Ներքին հայրենիք
«...Իմ բա՜րձր, հին ու աստղային երազների ճանապարհով...»
«Տաղ անձնական», Եղիշե Չարենց
Այս մտորումները ծնվել են Իվ Բոնֆուայի «Հայաստանի իմ հիշողությունները» և «Պատասխան մի հարցի» խոհագրությունների լուսանցքներում՝ 2013 թվականին:
Իվ Բոնֆուայի ստեղծագործության, բանաստեղծական մտքի առանցքը ներքին եզերքն է, որը խտանում, մարմին է առնում այլուրի համառող զգացողության և մեզ տրված այժմ-ներկայի միջակայքում: Պատմաքաղաքական հանգամանքների բերումով մեզ՝ հայերիս, գուցե ավելի, քան որևէ այլ մշակույթի ներկայացուցիչներին, հարազատ է այս ապրումը: Ներքին եզերքը մեզ համար դարերի հերթափոխում ունեցել է ցավալիորեն կոնկրետ, առարկայական նշանակություն. այն վտանգված խանձարուրը՝ խռով իր շնչառությամբ, որ յուրաքանչյուրն իր մտքում կոչել է հայրենիք:
Ճակատագրի հեգնա՞նք, թե՞ բախտավորություն, բայց հայրենիքը, երկիրը մեզ համար մշտապես եղել են առավել կամ նվազ, քան աշխարհագրական որևէ տարածք կամ պետական-պաշտոնական արժեհամակարգ. համենայն դեպս, հայրենիք=պետություն նույնությունը հազվադեպ է գործել: Եվ սերնդեսերունդ փոխանցվող այդ խանձարուրը, գրեթե առանց այլընտրանքների, եղել է հայրենիքի՝ որպես ներքին որակի ընկալումը: Հաճախ պաշտոնական չափումները վերասահմանող ներքին եզերք, ցնորական մի երկիր Նաիրի: Ի՞նչ կդառնային տերյանական «դյութական տեսիլը» կամ Չարենցի «կապուտաչյա հայրենիքը», եթե մեզ պատմաքաղաքական այլ ճակատագիր բաժին ընկած լիներ: Որքանո՞վ է իր էությամբ խորապես բանաստեղծական, հյուսածո այս հայրենիքը պատմության աններելի սխալների արգասիքը: Այս հարցի հնարավոր պատասխանները թողնենք թերևս վիրտուալ էկրաններին, որոնք այսօր հրաշքներ են արարում: Մենք փխրուն ու աներևակայելիորեն տոկուն այդ խանձարուրի զավակներն ենք, և դա է մեր արվեստը դարձնում այնքան ինքնատիպ:
Հայ արվեստը և մասնավորապես՝ պոեզիան՝ իր ամենավճիտ դրսևորմամբ – Թումանյան, Տերյան, Չարենց, Վարուժան, Սիամանթո - սփռված են հայրենիքը վերանյութող պատկերային և զգայական շերտերով: Եվ դրանց ինքնատիպությունը հանկարծ դառնում է ցնցող, երբ փորձում ես թարգմանել կամ փոխադրել այլ մշակույթ: Փնտրել համեմատության կամ գոնե՝ շփման եզրեր:
Օրինակ, հայրենիքի անձնավորումը, հատկապես՝ կնոջ և հայրենիքի նույնացումը, գրեթե անհրաժեշտաբար հանդես է գալիս ամենատարբեր ժամանակաշրջաններում և մշակույթներում, բավական է հիշել Էժեն Դըլակրուայի հանրահայտ կտավը, XIX-XX դդ. ֆրանսիական բանաստեղծ Շառլ Պեգիի հայրենասիրական քնարերգությունը, Լուի Արագոնին և, ի վերջո, Խորհրդային Հայաստանի քաղաքներում և շրջկենտրոններում մերկ և մենավոր իրենց սրերը ճոճող «Մայր-Հայաստաններին». և այստեղ ինքնատիպ ոչինչ չկա:
Բայց Տերյանի նաիրյան տեսիլը խտացնում է միաժամանակ առարկայական և վերացական գծերի մի թանձրաշերտ. այն ուրվագծում է միանգամայն համոզիչ անրջական էակին, որտեղ, ինչու՞ ոչ, կենսագրագետները կարող են փնտրել Տերյանի՝ մանկության և պատանեկության պայծառ հուշերում մնացած մորը, բայց անրջական կերպարը դառնում է նաև հայ մարդու, հայոց պատմության, հայ հոգեբանության և արվեստի ճշգրիտ արտահայտությունը՝ իր ամենաէական, բայց և մասնակի դրսևորումներով: Եվ նրա այնքան զուսպ պատկերահամակարգից, որի խոր, ասես թանձրացած արտահայտչականությունը հայ զարդաքանդակներն է հիշեցնում, չի վրիպում ասես հայկականը պատմող ոչ մի գիծ.
