Սրբապատկերներ՝ աղոթքով ու աղոթելու համար
Սրբանկարչությունը պատկերով, գույներով արտահայտված աղոթք է և անտեսանելին՝ տեսանելի ներկայացնող արվեստ
Դաստառակ, անձեռակերտ, կենդանագիր: Այս անուններով է հայտնի Քրիստոսի առաջին պատկերը: Այն Եդեսիա է բերվել Քրիստոսի՝ հայոց Աբգար թագավորին ուղղված նամակի հետ: Աբգարը խնդրել էր Հիսուսին գալ և բուժել իրեն, իսկ Քրիստոս պատասխան նամակում խոստացել էր ուղարկել աշակերտներից մեկին:
«Այս թուղթը բերեց Աբգարի սուրհանդակ Անանը և նրա հետ փրկչի կենդանագիր պատկերը, որը մինչև այսօր գտնվում է Եդեսացիների քաղաքում»,-նամակագրության պատմությունն այսպես է ավարտում Մովսես Խորենացին:
Հայաստան աշխարհ բերված մեկ այլ՝ Տիրամոր սրբապատկերի մասին էլ ավանդությունն է պատմում: Այն իր հետ բերել էր Բարդուղիմեոս առաքյալը:
Առաջին դարի այս երկու սրբապատկերները համարվում են անձեռագործ՝ մարդու կողմից չնկարված, այլ Քրիստոսի և Աստվածամոր դեմքի հպումից ի հայտ եկած: Հետագայում արդեն այս պատկերների հիմքով և ականատեսների վկայությամբ՝ պատկերագրության հստակ կանոններ սահմանվեցին, որոնցով առաջնորդվում էին արևելաքրիստոնեական բոլոր եկեղեցիները:
«Հայ եկեղեցական արվեստը և բյուզանդականը շատ ընդհանրություններ ունեն։ Եթե բյուզանդականը տարբեր մշակութային շփումների խաչմերուկում կազմավորված և սինթեզված համաքրիստոնեական արվեստն է, ապա հայկական արվեստը Ընդհանրական եկեղեցում ձևավորված ավանդույթների հավատարիմ շարունակողն է։ Շատ արվեստաբաններ հայկական արվեստի ներդրումն անժխտելի են համարում բյուզանդական արվեստի ձևավորման գործընթացում։
Որոշ արվեստաբաններ կարծում են, որ հայկական արվեստն ինքնամփոփ է, սակայն, ըստ իս, ակնհայտ է մշակութային փոխազդեցությունների առկայությունը։ Փոխազդեցությունները բացասական երևույթ չեն, այլ՝ մշակույթը զարգացնող և հարստացնող:
Այսուամենայնիվ, հայկական արվեստն առանձնանում է իր յուրահատուկ պատկերագրական լուծումներով, հյութեղ և ինքնատիպ գունային համադրություններով, իր դեկորատիվ և ազատ մտածողությամբ: Մասնավորապես, առանձնանում է իր հարուստ և անկրկնելի զարդարվեստով, որից ազդվել և շարունակում են ազդվել տարբեր մշակույթներ»,- ասում է սրբանկարիչ և վերականգնող Հայկ Ազարյանը:
Առաջին սրբապատկերներն արվել են փայտի վրա, թեև այս հարցում մասնագետները տարակարծություններ ունեն: Արվեստագիտության թեկնածու, դոցենտ Սաթենիկ Վարդանյանն ասում է՝ փայտի վրա արված հայկական սրբապատկերներ չեն պահպանվել, քանի որ թշնամու հարձակումների թիրախում եղել են նաև գրքերն ու սրբապատկերները:
Սրբանկարչությունը յուրահատուկ արվեստ է և չի առաջնորդվում գեղանկարչության դասական օրենքներով: Այստեղ գերակշռող է սիմվոլիկ նշանակությունը :
«Քրիստոսի կերպարի գեղարվեստական լուծումներին վերաբերող իմ ուսումնասիրությունների արդյունքում եկել եմ եզրահանգման, որ յուրաքանչյուր ազգ ստեղծում է Քրիստոսին, սրբերին իրեն բնորոշ դիմագծերով: Դա անբացատրելի երևույթ է, ներքին զգացողություն, ձեռք է։ Ռուսները Քրիստոսին ստեղծում են ռուսի նման, ֆրանսիացիները՝ ֆրանսիացու, սևամորթ ազգերի մոտ կտեսնենք սևամորթ Քրիստոս, չինացիների մոտ՝ նեղ աչքերով։ Միջնադարյան մեր սրբապատկերներում տեսնում ենք հայկական դիմագծեր, նույնիսկ՝ բնավորություն, բայց, ընդհանուր առմամբ, սրբերի պատկերման հստակ ուղենիշներ կային»,- ասում է Սաթենիկ Վարդանյանը:
Եկեղեցական արվեստի լեզուն և մտածողությունը ծանոթ ու հարազատ էր միջնադարի մարդուն: Իրավիճակը փոխվեց Վերածննդի շրջանում: Թեև գեղանկարի վարպետներն անդրադառնում էին նաև աստվածաշնչյան թեմաներին, բայց փոխվել էին արտահայտչամիջոցները, կերպարների պատկերման սկզբունքները: Առաջնայինը մարդկային մարմնի գեղեցկությունն էր: Սրբությանը, հոգևոր բովանդակությանը քիչ տեղ էր տրվում:
«Վերածննդից սկսած՝ տեսնում ենք Քրիստոսին որպես գեղեցիկ կազմվածքով, կենդանի անձնավորություն։ Այս շրջանի վարպետները ստեղծում էին կատարյալ, բացարձակ կերպար՝ իր գեղեցկությամբ, հոգևոր աշխարհով, բայց նրանք փորձում էին պատկերել նաև հեռանկար: Սա մի կողմից շատ գեղեցիկ էր՝ որպես բարձր արվեստ, մյուս կողմից շատ վտանգավոր, որովհետև ստեղծում է արվեստի իրապաշտական, ռեալիստական մոտեցում, որն ընդունված չէր միջնադարում: Միջնադարում ամեն ինչ սիմվոլ էր: Սրբերի պատկերները հնարավորինս մոտեցնում էին իրականությանը։ Օրինակ՝ Ռեմբրանդը, Քրիստոսին պատկերելիս, իր միջավայրն էր նկարում՝ 17-րդ դարի Հոլանդիան՝ նույն կահույքը, նույն հագուստները, որով նաև սրբերին էր պատկերում:
Արվեստը դարձավ աշխարհիկ, ուղղակի պատմողական՝ Քրիստոսի, սրբերի կյանքի մասին, և ոչ՝ աղոթքի համար նախատեսված»,-բացատրում է Սաթենիկ Վարդանյանը:
Այս փոփոխություններից անմասն չմնաց նաև հայ արվեստը: 19-րդ դարում հայ անվանի նկարիչները կրթություն ստանալու նպատակով մեկնում էին Եվրոպա, և, բնականաբար, ազդվում արվեստի տարածված միտումներից: Դրանք արտահայտվում էին նաև սրբապատկերներում, որովհետև նույն այդ նկարիչներին՝ որպես ժամանակի լավագույններին, վստահվում էր նաև եկեղեցական պատկերների ստեղծումը:
«Մեծահարուստ հայերը կառուցում էին եկեղեցիներ և դրանք նկարազարդելու համար գտնում էին տաղանդավոր նկարիչների:
Վարդգես Սուրենյանցը 8 հայկական եկեղեցի է նկարազարդել, ինչպես ինքն է գրել իր նամակներից մեկում: Օրինակ, Գյումրիի Յոթ վերք եկեղեցու գլխավոր խորանի նկարը` Աստվածամայրը մանկան հետ։ Նա ունի նաև Աստվածամոր, Քրիստոսի մի քանի կերպարներ, որոնք ստեղծվել են 1900-ական թվականներին։ Իհարկե, Սուրենյանցի վրձինն անզուգական է, նա գիտեր գեղանկարչական բոլոր գաղտնիքները, բայց այդ թվականներին նկարիչը շատ ծանր կացության մեջ էր, և ինչպես գրում է նամակներում, ստիպված էր սրբապատկերներ անել՝ ապրուստը հոգալու համար: Նրա՝ այդ շրջանում ստեղծած Քրիստոսի, Աստվածամոր, մյուս սրբերի կերպարներում ակնհայտ է եվրոպական՝ սալոնային արվեստի ազդեցությունը:
Բաշինջաղյանը բնանկարիչ էր, բայց, ապրելով Թիֆլիսում, ստանում էր պատվերներ: Սուրբ Գևորգ եկեղեցում ունի 4 որմնանկար, որոնցում Քրիստոսին պատկերել է իրապաշտական մոտեցմամբ: Սրբապատկերների պատվերներ էին ստանում նաև Արշակ Ֆեթվաճյանը, Հմայակ Արծաթպանյանը։
17-րդ դարում Եվրոպայի եկեղեցիներում նկարում էին բարոկկո ոճով, և Հովնաթանյաններն այդ շրջանում մի կողմից եվրոպական վարպետների վրձնահարվածներն էին կրկնօրինակում, մյուս կողմից՝ պահպանում էին հայկական մանրանկարչության միամիտ պարզությունը, հայացքների սրբությունը, մաքրությունը: Օգտագործում էին մկանային, ծավալային հատկանիշները, բայց դրանք լինում էին թերի, որովհետև դպրոց չկար»,-նշում է արվեստաբանը։
Ասում է՝ այսօր էլ, գիտելիքի պակասի պատճառով, շատերը շարունակում են այս ոճով ստեղծել սրբապատկերներ:
Երևանի Սուրբ Աննա, Աբովյանի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ, Բերքաբերի, Կապանի եկեղեցիներում, Պոլսի Հայոց պատրիարքարանում, Հայ Առաքելական եկեղեցու տարբեր թեմերում Հայկ սարկավագ Ազարյանի ստեղծած սրբապատկերներն են:
Հայկ սարկավագն արվեստում առաջին քայլերը հոր՝ Աբրահամ Ազարյանի արվեստանոցում է արել, բայց որպես սրբանկարիչ՝ ձևավորվել է Ռումին Ուղղափառ եկեղեցու պատրիարքարանին կից գործող սրբանկարչության դպրոցում։ Անավարտ թողնելով ուսումն Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանում՝ Վազգեն Ա Հայրապետի տնօրինությամբ մեկնում է Ռումինիա՝ սրբանկարչության մեջ վարպետանալու համար համապատասխան կրթություն ստանալու նպատակով։ Գարեգին Ա Հայրապետի օրհնությամբ էլ ընդունվել է Բուխարեստի համալսարանի Աստվածաբանության ֆակուլտետի ռեստավրացիայի բաժին։ Հայկն այսօր ծառայում է Բուխարեստի հայկական եկեղեցում։ Նրա համար սրբանկաչությունն էլ ծառայություն է եկեղեցուն ու Աստծուն։
«Ժամանակակից աշխարհիկ իրականության մեջ քրիստոնեությունը հաճախ անտեսվում է, երբեմն ագրեսիվ հարձակումների թիրախ դառնում, հասարակության որոշ հատված անգամ ծաղրում է քրիստոնեական արժեքները: Այս համատեքստում սրբանկարչությունն առաքելություն է, քարոզ և վկայություն Ճշմարտության մասին: Սրբանկարչությունը նաև պատկերով, գույներով արտահայտված աղոթք է և անտեսանելին՝ տեսանելի ներկայացնող արվեստ»,-ասում է Հայկ սարկավագը:
Սրբապատկեր ստեղծելիս նկարչական հմտություններից ոչ պակաս կարևոր են հոգևոր գիտելիքները, եկեղեցու դավանանքին, վարդապետությանը լավատեղյակ լինելը: Այս պատկերների առջև մարդն աղոթում է, զրուցում Աստծո հետ, դիմում սրբերի բարեխոսությանը:
«Սրբանկարիչը պիտի հստակ գիտակցի, որ ինքն անոթ է, գործիք, միջոց Աստծու ձեռքում: Նրա աշխարհայացքը պետք է համընկնի սուրբ եկեղեցու և սուրբ հայրերի աշխարհայացքի հետ: Սրբապատկերը կամուրջ է անցյալի և ներկայի, Հաղթանակած և Մարտնչող եկեղեցու, սրբերի և այսօր ապրողներիս միջև՝ աղոթողներին բացահայտելու աստվածային ճշմարտությունները: Սրբապատկերը ժամանակից դուրս է, այն մեզ համար հավիտենականի խորհրդանիշն է»:
Անտեսանելին կերպավորելու, աստվածայինը մարդուն մոտեցնելու արվեստը մեծ պատասխանատվություն է: Թեև ավելի քան 20 տարի Հայկ սարկավագը սրբանկարներ է ստեղծում, բայց ամեն անգամ աշխատանքն սկսում է աղոթքով և իր հոգևոր պատրաստությունը վերաքննելով: Հակառակ դեպքում, ասում է, սրբանկարը նկարից չի տարբերվի ու չի ծառայի իր նպատակին, եթե նույնիսկ բարձրարվեստ լինի:
«Սրբապատկերն ստեղծվում է աղոթքով՝ աղոթքի համար: Ինչպես մեկ թիակով նավը վարելիս տեղապտույտ տալն անխուսափելի է, այնպես էլ սրբանկարիչը, քրիստոնյան պետք է գործն ու աղոթքը համատեղեն, որպեսզի ցանկալի ուղղությամբ ընթանան:
Սրբապատկերը մի տեսակ հայելի է՝ դրված նկարչի առջև, արտացոլում է նրա հոգևոր վիճակը: Սրբանկարիչը կամա թե ակամա սրբանկարին է փոխանցում իր հոգևոր վիճակը, և խոնարհությունը հաջողված սրբանկարի գրավականն է: Կարևոր է հասկանալ, որ աստվածային շնորհը խոնարհներին է տրվում, իսկ սրբապատկերն առանց աստվածային շնորհի սոսկ նկար է:
Սրբանկարչի համար նույնքան կարևոր են Աստծու առաջ անկեղծ լինելը, քրիստոնեավայել ապրելն ու սեփական ցանկություններին և հույզերին չտրվելը, որպեսզի դրանք չփոխանցվեն պատկերին, քանի որ արհեստականությունը հոգևոր մարդուն վանում է»:
Տարիներ առաջ Կոնդի Սուրբ Հովհաննես Եկեղեցուն կից «Հովհաննես Կոզեռն» կրթամշակութային կենտրոնում Աբրահամ դպիր Ազարյանը, ԱՀԹ առաջնորդական փոխանորդ Նավասարդ արքեպիսկոպոս Կճոյանի օրհնությամբ, սրբանկարչության դպրոց էր հիմնել, որի նպատակն էր կենդանացնել հայկական եկեղեցական արվեստի ավանդույթները։ Հոր մահից հետո դպրոցի խնամատարությունն ստանձնել է Հայկ սարկավագը։
