Պարույր Սևակի անծանոթ հարցազրույցը
1971թվականի հունիսի 17-ին տեղի ունեցած ավտովթարն ընդհատեց Պարույր Սևակի կյանքը: Այդ ողբերգական օրվանից անցել է ճիշտ 49 տարի: ArtCollage-ի ընթերցողներին ենք ներկայացնում Սևակի 1969 թվականի անհայտ մի հարցազրույց, որը մեզ է տրամադրել արձակագիր Հովիկ Չարխչյանը:
Պարույր Սևակի ստեղծագործական ժառանգությունը լիարժեքորեն ընկալելու համար կարևոր նշանակություն ունեն նաև գրողի հայացքներն ու տեսակետները հանրային կյանքի, պատմական իրադարձությունների, մշակութային փնտրտուքների մասին: Այդ կարծիքներն են, որ բովանդակային ամբողջություն են ձևավորում, հստակեցնում են շեշտադրումները, մատնացույց են անում այն արմատը, որից ճյուղարձակվում է տաղանդը: Այս իմաստով գեղարվեստական երկերին զուգակշիռ դիտարկման արժանիքներով են օժտվում հեղինակի հոդվածները, նամականին, հարցազրույցները:
Խոսքը մասնավորապես վերաբերում է Սևակի մի հետաքրքիր հարցազրույցին, որը հանիրավի դուրս է մնացել ուսումնասիրողների տեսադաշտից և այսօր շատ քչերին է հայտնի դրա գոյության մասին: Մինչդեռ այդ շարադրանքում արծարծված մտքերը ոչ միայն արժանի են ուշադրության, այլև կարող են մեծապես նպաստել գրողի ճանաչողության հարցում` թե իբրև ազգային գործիչ և թե իբրև համամարդկային արժեքների դավանող:
Բեյրութում լույս տեսնող «Էջեր գրականության և արվեստի» պարբերականը 1969 թվականին դիմել էր մի խումբ հայ գրողների ու արվեստագետների` խնդրելով պատասխանել երկու հիմնական հարցի` ա) որո՞նք են Սփյուռքի գոյատևման նպաստող հիմնական ազդակները, ի՞նչ է հայ մշակույթին կարևորությունը անոնց կարգին և բ) ինչպե՞ս կարելի է ապահովել հայ մշակույթին պահպանումն ու զարգացումը Սփյուռքի մեջ:
Հարցերին պատասխանելու առաջարկ էր ստացել նաև Պարույր Սևակը: Եվ ահա նույն հանդեսի 1969 թ 4-րդ համարում տպագրվեց Սևակի արձագանքը` «Լինենք իրատես, բայց ոչ հոռետես» վերտառությամբ: Ստորև ներկայացնում ենք բանաստեղծի խոսքն ամբողջությամբ:
Հովիկ Չարխչյան
«Լինենք իրատես, բայց ոչ հոռետես»
Ամենից առաջ ասեմ, որ «Էջեր գրականության և արվեստի» պարբերագրքի 1968-ի մարտյան թիվը արժանի է ամենայն դրվատանքի և յուրաքանչյուր գիտակից հայի սրտում պիտի հարուցի շնորհակալիքի խորին զգացում, որովհետև ազգապահպանման խնդիրը մեր ժողովրդի հարցերի հարցն է, առավել ևս՝ վաղը:
Ամեն ազգի համար և ամեն դարաշրջանում, ըստ իս, չկար ավելի գեղեցիկ կոչ, քան «Հայրենիքը վտանգի մեջ է»: Մեր հայրենիքը, բարեբախտաբար, ոչ միայն վտանգի մեջ չէ, այլև բարգավաճում է օրեցօր: Եվ սա խոսք չէ, այլ մի իրողություն, որ չի կարող ժխտել մեր արյան թշնամին անգամ: Այսպիսին է հայրենիքի պարագան, բայց այլ է դժբախտաբար ազգի խնդիրը: Բերաններս չի բացվում ասելու, թե ազգը վտանգի մեջ է, սակայն չասելն էլ նման է ինքնախաբեության, որ հղի