«Մշուշի միջից, - տեսի՜լ դյութական, -
Բացվում է կրկին Նաիրին տրտում.
Ո՞ր երկրի սրտում թախիծ կա այնքան,
Եվ այնքա՜ն ներում - ո՞ր երկրի սրտում...
Որտե՞ղ են քարերն այնպես վերամբարձ
Ձեռների նըման պարզված երկնքինք
Որտե՞ղ է աղոթքն այնպես վեհ ու պարզ
Ու զոհաբերումն այնպես խնդագին...»
(Վահան Տերյան, «Մշուշի միջից,- տեսի՜լ դյութական...», «Երկիր Նաիրի»):
Այս լուսավոր թախիծն ու ներումը կարելի է ընթերցել ոչ միայն հայոց պատմության տարեգրքերում, այլև հայ բնապատկերների թաքնված գույներում կամ հայկական դիմագծերի մեղմության մեջ:
Չարենցի կապուտաչյա հարսնացուն ոչ մի պահի չի դառնում ուղղակի խորհրդանիշ: Պատկերներն այնքան ներքին են, զգայական, որ բանաստեղծի գծած կերպարը չի վերածվում պարզ և դիպուկ մի ընդհանրացման: Ցանկացած պահի հակված ես հավատալու, որ իրական է այդ կինը, որ իրական է այդ պսակադրությունը, և իրական է այդ ցնծությունը: Բայց իր ներկապնակի նվազագույն մանրամասներով կապուտաչյա հայրենիքն արտահայտում է նաև յուրաքանչյուր հայի խնդությունը, որը թեև շունչը պահած, արգելակված՝ մնում է կենդանի, ջինջ, օգնում է պայծառ և անխառն հայացքով նայել կյանքին: Հետաքրքիր է, ի դեպ, որ Չարենցի հայրենիքը տարեց մայրը կամ կյանքի իմաստնությամբ լի հասուն կինը չեն: Երիտասարդ աղջկա թրթռուն մի պատկեր՝ գծված եթերային ջրաներկերով, որոնք անդադրում պետք է վերհյուսել:
Նույնատիպ անձնավորման ենք հանդիպում Չարենցի «Հայրենիքում» («Ձյունապատ լեռներ ու կապույտ լճեր») բանաստեղծության մեջ. գուցե պարզունակ է բանաստեղծի մենության հետ երկխոսող միակ ներկայությունը կապել («Մենակ էի ես, ինձ հետ էիր դու») կանացի ուրվագծի հետ, բայց ընթերցողն այն ակամա վերագրում է գոյության կանացի սկզբին:
Եվ կարևոր է նշել, որ «հայրենիքի» անձնավորումը կամ երկխոսող այդ «դու»-ն հռետորական հնարանք չեն. ակամա հիշում ես Լուի Արագոնի «Ես ողջունում եմ Ձեզ, ի՛մ Ֆրանսիա» բանաստեղծությունը (« Je vous salue, ma France », Լուի Արագոնի «Գրևեն թանգարանում» շարքից, որ գրվել է 1943 թվականին՝ Օկուպացիայի տարիներին), որտեղ նուրբ պատկերներն այդպես էլ չեն կարողանում հաղթահարել բոցաշունչ ճառի այն տպավորությունը, որը չի լքում ընթերցողին բանաստեղծության յոթ քառյակների ընթացքում: Բանաստեղծական մի քառատողից մյուսը՝ մեր առջև ասես հառնում է Ֆրանսիայի իրական, արտաքին քարտեզագրությունը. անձնավորումը մնում է հռետորական հնարանք:
Տարօրինակ մի զուգադիպությամբ Թումանյանի, Տերյանի, Չարենցի համար ներքին հայրենիքի որոնումն իրենց՝ անհատի, մտավորականի ճակատագիրն արտահայտող բանաձև է. ցեղասպանությունից հետո տիրող քաոսում, ցարական, իսկ հետո՝ Խորհրդային Ռուսաստանի չափազանց ակնբախ կեղծիքի կամ ստալինյան մղձավանջի պայմաններում հայրենիք փնտրելն առաջին հերթին նշանակում է փնտրել ինքդ քեզ, հերթական անգամ վերաձևել քո ներքին սկզբի սահմանները՝ ի տես հպարտ փողփողացող հայրենական կարգախոսների, վերասահմանել մտավորականիդ ազնվությունը, կրկին հորինել քո թալիսմանը մրուրի թանձրացող ծխարձակումներում ու հանձնել այն գորշ խանձարուրին: Հայրենիքի հարցադրումը ներքին վայրի որոնումն է: Եվ ամենևին պատահական չէ, որ հայ բանաստեղծության ամենապայծառ հղացքներում այս հարցադրումը հասնում է բառապատկերի անիմանալի նրբավորումների, ընդգրկում երևակայության և ներաշխարհի (այն, ինչն արևմտյան մշակույթում ընդունված է կոչել ենթագիտակցություն) ամենթաքուն խորքերը:
Ինչպե՞ս թարգմանել. այս է խնդիրը: Ինչպե՞ս փոխադրել զգայապրումի ողջ մի կենսաշերտ, առանց որի դժվար է պատկերացնել հայ գրականությունը, ինչպես թարգմանել՝ միաժամանակ զերծ պահելով այն արևմտաեվրոպական (բնականաբար, նաև հայկական) ժառանգության մեջ որոշակի ավանդույթ ունեցող հայրենասիրական պաթոսի կաղապարներից: Գուցե կենսական այս հարցի արտահայտությու՞նն են չարենցյան այնքան խորհրդավոր տողերը.
«Գուցե այդ ե՛ս եմ, որ սրտով իմ լուսնահար
Ո՛չ մի կրակ հեռուներից ձեզ չբերի
Ու ցանկացա, որ չօրհներգե ո՛չ մի քնար
Լուսապսակ, պայծառ գալիքը Նաիրի...»
(Եղիշե Չարենց, «Մահվան տեսիլ»):
Եվ երբեմն քաղաքային փոխադրամիջոցների ապակիների հետևից նոր Երևանի փողոցներին նայելիս մտքերի մեջ եմ ընկնում... Չարենցը՝ առաջիններից մեկը, որ Տերյանից հետո ընկալել էր հայ բանաստեղծությունն արևմտաեվրոպական գրական գործընթացներին ներհյուսելու կենսական անհրաժեշտությունը: Չարենցը, որ գուշակել էր հայ բանաստեղծության ամենաբացառիկ գծերից մեկը. մի ինքնատիպություն, որը սնվում է խորհուրդների խոր և փակ աշխարհում, և մյուս կողմից՝ օտարը, նորն ընդունելու, ընկալելու, թարգմանելու անօրինակ մի ճկունություն: Չարենցը, որի պոեզիայում այնքան զրնգուն է եվրոպական սիմվոլիզմի ղողանջը, Չարենցը, որ չվարանեց...
«Գուցե այդ ե՛ս եմ, որ սրտով իմ լուսնահար/Ո՛չ մի կրակ հեռուներից ձեզ չբերի/Ու ցանկացա, որ չօրհներգե ո՛չ մի քնար/Լուսապսակ, պայծառ գալիքը Նաիրի.../»: Պատանեկան ամենավաղ տարիքից ինձ համար «Մահվան տեսիլի» այս չորս տողերն առանձնահատուկ մի խորք են թաքցրել: Վերջին մի մենության արձանագրությու՞ն՝ այնքան վաղ՝ դեռևս 20 թվականին՝ ստեղծագործական ուղու «միջին» շրջանում, խոր հուսախաբությու՞ն, որն արտահայտում է ինչպես անձնական ճակատագրի, այնպես էլ մի ամբողջ երկրի պայծառ որոնումների վերջնակետը: Թե՞ ներքին մի զգացողություն, «Անանուն մի զգացում». ակամա հիշում եմ Իվ Բոնֆուայի «Արտ-երկրի» (L’Arrière-pays) ամենագեղեցիկ էջերից մեկը. «Ես հանգեցի այն եզրակացությանը, որ ումբրիական ինչ-որ բարբառում, որով խոսել են հենց Ձեր հիշատակած շրջանում, իհարկե, Ձեր նկարչից շատ ավելի վաղ, գոյություն ուներ անանուն մի զգացում»: Անանուն մի զգացում, որը հուշում է, որ հայ մշակույթի ամենախորքում թրթռում է դիմադրող մի թռչնագիր, և որ պիտի այն լինի լսելի, և որ այդ է խնդիրը:
Ինչպե՞ս թարգմանել «Տա՜մ պարանոցս կարոտին այն երկնուղեշ» կամ «Զարթնում էր իմ մեջ քո սուրբ անուրջի կարոտը այն հին, աստղային, անհուն» զրնգուն տողերը: Ինչպե՞ս թարգմանել «կարոտը», որի համարժեքը ֆրանսերեն լեզվում, օրինակ, այնքան սահմանափակող՝ «absence» («բացակայություն»), «manque» («պակաս») կամ «nostalgie» («կարոտախտ») բառերն են: Երբ կարոտը ոչ այնքան կորցրածի ցավը, ափսոսանքն է, որքան հայկական վերհյուսվող Երազը՝ թրթռուն իր զարկերակով. «Որ երազում երազեցինք ու անցանք» (Եղիշե Չարենց, «Հարդագողի ճամփորդները»):
Այդպես էլ Վահագնի փայլատակմանը չհասած լույսի բեկված պատառիկներ: Թափառիկ ասքեր՝ հանձնած մոխրագույն խանձարուրին: «Հարդագողի ճամփորդների» կտակը՝ լի կյանքի մշտաթրթիռ սպասումով: Եվ քի՞չ են այսօր մտավորականները, որոնք ստիպված են շարունակ հայրենիքի ներքին տեսիլը պարտադրել ամայացած մի «հայեցիության» արժեհամակարգին, ամեն օր հորինել պատումը՝ ոչ թե ծովից ծով, այլ պայծառ, լուսավոր հայրենիքի մասին, որտեղ Կոմիտաս երգում են զուլալ, լեզուն պահում են բարձր և անաղճատ: «Երկնուղեշ մի կարոտ»՝ իր բյուրավոր մոմերը պարզած անէացման քամիներին:
Մի օր Նիցցայի լողափերից մեկում ինձ շանթահարել էր Տերյանի սիրելի տողերը ֆրանսերեն թարգմանելու անզորությունս. «Եվ հնչում է, որպես աղոթք, արքայական քո լեզուն» (Վահան Տերյան, «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես»): Մտքումս կրկնել էի բառացի՝ «Et résonne, telle une prière, ta langue royale». « royal »՝ արքայական, ֆրանսերեն այնքան դատարկ, փայլեցրած էր հնչում, և անմիջապես էլ ֆրանսիական թագավորական ավանդույթի, արքայական հզորության մտապատկերներ՝ Վերսալի կանոնավոր զբոսուղիները, Արև-Թագավորի արքունական բալետը, ֆրանսիական կլասիցիզմ, և այնքան սիրում եմ և՛ Վերսալը, իսկ առավել ևս՝ կլասիցիզմը, բայց այս դեպքում կապը ոչ մի կերպ չէր ստացվում: Մեր այնքան վտանգված թագավորություններում արքաները նման են մանուկ արեգակների՝ հավերժապես կանգնած ծննդյան խռովված նախաշեմին, երբ ներքին հայրենիքը վերջապես կդառնա արտաքին: Տերյանի «արքայական»-ը նույնքան հեռու է արքունական կարմիրից, որքան համր «աղոթքը»՝ ոսկեհուռ խորաններից:
Անշուշտ, հենց անզորության գիտակցության այս պահերին է իմաստավորվում թարգմանական արարը՝ որպես անկրկինը, անթարգմանելին պահպանելու, արտահայտելու հավատամք: Եվ չարենցյան ներընկալումն այս առումով անվրեպ է. հայ ներապրումի ինքնատիպությունը խոստովանող Չարենցը («Ու ցանկացա, որ չօրհներգե ո՛չ մի քնար/Լուսապսակ, պայծառ գալիքը Նաիրի...», կամ. «Ու խնդացին լուսավո՛ր մեր աչքերին/Բութ հեգնեցին մեր կարոտները հրկեզ/Ու հեռացան: Ու ո՛չ մի լույս չբերին» («Հարդագողի ճամփորդները»), ավելի քան երբևէ, արծարծում է ճիշտ թարգմանության խնդիրը: Առայժմ՝ մի դիտարկում, որ վաղեմի իմ ներընկալման արձանագրությունն է:
Որտեղի՞ց է հայ ընթերցողի թաքուն, ասես՝ ինքնըստինքյան հարազատությունը Իվ Բոնֆուայի «Արտ-երկի» մտապատկերի հետ: Ինչու՞ է ներվալյան ակունքի որոնումն անմիջապես ներհյուսվում հայ մտավոր և հոգևոր ժառանգությանը: Թերևս այլուրի և այստեղի սահմանեզրին նյութականացող վայրը, հայրենիքի՝ որպես բացառապես ներքին կատեգորիայի ընկալումը (այն, ինչ մեր մտավորական ավանդույթը կոչում է «հոգևոր հայրենիք») դարեր շարունակ մեզ համար եղել է պատմաքաղաքական իրողություն, առօրյա վարժանք: Եվ արդյո՞ք Ներվալի միեղենի ներընկալումը հայկական «կարոտի» ամենաճշգրիտ ու հարուստ մեկնությունը չէ: Նախեզերքի, նախ-ընտանիքի մի կանչ, որը նույնքան հեռու է ազգայինի նեղ ընկալումից, որքան Տերյանի «Երկիր Նաիրին» կամ Չարենցի «Հարդագողի ճամփորդները».
«Մի երեկո ես վստահ էի, որ Հռենոսի ափ եմ տեղափոխվել: Դիմացս մռայլ ժայռեր էին տարածվում, ստվերում գծագրվում էր դրանց հեռանկարը: Ես ծիծաղաշատ մի տուն մտա, մայր մտնող արևի ճառագայթը զվարթ ճեղքում էր կանաչ փակոցափեղկերը, որոնց վրա խաղողի վազերը մութ ժաներիզներ էին գործել: Ինձ թվում էր, որ մտել եմ ինձ ծանոթ կացարան, դա մորեղբայրներիցս մեկի՝ ֆլամանդացի նկարչի տունն էր, որ վախճանվել էր ավելի քան մեկ դար առաջ: Այսուայնտեղ կախված էին նոր վրձնած և դեռևս ավարտին չհասցված կտավները. նրանցից մեկի վրա պատկերված էր այդ ափերի հռչակավոր փերին: Տարեց մի սպասուհի, որին ես Մարգարիտ էի կոչում, և որին թվում էր՝ ճանաչում էի մանկուց, ինձ ասաց. «Չե՞ք ննջի, հեռվից եք գալիս, Ձեր մորեղբայրն ուշ է վերադառնալու, ընթրիքի ժամանակ Ձեզ կարթնացնենք»: Ես փռվեցի անկյուններում սյունանման ելուստներ ունեցող մահճակալի վրա, այն երեսապատված էր կրետոնե գործվածքով, որի վրա խոշոր կարմիր ծաղիկներ էին դաջված» (Ժերար դը Ներվալ, «Օրելիա», 2014, Նաիրի):
Բոլորովին այլ պատկեր է հառնում Իվ Բոնֆուայի «Հայաստանի իմ հիշողությունները» գործում, որն ավելի շուտ արձակ բանաստեղծություն է, քան խոհագրություն: Բայց կրկին առկա է անանուն մի հիշողության կանչը.
«Այսպես, մի պատկեր է միտքս գալիս, որն ինչ-որ պահերի բարձրանում է հանկարծ ամենասովորական հիշողությունից առավել խորն ընկած այն հատակից. Երկու պատ՝ առանց պատուհանի, լերկ, անտաշ քարից, և վայրի, փարթամ մոլախոտերի սերտաճած ծածկի տակ պատսպարված ներքին բակ՝ պարզված երկնքին ամառնացող: Տեղանքն ամայի է, անմարդաբնակ: Այս պատկերը նման է հիշողության ու գուցե և իսկապես գոյություն է ունեցել ինչ-որ պահի իմ կյանքում, մեկն այն թռուցիկ ակնթարթներից՝ հեռավոր տարիների խորքում, բայց գիտեմ՝ անհնար է վերագտնել նրա ճամփան: Կարծես այն գոյություն ունի երկրի սահմաններից դուրս» (Իվ Բոնֆուա, «Հայաստանի իմ հիշողությունները», տե՛ս «Հռոմ, 1630. վաղ բարոկկոյի հորիզոնը», 2007, Նաիրի):
Եվ հավանաբար մեծ ստեղծագործությունների հատկությունն է՝ վերադարձնել քեզ սեփական սկզբիդ: Բայց Ժերար դը Ներվալը, Իվ Բոնֆուան՝ ներքինի և արտաքինի ընդհատ երկխոսությանը հետամուտ այս հեղինակները, մարդկայինի ընկալումը հասցնում են մի խորքի, որը չի քարտեզագրվում, չի տեղայնացվում՝ ըստ ազգության, քաղաքակրթության և ոչ էլ՝ ըստ լեզվի: Ինձ համար զարմանալի մի բացահայտում. Իվ Բոնֆուայի վերջին ժողովածուներն ընթերցելիս («Ժամը ներկա», «Դիգամման») ամբողջ գիրքը կլանել էի՝ առանց ֆրանսերեն լեզվի հետ առնչվելու տպավորությունն ունենալու, ավելի ճիշտ՝ ներքին այն զգացողությամբ, ասես շփվում էի համամարդկային թափանցիկ մի բարբառի հետ, որը կարող է ժամանակավոր իր նիշերը գտնել ցանկացած լեզվում, հաստատվել ցանկացած լեզվի լուսանցքներում, մինչև չուն կգրկի մի նոր հետագիծ: Եվ ահա մի երկխոսություն, երբ սահմանները վերջապես վերհյուսվում են: Վերհյուսվում են իսկապես: Երկխոսություններ, որոնք ստիպում են մեզ առանձնահատուկ արժևորել մեր արվեստի, գրականության այն որակները, որոնք, դիպչելով ամենահայկականին, միաժամանակ դրան տալիս են համամարդկային ընդգրկում: Հայրենիքը դառնում է հնարավոր:
Եվ գուցե այդտեղ փնտրենք Տերյանի «արքայական լեզվի» կամ Չարենցի «կապուտաչյա հայրենիքի» քույրերին:
21. 12. 2013
Շուշանիկ Թամրազյան