Լևոն Ջավախյան. «Ես դարը կիսեցի ու մտա դարի մեջ»
Հայոց պատմություն՝ ըստ Լևոն Ջավախյանի
Լևոն Ջավախյանը 70 տարեկան է: Երբ պայմանավորվում էի հանդիպման մասին, ասաց՝ արի Վերնիսաժ, հա էլ էստեղ եմ՝ արդեն 25 տարի: Հենց Վերնիսաժից էլ սկսվեց մեր զրույցը. Վերնիսաժը, որ գրողի համար դարձել է աշխատավայր, գրական ժողովածու և ազատության տարածք:
-Արդեն երկար տարիներ է, որ ձեր կերպարն ու Վերնիսաժը ներդաշնակվել են, միահյուսվել: Ինչպե՞ս պատմաբանը հայտնվեց ու տարիներ շարունակ մնաց Վերնիսաժում:
-Վերնիսաժի էսթետիկան չէ որ ինձ գրավեց. ապրել էր պետք: 25 տարի առաջ ցուրտ, մութ, ահավոր վիճակ էր: Եվ Վերնիսաժը ինչ-որ տեղ արվեստի ծնունդ չէր, սոցիալական տառապանքի ծնունդ էր: Մարդիկ ինչ հնարավորություն ունեին, դուրս բերեցին՝ որ ապրեն: Էն ժամանակ իմ վիճակն էլ ահավոր էր, մի քանի թերթերում խմբագիր, խմբագրի տեղակալ եղա: Մինչև էդ էլ լուսավորության մինիստրությունում էի աշխատում: Թերթերն էն ժամանակ մեկը մյուսի հետևից փակվում էին: Ու ես էլ չիմացա, թե ինչպես հայտնվեցի Վերնիսաժում, թեև ասում էի՝ կյանքում ամեն ինչով կզբաղվեմ, մենակ փողի, առևտրի հետ գործ չունենամ: Հայտնվեցի էստեղ ու Էդ առումով մտածում եմ՝ չկա չարիք՝ առանց բարիքի: Եթե չարիք է, որ գրողը, մտավորականը հայտնվում է Վերնիսաժում, ապա բարիք է, որ ինքն իր տարածքում է: Սա մի տեսակ ազատ, անկախ տարածք է Հայաստանում: Ու էդ ազատությունը, անկախությունը իմ մեջ մտավ և ինձնից ի դուրս հորդեց որպես Lևոն ջավախյանական գրականություն:
-Ասում եք, որ գրականությունը ձեզ համար պարապ վախտի խաղալիք է:
-Հին Հռոմում ստրկատերերն էին հիմնականում ստեղծագործում. փիլիսոփաներն իրենց պարապությունը զարդարում էին արվեստով: Ես հիշում եմ, երբ ես լենինյան գործկոմում էի, էնտեղ բոլորը փող էին աշխատում, ինչ-որ թուղթ էին տալիս, դրա դիմաց փող էին ուզում: Դե ես էլ էդ բաներում չկամ ու պարապ էի մնացել: Իմ սեղանն էլ՝ ոնց որ ավլած կալ, պարապության էր մատնված: Մեկ էլ էդտեղ հայտնվեց թուղթը, գրիչը, և ինձնից անկախ առաջին պատմվածքը գրեցի: Այսինքն, էդ առումով ինչ-որ տեղ պարապության ծնունդ էր իմ գրականությունը: Հա, բա պիտի պարապ լինես, հոգևոր անդորր լինի՝ որ գրես: Ու ես գրականությամբ զբաղվեցի, բայց փորձեցի էնպես անել, որ իմ պարապությունն էնքան էլ պարապության չմատնվի, մարդկանց օգնի աշխարհը ճանաչել և բացի այդ, մարդկանց հոգեկան վայելք պարգևի: Թե որքանով դա ինձ հաջողվեց՝ իմ ապրած 70 տարիները կվկայեն:
-Հաճախ եք ասել, որ ատում եք հեղափոխությունները:
-Ես ասել եմ, որ ատում եմ բոլոր տեսակի պատերազմներն ու հեղափոխությունները, որովհետև գրողը կյանքի հետ ուղղակի կապ ունի: Ես 70 տարեկան եմ. մինչև էդ ես ապրել եմ աշխարհում, բայց հիմա՝ աշխարհն է ապրում իմ մեջ: Էդ աշխարհը ես ընթերցողին եմ ցուցանում և չեմ ուզում, որ էդ աշխարհում տեղ գտնեն պատերազմներն ու հեղափոխությունները: Ինչո՞ւ, հիշենք մեր անցյալը, համաշխարհային պատմությունը: Չերչիլին հարցրել են՝ ի՞նչ սխալ է եղել Անգլիայի պատմության մեջ: Ասել է՝ մի տառի սխալ ա եղել. Կրոմվելի ժամանակ՝ 1649 թվականին, պիտի էվոլյուցիա տեղի ունենար, բայց ռևոլյուցիա եղավ: Բայց ինչո՞վ է վատ ռևոլյուցիան, հիշեք թե ինչքան արյուն էր ոթում: Հետո ֆրանսիական բուրժուական հեղափոխությունն էր, ինչքան արյուն գնաց էշաֆոտների տակ, ինչքան գլուխներ գլխատվեցին: 1917-ին էլ Լենինի հեղափոխությունն էր, ինչքան մարդիկ զոհ գնացին՝ մի ամբողջ սերունդ: Ես որ պատմության մասնագետ եմ, էդ ամեն ինչը շատ լավ գիտեմ, վստահ եմ՝ եթե մարդու արյան, կյանքի գնով ա դա լինելու, ես կողմ չեմ դրան: Հեղափոխությունը մնում ա հեղափոխություն, էդ մթնոլորտում ստեղծագործ աշխատանք չի լինում: Դրա համար ես բոլոր հեղափոխությունները մերժում եմ:
-Բայց մի քանի տարի առաջ խոսում էիք հումանիտար հեղափոխության մասին:
-Դե դա բոլորովին ուրիշ բան է, իմ յուրաքանչյուր պատմվածք պետք է գյուտ լինի, որ կարողնամ գրել, ինչ-որ տեղ հեղափոխիչ բան պիտի լինի, բայց դա մտքի մեջ, հոգևոր ոլորտում: Ասում են աշխարհում կա յոթ հրաշալիք, ես ավելին կասեմ՝ ինչ յոթ, աշխարհում էս պահին կա յոթ միլիարդ յոթ հարյուր հազար հրաշալիք. դա աշխարհի բնակչության թիվն է: Յուրաքանչյուր մարդ հրաշք է, յուրաքանչյուր մարդ հրաշալիք է: Ուրեմն, պատմությունը, հասարակությունը պետք Է զարգանա այնպես, որ տեր դառնա այդ հրաշալիքներին, ապահովի նրանց խաղաղ, ստեղծագործական կյանքը, որպեսզի նրանք կարողանան իրենց հրաշքը ցուցանեն աշխարհին: Եթե կարողանանք ստեղծել այդպիսի հասարակություն, ինձ համար դա ամենամեծ վայելքը կլինի: Բայց դա ուտոպիա է: Որ ինչպես Մենդելեևի պարբերական աղյուսակում ամեն ինչ իր տեղում լինի, էդպես էլ հասարակության մեջ ամեն ինչ իր տեղն ունենա: Կարո՞ղ ենք հասնել նրան, որ հասարակարգում էլ ամեն ինչ լինի այնպես, ինչպես բնության մեջ է:
-Ձեր սերնդին բաժին ըկավ մեծ ցնցումներով լեցուն մի ժամանակաշրջան: Որքանո՞վ էր այն նպաստավոր գրականության համար:
-Գրողի համար բախտավոր ժամանակաշրջանում եմ ես ծնվել: Ոչ միայն մեծ ցցումներ եղան: Պատմությունը մեկ առաջ է գնում դանդաղ սայլի ընթացքով, մեկ էլ սրընթաց սլանում է հրթիռի արագությամբ: Ես էդ միջակայքում եմ ապրել: Ես տեսել եմ ճահճի մեջ խրված Սովետական Միություն, և էդ հասարակարգը պիտի փլուզվեր: Ես տեսել եմ Հայոց համազգային շարժում, տեսել եմ ղարաբաղյան պատերազմ, այդ պատերազմում մաքառող հայ ժողովուրդ: Վիրուսը չէի տեսել, դա էլ համաշխարհային պատերազմին նամանվող մի բան էր, էդ էլ տեսանք: Ես ավելին եմ տեսել, քան կարող էի: Ես իմ պատմվածքներից մեկում գրեցի՝ ես դարը կիսեցի ու մտա դարի մեջ, որովհետև ծնվել եմ 1950 թվականի հունիսի 19-ին: Չեղա՞վ որ դարը կիսել եմ ու մտել դարի մեջ: Ոնց որ ձմերուկը կիսես, էդպես իմ տեսածը մի մեծ ձմերուկ էր: Իմ մի փոքրիկ քայլը եղավ մի