է մահացու վտանգներով: Չէ՞ որ մեր փոքրաքանակ ազգի կեսը (թերևս ավելին) Սովետական Հայաստանի սահմաններց դուրս է սփռված «մի բուռ գարու պես հավերի առջև, մի կուց արյան պես պղտոր ջրերում»: Մենք՝ հայրենիքում ապրողներս (քչերս ի մոտո, շատերս ի լրո) գիտենք, որ օտար երկնքի տակ մեր արյունակից եղբայրներն ու քույրերը ցուցաբերում են հայ մնալու և հայաբար ապրելու այնպիսի կամք, որ կոխում է անհավատալիության սահմանները: Բայց (այս դեպքում դժբախտաբար) կյանքը հզոր է առավել, քան կամքը: Ուրեմն ի՞նչ անել: Այս պարագաներում որոնք են Սփյուռքի գոյատևման նպաստող հիմնական ազդակները:
Այդ ազդակներց առաջինը, ըստ իս, Մայր Հայրենիքի գոյությունն է:
Պետք է օգտագործել բոլոր հնարավորությունները կապվելու (ավելի ճիշտ՝ կապակցվելու, ասել է թե՝ կապվելու և կցվելու) Հայրենիքին, ըստ որում՝ առանց պայմանի, առանց «եթե»-ի: Ես, անկեղծ ասած, Սփյուռքում գործող հայ կուսակցությունների և խմբակցությունների շատությունը համարում եմ ավելորդ շռայլություն: Բայց սփյուռքահայ կյանքին ի մոտո ծանոթները չեն ժխտում, որ դա ինչ-ինչ օգտակարություն ունի: Ես հույս ունեմ, որ սփյուռքահայ ոչ մի կուսակցություն իմ տալիք խորհուրդը չի ընկալի իբրև որոշ կուսակցական դիրքերից բխված՝ ընդդեմ այլ կուսակցությունների: Քավ լիցի, ես շատ հեռու եմ նման քարոզչությունից: Այն, ինչ ուզում եմ, հավասարապես վերաբերում է բոլոր կուսակցություններին ու խմբակցություններին: Նրանք բոլորն էլ, ըստ իս, Մայր Հայրենիքի հանդեպ և ազգի գոյատևման խնդրում պիտի առաջնորդվեն մեկ կարգախոսով. նախ՝ հայ, ապա՝ կուսակցական: Հակառակ վարվողները եթե երկու աչքի հետ երկու աչքի վրա երկու ակնոց էլ ունենան, միևնույն է, պիտի ապրեն իբրև կիկլոպ, որ ուներ, ինչպես գիտեք, միայն մեկ աչք: Մեկ աչքով կարելի է ապրել, բայց մեկ աչքով անկարելի է դառնալ ճշմարիտ, խելացի, օգտակար, հայրենասեր: Հայրենասիրությունն այն է, որ երկու աչք է պահանջում: Հակառակ դեպքում կստացվի մի խեթ հայրենասիրություն, որից հայրենիքը չի տուժի այնքան, որքան ինքը՝ խեթողը, բայց մանավանդ ազգը, որովհետև այդ խեթողներն էլ ազգի զավակներն են, և իրենց կորուստը նույնպես կորուստն է ազգի: Հայրենիքն էլ իր կարգին ճիշտ սույն ձևով պիտի նայի Սփյուռքին: Եվ վերջին ժամանակներս հենց այդպես էլ, ինչպես գիտեք, վարվում է: Եվ առաջիկայում իր այս վարվեցողությունն ավելի կընդլայնի..., եթե չխանգարեն նրան. չէ՞ որ ամեն ազդեցություն ծնում է հակազդեցություն (եթե զավակը անվերջ պիտի «չէ» բոռա, հայրն իրավունք չունի՞ «ոչ» ասելու):
Իբրև հայրենի գրող ես չեմ կարող ասել, թե մենք միշտ ու ճիշտ ենք գնահատում մեր սփյուռքահայ եղբայրների ամեն գործն ու քայլը, ինչը մեր հոգու պարտքը չէ միայն, այլև հանապազօրյա պարտականություն պիտի լինի:
Հայրենիքն արդեն շատ բան է անում այս ուղղությամբ (դասագրքեր, սփյուռքահայ ուսուցիչների վերապատրաստություն, ուսանողների ձրի պատրաստություն, զբոսաշրջիկների ընդունելություն և ամենակարևորը՝ մասնակի ներգաղթ):
Ուզում եմ հատկապես շեշտել ներգաղթի ու արտագաղթի խնդիրը:
Հնարավորին չափ ընդլայնել ներգաղթը դեպի հայրենիք և բոլոր միջոցներով արգելակել արտագաղթը դեպի հեռավոր և նամանավանդ քաղաքակիրթ (կամ զարգացած) երկրներ: Արտագաղթի հրահրումը կամ հովանավորումը այլ բան չէ, քան ազգային դավաճանություն:
Արտագաղթողները երևի առանց բացառության երեկվա աքսորանքից հրաշքով ճողոպրած են կամ սրանց զավակները: Բոլոր միջոցներով սրանց պիտի հիշեցնել և ներշնչել, որ
Աքսորը միայն բռնի չի լինում, այլև կամովին,
և առավել է տխուր ու տրտում ոչ մեռելոցը,
այլ գերելոցը:
Օտարության մեջ ազատ լինելն էլ այլ գերություն է,
և տան մեջ նույնիսկ գերի լինելը՝ այլ ազատություն:
Եվ տունն էլ տուն չէ, այլ Հայրենիք է,
և ինչ Հայրենիք.
գայլի երախից ձեռքերով խլված մի Դավիթ մանուկ,
երկանքաքարի ակռայից պրծած ողջանդամ մի սերմ...
Սրանց (և ամենքին) պետք է հասկացնել նաև, որ հայրենիքը քիչ բան չի անում, բայց կարող է ավելին անել: Եվ կանի: Հայրենիքը տակավին չի սպառել իր օգտակարության բոլոր հնարավորությունները: Ասածս ոչ մխիթարանքի խոսք է, ոչ միամիտ լավատեսություն: Անգամ թշնամին գիտի, թե Հայրենիքն ինչ զրկանքներ է կրել և ինչ դժվարություններ է հաղթահարել իր կարճ, բայց խոչոտ ճանապարհին: Այժմ նա բարգավաճում է օրեցօր: Իր վաղվա բարեկեցության հաշվին նա կարող է դեռ շատ բան անել Սփյուռքի համար: Եվ կանի: Այս հարցում կասկածելը փոքրություն է, թերահավատությունը՝ թովմայություն...
Սփյուռքի գոյատևման երկրորդ հիմնական ազդակը, անտարակույս, լեզուն է: Քանի կա լեզուն, կա նաև ազգը, եթե նույնիսկ ազգը այնպիսի ահավոր պայմաններում է, ինչպիսիք են հայ Սփյուռքինը: «Կնահանջե լեզո՞ւն»,- այս է ահավորներից ահավորը: Չտագնապելը դավաճանություն է, վհատվելը` նույնպես և նույնչափ: Վերհիշենք, որ մեկ դար առաջ նույնպիսի տագնապալի վիճակ էր, մանավանդ Արևմտյան Հայաստանում: Վերհիշենք անցյալ դարի 50-60-ական թվականների Զարթոնքի շրջանը՝ իր սրբազան խենթերով: Ով ինչպես կուզի, բայց ինձ՝ հայորդուս համար, 19-րդ դարի մեծագույն հրաշքը դա էր: Համարյա թե թրքախոս մի ողջ ժողովուրդ ոչ միայն վերագտավ իր լեզուն, այլև հասցրեց Ինտրայի և Վարուժանի, Մեծարենցի և Սիամանթոյի, Թեքեյանի և Օշականի մակարդակին: Չեմ կարծում, որ այսօր պարագաներն ավելի դժնդակ են, քան մեկ դար առաջ: Սփյուռքահայ մտավորականներն ու մեծահարուստները պարզապես պիտի այրվեն նախանձից՝ մրցելու Զարթոնքի շրջանի իրենց պապերի սուրբ հիշատակի ու սրբազան խենթության հետ: Այս դեպքում չպիտի հուսադրվել «արյան կանչի» կամ «առհավական բնազդի» վրա: Դա հավասարազոր է դիմադրության թույլ ճանապարհով կամ հոսանքն ի վար ընթանալուն: Դա նման է մի «բարի ճանապարհ»-ի, որ «բարի գալուստ» չի ենթադրում:
Ուրեմն՝ դպրոց, կրկին դպրոց, վերստին դպրոց: Հայ եկեղեցին, անտարակույս, այսօր էլ ունի իր վիթխարի նշանակությունը: Բայց այսօր դպրոցի դերն առավել առաջնակարգ պիտի դասվի: Բացատրություններն ու թելադրանքներն այս ուղղությամբ, ըստ իս, ավելորդ են, որովհետև պարզ են: Նախակրթական և երկրորդական դպրոցներ՝ ա-մե-նու-րեք: Յուրահատուկ ուշադրության առարկա պիտի դառնա, ըստ իս, բարձրագույն դպրոցի հարցը: Առայժմ, քանի դեռ Հայրենիքը հնարավորություն չունի նմանատիպ դպրոց կամ ինստիտուտ ունենալու սփյուռքահայության համար, Սփյուռքը պիտի ամեն ինչ անի նմանատիպ դպրոց ստեղծելու այն գաղթօջախում, որ կգտնի հարմար: Չէ՞ որ անկարելի է երևակայել դպրոց առանց ուսուցչի:
Ես խելամիտ և օգտակար եմ համարում այն առաջարկությունը, որ Հայրենիքն էլ սփյուռքահայ ուսանողություն ընդունի ոչ թե զանազան մասնագիտություններով, այլ առավելապես (կամ բացառապես) հայոց լեզվի, գրականության և պատմության մասնաճյուղերով՝ Սփյուռք վերադառնալու և մասնագիտությամբ զբաղվելու պայմանով:
Այսքանը՝ Հայրենիքից, նրանց նյութական հետագա ապահովությունը՝ Սփյուռքից,- կլիներ առաջին և շատ խելացի քայլը...
Ասացի, որ չպիտի հուսադրվել «արյան կանչեր»-ի կամ «առհավական բնազդներ»-ի վրա՝ դա համարելով վնասակար: Իսկ եթե հիրավի ոչ միայն «կնահանջե լեզուն», այլ նաև արդեն նահանջա՞ծ է: Ջայլամի դերի մեջ մտնե՞լ: Ոչ երբեք: Մենք պիտի փաստերին նայենք, ինչպես Բուդդան՝ իր պորտին: Փաստ է, որ սփյուռքահայ սերնդի մեծամասնությունը չգիտի կամ վատ գիտի մայրենին, և եթե կանխիչ միջոցները հապաղեն, նորագույն սերունդը չի իմանալու բնավ: Այդ դեպքում մենք պիտի չարհամարհենք ոչ արյան կանչը, ոչ էլ առհավական բնազդը: Ճիշտ հակառակը, մենք պիտի օգտվենք դրանցից առավելագույնս: Ուստի և Սփյուռքի գոյատևման երրորդ գլխավոր ազդակը ես համարում եմ հայ ոգու պահպանման խնդիրը: Սա արդեն ճարահատյալությունն է, բայց ինչքան էլ չլինի՝ դարձյալ «ճար» -ի մի տարատեսակն է, որ պիտի չանտեսել: Ուստի, ըստ իս, դպրոցական մտատանջությունից հետո պիտի ունենալ նաև հրատարակչական մտահոգություն՝ այս անգամ օտար լեզուներով, որպեսզի այլևս ոչ հայախոս, բայց տակավին հայազգի պատանին և երիտասարդը օտար սկիհով հաղորդվեն իրենց նախնյաց սրբություններին՝ լեզուն կորցնելով պահպանեն գեթ ոգին:
Ուստի և համագաղութային մեկ կամ մի քանի ( լավ կլիներ՝ մեկ, որովհետև վախենում եմ կուսակցական քառապատկություններից) իրավ համազգային հրատարակչության ստեղծումը այսօր արդեն ոչ թե ցանկալի, այլ պարզապես անհետաձգելի խնդիր պիտի համարվի: Այդ հրատարակչությունը շատ բանով կարող է օգտակար լինել Մայր Հայրենիքին՝ սրա արժեքները օտարներին մատուցելու և արժևորելու գործում:
Ուրեմն այսպես.
Սփյուքի գոյատևման հիմնական ազդակներն, ըստ իս, մի երրորդություն են կազմում՝ հող- լեզու- ոգի:
-Թեպետև հողից կտրված՝ կապվել և կապակցվել հողին:
-Ամեն ինչ անել լեզուն կուլ չտալու կամ (եթե հիշենք կախվողների պարագան) լեզուն դուրս չտալու համար:
-Ամենուրեք, ուր չքացել կամ չքանում է լեզուն, ամեն կերպ պահպանել գեթ ոգին:
Իսկ ի՞նչ է «հայ մշակույթի կարևորությունը ասոնց կարգին»:
Թվում է, թե այս հարցի պատասխանը արդեն տրված է, որովհետև հողին կապվելու կամ կապված մնալու, լեզուն պահպանելու և ոգին շահարկելու գործում ոչինչ այնքան օգտակար չի կարող լինել, որքան մշակույթ ասվածը՝ իր ողջ տարողությամբ և տարողունակությամբ:
Սփյուռքի մեջ հայ մշակույթի պահպանումն ու զարգացումն էլ սերտորեն միանում է վերոհիշյալ հարցին:
Ինչ երես էլ ունենա սփյուռքահայ մշակույթը, նրա աստառը չի կարող չլինել Հայրենիքի գոյության և իրականության գիտակցումը: Ու եթե կա դպրոց, չի կարող չլինել դպրություն (այլ հարց է՝ լավ կամ վատ, նախնական կամ զարգացած): Ասածս այն է, որ դպրոցի պահպանումն արդեն իսկ դպրության, ուրեմն և գրականության, լայնորեն՝ մշակույթի պահպանման նախապայման է և առհավատչյա, ինչպես լեզվի իմացությունն էլ ընթերցող ունենալ է արդեն:
Գաղտնիք չէ, որ մեր ազգը դարեր շարունակ ճոճանակվել է երկու խոսքի միջև, որոնցից առաջինը պարզապես ահավոր է. «Որտեղ հաց, այնտեղ կաց»: Անկարելի է բոլորի ուղեղներից մեկիկ-մեկիկ քերել այս ահռելի ըմբռնումը, մանավանդ որ դա ոչ միայն մարդկային-բնախոսական մղում է, այլ նաև (մեր ազգի պատմական բախտի հաշվառմամբ)՝ պարզապես ճակատագիր: Բայց մեր ազգային բախտը դարեր շարունակ ունեցել է նաև իր երկրորդ նժարը. «Ոչ միայն հացիվ կեցցե մարդ, այլև բանիվ»: Այս նժարումն է մեր տեղը, տեղը բոլոր նրանց, ովքեր սպասավորն են մշակույթ ասվածի: Հաց տվողը մենք չենք, ուրեմն և «կեցցե» ասողը: Այս «կեցցե»-ն մենք պիտի ասենք «ամենայն բանիվ»՝ մտահոգվելով սփյուռքահայ մշակույթի ոչ այնքան զարգացմամբ, որքան պահպանմամբ: Պահպանել գիրն ու գրականությունը, լեզուն ու երգը: Պահպանել մեր սքանչելի արևմտահայերենը, որի վրա այսօր դողդողում է ամեն գիտակից արևելահայ: «Բարի լույս»-ի կամ «Հայր մեր»-ի փոխարեն ամեն անգամ եթե կրկնվի Վ. Տերյանի սրտաքամ մրմունջը («Մի՞թե ես պիտի ասեմ քեզ օրոր և արքայաբար դնեմ գերեզման»), ապա դրանով իսկ ավիշ ու արյուն կներարկվի արևմտահայերենի քներակում...
Չեմ հիշում, թե ով է ասել. «Մեծ պատմություն է պետք, որ մի քիչ գրականություն ստեղծվի»: Մեծ պատմություն ունենք, ուստի չեմ կասկածում, որ մի քիչ գրականություն կլինի մինչև իսկ Սփյուռքի անբարենպաստ պայմաններում: Այս հարցում հայրենիքն ու հայրենի գրադատները իրենց անելիքը տակավին նոր են սկսել: Պետք է ոչ միայն շարունակել և ոչ միայն ընդարձակել սփյուռքահայ գրողների մատենաշարը: Անհրաժեշտ է նաև գեթ մասամբ վարձատրել սփյուռքահայ գրողին, որովհետև (այս դեպքում արդեն) «ոչ միայն բանիվ կեցցե մարդ, այլև հացիվ»: Հոգևոր հաց տվողին տալ հանապազօրյա հաց՝ այս գիտակցությունը կա հայրենիքում, և ես հավատում եմ, որ շուտով կիրականացվի նաև դա:
Մենք (Հայրենիքն ու Սփյուռքը) պիտի երկուստեք հասկանանք և երկուստեք ջանանք հասկացնելու մերայիններին, որ Երևանն այսօր Սովետական Հայաստանի մայրաքաղաքը լինելով՝ միաժամանակ միայն Սովետական Հայաստանի մայրաքաղաքը չէ: Երևանն այսօր մայրաքաղաքն է Ամենայն Հայոց, ինչպես որ Էջմիածինը՝ հավատավայրը Ամենայն Հայոց: Երևանն այսօր հայ ազգի համար նույնն է, ինչ ժամանակին Աթենքն էր Հին Հունաստանի համար: Ինչպես հունական գաղութներն էին տարածված հունական կղզիներից շատ հեռու, չորս ծովերի ափունքներին, այնպես էլ հիմա հայկական գաղութներն են սփռված չորս օվկիանոսների ափունքներին: Որտեղ էլ ապրելիս լինեին հին հույները, ինչ բարգավաճ քաղաքներում և ինչ ծաղկուն հողերի վրա, նրանց կապող ու շաղկապող օղակը Աթենքն էր մնում: Աթենքն էր նրանց պետականության ու մշակույթի կենտրոնը: Աթենքն էր այն կիզակետը, որտեղ խաչվում էին նրանց բոլոր ճառագայթները: Աթենքն էր նրանց հոգու հայրենիքը:
Այս նույն դերն է խաղում (առավել ևս պիտի խաղա) Երևանը համայն հայության համար: Երևանը օրեցօր առավել և առավել պիտի գիտակցի իր այս «աթենքայնությունը»: Գաղութներում ապրողներն էլ, ինչ մայրաքաղաքներում քնեն ու արթնանան, պիտի մտովի ապրեն Երևանում՝ օրեցօր ավելի գիտակցելով, որ Երևանն է իրենց հոգու ծննդավայրը և հոգու բնակատեղին:
Որքան վառ լինի այս գիտակցությունը երկուստեք, նույնքան հեռու կփախչի մեզնից վհատությունը, ինչպես խավարը՝ լույսից: Եվ մենք ըստ ամենայնի պիտի մարտնչենք հենց այդ վհատության դեմ՝ դա հավասարեցնելով դավաճանության (երրորդ անգամ եմ գործածում այս բառը):
Ի՞նչ է պետք մեզ միով բանիվ: Տոկունություն: Մեզ համար վտանգավոր է ավելորդ լավատեսությունը: Լինենք իրատես: Բայց ոչ երբեք հոռետես: Ոչ երբեք վհատ ու հուսահատ: Թող Սփյուռքում գրական մեծ-մեծ անուններ չլինեն առայժմ, բայց գրվեն-գրվեն-գրվեն գրքեր հայերեն: Թող որ սփյուռքահայ մշակույթը առայժմ չապրի զարգացում, բայց պահպանվի եղածը, որպեսզի հանկարծ ստիպված չլինենք կրկնելու Սայաթ- Նովայի ասածը. «Երեկ լավ էր, քան թե էսօր»:
Առայժմ, քանի դեռ և քանի որ չենք կարող լինել ամբողջ, պարտավոր ենք մնալ ողջ: Ողջ բոլոր դեպքերում: Նաև առողջ` որքան հնարավոր է, վարակաշատ մթնոլորտում:
Մի խոսքով՝ տոկալ...
Պարույր Սևակ
Լուսանկարը՝ Նունե Մարտիրոսյանի անձնական արխիվից