Այդ երգը ճանապարհի մասին է...
Երբ ուզում եմ խոսել Ազնավուրի՝ իմ ընկալման մասին, ամեն անգամ հանգում եմ եթե ոչ պարադոքսալ, ապա հակասական մի արձանագրության: Անկախ բովանդակությունից՝ ինձ համար Ազնավուրի բոլոր երգերը տան մասին են. հարազատության անձևակերպելի իրենց ապրումով՝ նրանք ինձ տանում են տուն: Բայց միևնույն ժամանակ այդ հնչյունները պատմում են ճանապարհի մասին:
Ազնավուրի երգերի հետ են սկսվում Ֆրանսիայի իմ առաջին մտապատկերները՝ հաճախ չտարորոշված, խարխափող: Եվ շատ երկար է ճանապարհը, իսկապես: Ճեղքելով աքաղաղականչ այգիների ապահովությունն ու Այգեստանի թիթեղյա կտուրները, որ երևում են տատիկիս խոհանոցի պատուհանից՝ այն հասնում է Մոնմարտրի ծառս եղող բարձունքներ ու Լատինական թաղամաս, ձգվում մինչև Մոնպառնասի եռացող մայթերն ու գետնահարկերում ծվարած թատրոնները, հասնում մինչև մեծ, փոշոտ բուլվարներ՝ այն ամենը, ինչին ես մանկության տարիներին «Ֆրանսիա» եմ ասում:
Բայց այդ ձայնը, որ քարքարոտ, անհավասար հունով գետ է հիշեցնում, անսպասելի կանգառներ ունի. մոտավորապես 1982 թվականն է, ես չորս-հինգ տարեկան եմ, և պապիկիս տունն Այգեստանում արդեն շատ որոշակի աշխարհագրություն ունի ինձ համար: Տրոփող կենտրոնը՝ հյուրասենյակն ու խոհանոցը, որտեղ գրեթե ամեն ինչ պապիկի վերահսկողության տակ է, հատկապես՝ հեռուստացույցի ալիքները, և ծայրամասային սենյակները՝ ճռճռացող մանրահատակով և բազկաթոռներով, որտեղ հորեղբայրներս հավաքվում են ընկերների հետ՝ պապիկիս որոտընդոստ ցասումից խուսափելու, զրուցելու ու սրախոսելու, երբեմն էլ՝ երաժշտություն լսելու: Սենյակներից մեկում նվագարկիչ կա, կողքին ձայնապնակներն են, որ շարված են կանոնավոր բուրգով: Երբ սենյակում մենակ եմ մնում, թաքուն խաղում եմ, և դա կարող է ժամեր տևել, շարում եմ կողք կողքի, նկարները նայում, համեմատում... Հիշում եմ՝ մի անգամ սենյակներից մեկում հայրիկս է երբեմնի դպրոցական ընկերների հետ, որոնց շուտով կրտսեր հորեղբայրներս են միանում: Հուզված են: Ինչ-որ երգ են լսում նվագարկչով, նույն երգը մի քանի անգամ... Ընկերներից մեկն ասում է՝ օտար լեզվով հնչող կրկներգին զուգահեռ. «Նրանք ընկան...»: Նայում եմ հայրիկիս երիտասարդ դեմքին, որ այնքան գեղեցիկ է այդ պահին. ինձ անծանոթ մի տխրության, վեհ ու հզոր մի վշտի ստվերն է դիմագծերը շղարշել: Երբ հյուրերը ցրվում են, երկար զննում եմ բաց յասամանագույն ձայնապնակը: Վրան կետագծերով նկարված անծանոթ ուրվապատկեր է: « Ils sont tombés… »,-գրված է շապիկի վրա նուրբ տառերով: Հայրիկս է ձայնապնակը գնել:
Տատիկենց տանը մի ուրիշ ձայնապնակ էլ կա, երկու-երեք անգամ ավելի մեծ է ու եռափեղկ. ծալվող փեղկերով հայելի է հիշեցնում: Սիրում եմ բացել-փակել հենց այնպես, հաճույքի համար: Վրան արտիստի պատկերն է, որի անունը, գիտեմ, սխալ եմ արտասանում. «Անձնավուր»: Մեծերն ամեն անգամ ժպտում են, բայց չեն ուղղում: Այս անգամ ձայնապնակի շապիկին ոչ թե ուրվապատկերն է, այլ լուսանկարը՝ ամբողջ հասակով:
Հիմա բոլոր այդ պատկերները հեռու են ու նվիրական:
Այգեստանի տան նվագարկչից անցել է մոտավորապես վեց տարի, ծնողներիս հետ Ավանում եմ ապրում ու հասցրել եմ շտկել արտասանական սխալս: Մեծ արվեստագետի անվան և ազգանվան փոխակերպումների պատմությունը, որ տանում է ինձ փարիզյան մտացածին պատկերների երկարող ծառուղիներ, ոգեշնչում, գիտեմ բոլոր մանրամասներով... 1988 թվականն է:
Տասը տարեկան եմ երկրաշարժի ժամանակ, երբ կորած և գտնված կյանքերի շղթայում՝ արհավիրքի ահռելի քարտեզագրության մեջ, հանկարծ հայտնվում է Արտիստի դեմքը: Նրա ձայնը տարրալուծվում է օտար վշտերի խուլ նրբանցքներում, միանում է նրանց՝ որպես հուշը կամ հույսը գեղեցիկի, անանուն ողբերգություններն առնում է իր հունի մեջ, ազատ է արձակում վշտի թռչուններին, որ թռչեն բա՜րձր-բարձր: Տուն է տալիս նրանց այնտեղ՝ բարձրում՝ տիեզերական վշտի բյուրեղյա խորանների տակ:
Այդ օրերին հազարավոր հայերի, նաև ինձ համար Ազնավուրի դեմքն ու ձայնը կապվում են տան և հարազատության զգացման հետ: Վշտից անէացած հայացքներին նա պարզում է մի երկրորդ, երազային ընտանիքի պատկերը, որ մի ակնթարթ աշխարհի խառնիճաղանջ շրջապտույտում դառնում է հնարավոր: Ես կլանում եմ «Քեզ համար, Հայաստան» երգը կատարող արտիստների գեղեցիկ դեմքերը, որ էկրանից նայում են ինձ: Ռադիոընդունիչներից և հեռուստաէկրաններից երգի հնչյունները հորդում են մեր կենցաղ: Դա համերաշխության, չբեմադրված եղբայրության իմ վերջին երազն է, որն այսօր էլ մնում է անաղարտ:
Ազնավուրը եկել է տուն և տուն է տալիս հազարավոր հայրենակիցների իր ձայնի ելևէջներում: Էլ երբեք չի գնա: Մե՛րն է: Իսկապես մերն է: Միա՛յն մերն է:
Եվ մեծ ճիգով է ինձ շաբաթներ անց հաջողվում պարզ փաստի գիտակցումը վերածել ապրումի և զգացողության. նա, այնուամենայնիվ, մեկնել է, նա նորից ճանապարհ է ընկել... Նրա երգը ճանապարհի մասին է... որտեղ երբեմն լինում են կանգառներ:
2024 թվականն է: Ապրիլը մեղմ ու արևոտ է այս տարի: Ու թաքնված մի խոսք կա արևի այդ հայացքի մեջ, որ ես չեմ կարող վերծանել: Հայաստանի բոլոր բուհերում, դպրոցներում, գրադարաններում Ֆրանկոֆոնիայի օրերն են նշում: Չնայած հրաժարումների ու կողոպուտների ողբերգական շղթային, չնայած կախարդված շրջանի մղձավանջային զգացումին, որով քնում և արթնանում է հայության առնվազն մի մասը՝ հայաստանյան բուհերում զարմանալի հետևողականությամբ նշվում են տոները: Չկան փուչիկներ ու ժապավեններ: Բայց կազմվում են հանձնաժողովներ, գումարվում են նիստեր, ուղարկվում են հրավիրատոմսեր... հնչում են ծիծաղներ ու ծափահարություններ... Ես ամենևին «դառնացած» չեմ: Պարզապես երկու իրողությունների անհամապատասխանությունը զարմացնում, երբեմն էլ ցնցում է ինձ:
Միջոցառմանը հայտնվել եմ հանգամանքների բերումով, որոնք ոչ մի կապ չունեն Ազնավուրի արվեստի հետ. պաշտոնական ելույթներն եմ թարգմանելու ֆրանսիացի հյուրերի համար: ԵՊՀ-ում գործող Ազնավուրի կենտրոնը մեծ միջոցառում է կազմակերպել... Համերգից դուրս եմ գալիս երկակի զգացումով: Ժպտացել ու ծափ եմ տվել շնորհալի ուսանողներին - ու հերթական անգամ նույն փաստն արձանագրել. իմ ամենախորքային անհանդուրժողականությունը Ազնավուրի երգերի ցանկացած՝ սիրողական կամ պրոֆեսիոնալ, հաջող կամ միջակ կատարման հանդեպ՝ ուրիշ, օտար մենակատարի մատուցմամբ: Բազմիցս ասվել, գրվել, հնչել է հարթակներից, ու ես գիտեմ. Ազնավուրի երգերը նախևառաջ նրա բառերն են, բանաստեղծի տողերը, որ մարմին են առնում: Բայց ամեն անգամ անծայրածիր դատարկության այդ զգացումը, անբնակ և անբնակելի տարածության ապրումը Ազնավուրի երգերն օտար կատարմամբ լսելիս: Դատարկ պատյան, որ ոչնչով հնարավոր չէ լցնել: Ու ցրված՝ շրջում եմ ամայության նրբանցքներում: Համալսարանի սիրելի այգին հատելով՝ հասնում եմ Աբովյան: Ուրախ եմ երեխաների համար, տխուր եմ դատարկության համար:
Առաջին պատահած սրճարանում, որ գրեթե դատարկ է, Ազնավուր է հնչում: Ինքնաբերաբար մտնում եմ բացօթյա տեռաս, նստում՝ թիկունքով դեպի մետրոն, հայացքս պողոտայի շարունակությանը, որ ավարտվող հետկեսօրի դարձդարձիկ լույսի տակ թվում է զարմանալի հոսուն: Նայում եմ դեպի Երիտասարդական բարձրացող կամ «Կինոմոսկվա» իջնող անցորդներին: Վերջին արևը թափանցիկ հեռանկարներ է գծել ու կտավների պես կախել սաղարթից, ու դրանք թվում են անվերջանալի... Շուտով հարազատ ձայնը գրկում է ամեն ինչ՝ Աբովյանի դանդաղ իրիկնացող մայթերը, փողոցով վերուվարող անցորդներին, ծառերի կատարները՝ բա՜րձր-բարձր, ու անաղմուկ անցուդարձ անող մատուցողներին, լցնում է ամեն ինչ... Այդ երգը ճանապարհի մասին է... նա ասում է, որ կանգ չի առնելու:
...Այսօր, երբ գրում եմ այս տողերը, մի միտք հանկարծ դառնում է շատ որոշակի. հազվագյուտ արվեստագետների է հաջողվում հաղթել սեփական առասպելին, համընդհանուր մեծարանքի, պաշտամունքի առարկա լինելով, հազարավոր մարդկանց համար վերածվելով արժեքի, խորհրդանիշի՝ անվերջորեն գերազանցել սեփական խորհրդանիշը, վերհյուսել այն, վերապրել: Ազնավուրն ինձ համար այն հազվագյուտ դեպքերից է, որտեղ խորհրդանիշն ու կյանքը մշտապես ընթանում են համաքայլ: Որտեղ արժեքն ու թրթիռը ապրում են համընթաց: Եվ դրա վկայությունն է նրա Ձայնը՝ բացառիկ իր թրթիռով, որ հնարավոր չէ նմանակել, անհատակ, հարահոս իր հունով, որ գետ է հիշեցնում:
Ու Ազնավուրի ողջ արվեստը, որն անտրոհելի է իր Ձայնից, չլռող այդ զրույցն է վերադարձի ու ճանապարհի, հավատարմության ու արվեստագետի ազատության մասին:
21. 05. 2024
Շուշանիկ Թամրազյան