մեծագույն քայլ, երբ փոխեցի հազարամյակը՝ երկրորդից մտա երրորդ հազարամյակ: Դա մի գրողի համար բավականին շատ չէ՞ր: Իմ տեսածն ավելին էր, քան իմ արածը: Աստված տա, որ իմ տեսածին հարիր ներդրում անեմ: Էդ առումով որպես գրող շատ բախտավոր մարդ եմ: Դրա համար իմ գրականությունը ես համարում եմ Հայոց պատմություն՝ ըստ Լևոն Ջավախյանի: Խորենացին ունի Հայոց պատմություն, որը ես Գրքերի գիրքն եմ համարում: Ես իմ բոլոր գործերում, բոլոր տեղերում ժամկետը գրում եմ, որովհետև չես տարբերի որտեղից է սկսվում վավերագրությունը և որտեղ ա ավարտվում գեղարվեստը: Ինչ-որ առումով ժամանակի ռիթմը բռնել եմ: Չարենցն ասում է՝ եթե ուզում ես երգդ լսեն, ժամանակի շունչը դարձիր: ես փորձել եմ ըմբռնել էդ շունչը և դառնալ էս երկրի շունչը: Էդ առումով գրողի համար իսկապես բացառիկ բախտավոր ժամանակաշրջան ապրեցի ես:
-Կորոնավիրուսի համավարակի պայմաններում, կարծես, կաթվածահար եղավ նաև մշակութային կյանքը: Սակայն շատ ստեղծագործողներ նշում են, որ այսօր ստեղծվել է նոր իրավիճակ, երբ փակ աշխարհում որակապես նոր հնարավորություններ են ի հայտ գալիս արվեստագետների համար:
-Չէ, ես դրա մեջ լավ բան չեմ տեսնում: Եթե գրողը դիմակով կամ դնչկալով նստած ա դիմացդ, դրա մեջ ի՞նչ լավ բան կա: Գիտեք, սիմվոլիկ մի բան կա դրա մեջ՝ գրողը փակ բերանով, կյանքը փակ բերանով, կյանքը որ արդեն միտում ունի դեպի մահը: Պատերազմի մեջ ի՞նչ լավ բան կա, էս վիրուսի մեջ էլ լավ բան չկա: Հա, ինչ անենք, տանը մնացի, 2-3 պատվածք գրեցի, բայց դրա մեջ լավ բան չկա:
-Ինչը կարող է ձեզ երջանկացնել:
-Իմ ամենամեծ երջանկությունը, ամենամեծ ճշմարտությունն ինձ համար կյանքն ա: Երբ քնում ես և մեկ էլ առավոտը քունդ քեզ պադվադիտ չի անում, զարթնում ես ու զգում ես որ էլի ապրում ես: Բա դրանից մեծ հրաշք կա՞, բա դրանից մեծ վայելք կա՞: Ես մի պատմվածք ունեմ, կոչվում ա «Մի բաժակ ջուր»: Սիմվոլիկ համարիր որ Էդ բաժակը ջրի փոխարեն կյանքով ա լցված: Մարդ կա՝ միանգամից ա խմում էդ բաժակը: Օրինակ, իմ համար արդեն սովորություն է՝ ես երբեք մի զալպով էդ ջուրը չեմ խմում, կում առ կում եմ խմում՝ ջրի վայելքը զգալու համար: Բայց դա մեծ խորհուրդ ունի. ես էդպես կյանքն եմ վայելում, ես վայելում եմ կյանքը՝ կում առ կում՝ մանրամասն: Ափսոս որ շուտ չեմ հասկացել, որ կյանքը պիտի վայելես մանրանմասն, ոչ թե միանգամից մսխել կյանքը: Ու բոլոր իմ հայրենակիցներին ես խորհուրդ կտայի գիտակցել էդ հրաշքը՝ կարող էին չէ՞ չծնվել, բայց՝ ծնվել են: Եթե ծնվել են, ուրեմն թող կում առ կում վայելեն այդ կյանքը ու թող դա լավ կյանք լինի, վայելք լինի իրենց համար: Ռուսներն ասում են չէ՞ жить хорошо, а хорошо жить, лучше: Եթե էդ երկու էրնակն էլ իրար համընկնեն, ուրեմն համարի որ մարդն ապրել է դրախտում: Ես հավատում եմ դրան, ես էս ներկա, առկա դրախտին եմ հավատում, էն մտացածին դրախտն իմ համար գոյություն չունի: Իմ դրախտը սա ա: