենարի։ Գութենբերգ։ Կիրակի։ Սեպտեմբերի քսանինը։ Քարանում եմ, ու մտքերս իրար են խառնվում։ Հնարավոր չէ։ Անարբանուն գնաց։ Նստեց ինքնաթիռ։ Ինքս տեսա։ Տոմսը դնում եմ սեղանին։ Թարս շրջած։ Չեմ ուզում տեսնել։ Չեմ ուզում մտածել։ Բերանս դառնանում է։ Սարսափելի տագնապ է հոսում երակներովս։ Հայացքս անիծյալ տոմսի վրա է քարացել։ Ասացի․ «Այ շշմած կին, նայի՛ր, տե՛ս՝ բան մոռացած չլինես»։ Նայեց։ Ձեռքի պայուսակը պինդ կրծքին էր սեղմել։ Անձնագիրը ձեռքն էր։ Բա տո՞մսը․․․ Տոմսը իմ ձեռքն էր։ Դրեցի վերնազգեստիս գրպանն ու մտքիցս թռավ։ Տխմար։ Ապուշ։ Պետք է գտնեմ։ Որտե՞ղ։ Ո՞նց։ Մտքերս խառնվել են, ու գլուխս չի աշխատում։ Երանի օգնած չլինեի։ Ճամփին ծլած չլինեի։ Երանի ուրիշ մեկին հանդիպած լիներ։ Ինչ իմանամ։ Իմ մեղքն էր։ Իր տղաների մեղքն էր։ Այն անիծյալ փոստատարի մեղքն է, որ տղաների նամակը բերեց։ Կգնամ Շվեդիա։ Կգնամ Գութենբերգ։ Կգնամ Յազդ։ Կգտնեմ։ Ասաց․ «Ուզում եմ տեսնել այդ տղաներին։ Գիրկս առնել։ Հարյուր անգամ համբուրել ու հետո հանգիստ սրտով գլուխս դնել հողին ու մեռնել»։ Զանգում եմ «Էյր ֆրանս» ընկերությանը։ Զբաղված է։ Նորից եմ հավաքում։ Երրորդ անգամ։ Տասներորդ անգամ։ Զբաղված է։ Տու-տու-տու-տու-տու։ Ալո, ալո, ալո։ Միացել է, բայց ոչ ոք չի պատասխանում։ Երաժշտություն է նվագում։ Ինչ-որ ձայն ասում է, -սպասեք, Ձեզ շուտով կպատասխանեն։ Շուտով՝ ասել է թե մեկ կյանք։ Մի հավերժություն։ Սիրտս կոկորդովս դուրս է գալիս։ Դնում եմ լսափողը։ Օդանավակայան եմ հավաքում։ Այս անգամ պատասխանում են։ Փարիզ-Գութենբերգ ուղևորների ցանկն եմ ուզում։ Կեսօրից հետո ժամը մեկը, սեպտեմբերի քսանինը։ Լռություն։ Աշխարհի ամենաերկար լռությունը։ Տասը րոպե։ Գուցե ընդհատվե՞լ է։ -Ալո։ Գոռում եմ։
-Ալոոոոոոոոոոո։ Չեն պատասխանում։ Չունեն ցանկը։ Ունենան էլ՝ չեն տա։ Խառնաշփոթ է։ Աղաչում-պաղատում եմ։ Ասում եմ, որ Անարբանու Չենարի անունով մի ծեր իրանցի կին է կորել։ Տոմսը ձեռքիս է, Շվեդիա էր գնում։ Գութենբերգ։ Թեհրանից էր եկել։ -Ալո՞։ Ձայնը անջատվում-միանում է։ Ուրիշ մարդ է խոսում։ Սկզբից եմ սկսում։ Բացատրում եմ։ Այդպիսի անունով մարդ ուղևորների ցանկում չկա։ Զանգում եմ Փարիզում Իսլամական Հանրապետության դեսպանատուն։ Նույն տիպի պատասխան են տալիս։ Հետևողական կլինեն։ Սակայն, դեսպանատունը երեք օր փակ է։ Զանգում եմ Շվեդիայում Իրանի Իսլամական Հանրապետության դեսպանատուն։ Ասում են, որ այդ անունով կին նրանց չի դիմել։ Զանգում եմ Ստոքհոլմում բնակվող ընկերոջս։ Աղաչում եմ, որ փնտրի, տեսնի՝ Գութենբերգում Անարի, Չենարի անունով տղաներ գոյություն ունե՞ն։ Յազդցի տղաներ, մեկը՝ երկար, ներկած մազերով, երգիչ, մյուսը՝ սև աչք ու հոնքով, անտաշ, նյարդային։ Սպասում եմ։ Գուցե Անար խանումի խելքին հասնի՝ հեռախոսիս համարը Փարիզի ինֆորմացիոն բյուրոյից հարցնի։ Ի՞նչ լեզվով։
Ուրբաթ։ Շաբաթ։ Կիրակի։ Երկուշաբթի։ Երեքշաբթի։ Եվս մի շաբաթ։ Եվս մի ամիս։ Եվ այդպես շարունակ։
Նուռը դրել եմ բազմոցիս կողքի սեղանին, սիրո նուռ եմ ասում։ Հազար անգամ ինքս ինձ հարցրել եմ՝ ո՞ւր է, ի՞նչ է անում։ Հազար տեսակ բան կարելի է մտածել։ Լավ ու վատ։ Այսօր այն թեթեև, լուսավոր օրերից է, այն եզակի օրերից, երբ անտեսանելի թռչուններն աղմկում են պատուհանի հետևում, ու անբարեհամբույր, մռայլ հարևանը սովորությանը հակառակ անցնում է սուլելով, ու դռնապան տիկինը ճիշտ ոտքի վրա է վեր կացել ու ծեր փոստատարի հետ է ասում-խոսում։ Թռչունների երջանիկ աղմուկ-աղաղակն ու պատուհանի հետևի հանկարծակի լուսավորությունը որպես լավ նախանշան եմ ընդունում, ու ինքս ինձ ասում եմ, որ Անարբանուն էլ հիմա տղաներին կարոտած նստել ֆեսենջանի խորեշթը պատրաստել, ու ուղևորության հոգնածությունը մարմնից դուրս է եկել։
Ինքս ինձ ասում եմ, որ մի օր կվերադառնամ։ Մի լավ ու երջանիկ օր։ Արևին ու սարին նայող մի տուն, մի փոքր այգի կամ պարտեզ կգնեմ։ Նանե խանումի նուռը կցանեմ ու մրգերը մարդկանց կբաժանեմ։ Նրանք, ովքեր ճաշակել են սիրո նռից, գիտեն, որ իրար քույր ու եղբայր են, և ամեն անգամ, երբ հայացքներն իրար ընկնեն մի հաճելի զգացում կծագի սրտերում, և խառնված հոգիները մի պահ կհանգստանան, և այս ամենը հարյուրամյա Անարբանուի օրհնությամբ, որ քնած է իր նռան ծառի տակ, ու քունն այնքան քաղցր է, որ ոչ ոք սիրտ չի անում արթնացնել։ Փոքր տղան մոր համար մի անուշ երգ է հորինել, ու սիրո նռերը կամաց այդ երգն են մրմնջում։ Մեծ տղան Անարի նանեին հիշեցնող երկու սևաչյա, թմբլիկ դուստրերի տեր է դարձել ու վրեժի մասին մոռացել։ Եվրոպացի հարսը երջանիկ է։ Իրիկունները՝ քնելուց առաջ հրաշագործ աղոթքի պես «աշ» բառն է ինքն իրեն կրկնում ու խաղաղ քուն մտնում։ Եվ ես գիտեմ, վստահ եմ, որ Անարբանուն, որտեղ էլ, որ լինի՝ քնած, թե արթուն, մտածում է իր երկար ու հեռու ուղևորության մասին, մոռացած ճամպրուկի, տխրահռչակ ամրագոտին կապելու, խուտուտը բռնելու, անվասայլակը նստելու ու անծանոթ տղամարդկանց շալակը ելնելու, տոմսը կորելու ու իմ մասին։
Երբեմն երազումս տեսնում եմ, ու ձայնը զրնգում է ականջիս խորքում․ «Խանու՛մ ջան, տղաներիցս նամակ ստացա։ Ամերիկայում էլ են անտեր, անգործ ու օտար։ Նորից ճամփա են ընկել՝ մի ուրիշ տեղ գնան։ Այս անգամ որտե՞ղ»։ Ասում եմ․ «Անար բանու, մի՛ տխրիր, շատերն են այդպես։ Միշտ ու ամենուր օտար են։ Քուն ու դադար չունեն։ Մի օր կտեսնես, որ տղաներդ վերադարձել են։ Երջանիկ են։ Նռնենիների ստվերի տակ կպառկեն ու կննջեն։ Հետո նորից փղերը Հնդկաստանը կհիշեն, նորից սար ու ձոր կընկնեն։ Հա գնալ-գալն էլ կյանքի մի ձև է»։ Ասում է․ «Մեր Յազդն ի՞նչ այիբ ունի»։ Ասում եմ․ «Անարբանու՛, քնի՛ր, թո՛ղ, որ ես էլ քնեմ»։ Լռում է։ Ինքն իր հետ է խոսում, տղաների։ Ձայնն ականջիս չի հասնում, և աղոտ ու անէացող պատկերը հին նկարի պես երազի ոլորապտույտ կամարների ետևում դանդաղ ու հանգիստ հեռանում է․․․
Պարսկերենից թարգմանեց՝ Հասմիկ Հովհաննիսյանը
[1] Սերաթ կամուրջ- ըստ իսլամի՝ մազե կամուրջ, որով ամեն մարդ պետք է անցնի դատաստանի օրը՝ դրախտ մտնելու համար
[2] Թութի-բռց․՝ թութակ
[3] Նանե-նանի, մայրիկ
[4] Անարաք- բռց․՝ փոքր նուռ
[5] Իրանի Իսլամական հեղափոխության պահապանների խորհրդի անդամ
[6] Շահր-է հերթ- վայր, որտեղ անօրինություն է տիրում
[7] Թաարոֆ-իրանական խոսքի անբաժանելի մաս, քաղցրախոսություն, հաճոյախոսություն, երբեմն ունի շողոքորթական, արհեստական բնույթ։ Ունի արաբական ծագում, բռց․՝ ծանոթություն
[8] Ղեբլե- դեպի Քաաբա տանող ուղղությունն է, աղոթելիս մուսուլմանը պետք է կանգնի դեմքով դեպի ղեբլե