Գևորգ Մուրադ. «Բաբելոնի աշտարակի հիմնական գաղափարն է՝ այլևս հերիք է ատենք իրար»
Մեր ճամփորդությունը սկսվում է Բաբելոնից, և մենք չենք կարող մեզ անջատել անցյալի ժառանգությունից։
Գևորգ Մուրադը ծնվել է Սիրիայի Ղամշլի քաղաքում։ Նրա ստեղծագործություններում գծանկարը «սկիզբ է առնում» պատմության հեռավոր ժամանակներից։ Գևորգ Մուրադը վիզուալ արտիստ է, որի հեղինակային գործերը ցուցադրվում են աշխարհի հայտնի թանգարաններում, արվեստի հարթակներում, ինչպիսիք են Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն, Փարիզի «Institute du monde Arabe», Տորոնտոյի «The Agha Khan», Ճապոնիայի «Նարա», Բրուկլինի Արվեստի, Հայաստանի ՆՓԱԿ թանգարանները, Քուվեյթի ժամանակակից արվեստի պլատֆորմը, Չիկագոյի Արվեստի ինստիտուտը և բազմաթիվ այլ թանգարաններ և հարթակներ։ Տորոնտոյի «Ագա Քան» թանգարանի առաջարկով վերջերս նա ստեղծել է «Նայել Բաբելոնի միջով» հսկայածավալ աշխատանքը։ Գևորգ Մուրադը ստեղծում է պատկերներ, գծանկարներ, որոնք կյանք են ստանում երաժշտության, անիմացիայի, հեղինակային մոտեցումների շնորհիվ։ Բազմաթիվ պերֆորմանսների հեղինակ է. համագործակցելով բազմաթիվ երաժիշտների, այդ թվում՝ Յո-Յո Մայի, Կինան Ազմեհի, Մերի Կյույումջյանի, Վաչե Շարաֆյանի, Նարեկ Հախնազարյանի, Քիմ Քաշքաշյանի, Պաոլա Պրեստինիի հետ՝ նա աշխարհի ամենատարբեր բեմերում ու լսարաններում ստեղծել է նկարչության ու երաժշտության տպավորիչ, ներշնչող հարմոնիկ համադրություններ։ Այժմ արտիստը բնակվում է Նյու Յորքում։
Գևորգ Մուրադի գործերին հնարավոր է ծանոթանալ այստեղ՝
Հայաստանն իմ երկրորդ տունն է, ուր տարին մեկ-երկու անգամ անպայման վերադառնում եմ։ Ծնողներս այնտեղ են ապրում, Հալեպի պատերազմի պատճառով տեղափոխվեցին, հարազատ եղբայրս՝ նույնպես, այսինքն՝ իմ մեկ ոտքն այնտեղ է, մեկն այստեղ՝ Նյու Յորքում։
-Գևորգ, դուք Հալեպում եք ծնվել։ Որտեղի՞ց են Ձեր նախնիները։
-Մորս մեծ հայրն ու մայրը Ուրֆայից են՝ Հացագործյան ազգանունով։ Նրանք հայտնի հացթուխներ էին։ Հիմա ես Ուրֆայի ավանդույթներով ամենայն լրջությամբ հաց եմ թխում իմ ընտանիքի համար, ինչն ինձ, ինչ-որ իմաստով, կապում է նախնիներիս հետ։ Նրանց պատմությունն իսկապես մեծ ցավերով ու դրամատիկ ապրումներով լի պատմություն էր. մորս մեծ հայրն ու մայրը Ուրֆայի մեջ հացի փուռ ունեին: Երբ Ցեղասպանությունը սկսվեց, գաղթի ճանապարհներին նրանք կորցրին իրենց երկու փոքր զավակներին՝ այդպես էլ չիմանալով, թե նրանց հետ հետագայում ի՞նչ պատահեց, արդյոք զոհվեցի՞ն, թե՞ մի հրաշքով փրկվեցին։ Այնուհետև նրանք նաև իրար կորցրին։ Մայրիկիս տատը, անունը՝ Ֆարիդա, ինչ-որ հրաշքով կարողացավ փախչել ու հասնել Սիրիա։ Մեծ մայրն ինձ պատմում էր, որ իր մայրը՝ Ֆարիդան, Ցեղասպանությունից հետո հայտնվել է արաբների տանը, դարձել նրանց ընտանիքի անդամը։ Մի օր պատահաբար իմացել է, որ հայ գաղթականների մի ուրիշ խումբ էլ անցնում է քաղաքով ու պիտի գնա Հալեպ։ Առանց տեղյակ պահելու այդ արաբ ընտանիքին՝ փախել է ու միացել հայ գաղթականների խմբին։ Ի դեպ, այդ խումբն առաջնորդել է մի շատ կարևոր անձ՝ ազգանունը Յոթնախբերյան։ Հայտնի է, որ Յոթնախբերյանները հազարավոր հայերի են օգնել։ Այս կապակցությամբ մի շատ հետաքրքիր անակնկալ եղավ ինձ հետ Հայաստանում. սովորելուս տարիներին ծանոթացա Լևոն Փարյանի հետ, որը, պարզվեց, Յոթնախբերյանների թոռն է։ Նա լուսանկարիչ է և այժմ ապրում է Լոս Անջելեսում։ Այդպես մեծ մայրս այս խմբի հետ հասել է Հալեպ։ Հերթական առավոտը դուրս է եկել՝ մի կտոր հաց մուրալու։ Գնացել է Հալեպի հացի փուռ՝ հույսով, որ հնարավոր է հանդիպի կորցրած ամուսնուն։ Եվ այդպես էլ եղել է, հենց այստեղ էլ գտել է իր ամուսնուն։ Նրանք իրենց նոր կյանքը սկսեցին Հալեպում, ունեցան երկու աղջիկ, որոնցից մեկն իմ տատիկն էր՝ Ազնիվը։ Այդպես սկսվեց մեր մեծ ընտանիքի ներգաղթյալ կյանքը Սիրիայում, ահա այդտեղից էլ սկսվում է իմ պատմությունը։
Անշուշտ, Հալեպը շատ կարևոր մշակութային կենտրոն էր հայերի համար. Անդրանիկ Ծառուկյան, Հարություն Կալենց, բոլորն այնտեղ էին՝ Ցեղասպանոթյունից փրկված որբեր։ Հալեպն, իսկապես, շատ կարևոր դեր է խաղացել իմ կյանքում և արվեստում։ Ես հաճախել եմ Հալեպի «Զավարյան» հայկական վարժարան, հետո՝ ավագ դպրոց, այնտեղից էլ եկա Հայաստան՝ ուսանելու։
-Առաջին անգամ Հայաստան եկաք հենց այդ նպատակո՞վ։
-Այո։ 1990 թվականին եկա Հայաստան։ Հատկապես առաջին մեկ-երկու տարին ամեն բան հրաշալի էր, շատ տպավորված էի։ Ամեն տեղ մշակույթ կար։ Հիշում եմ ֆիլհարմոնիկի անվճար համերգները, որոնք մեզ համար հոգևոր զարգացման հրաշալի հնարավորություն էին։ Հալեպում մենք այդպիսի հնարավորություն չունեինք, թեև հրաշալի մտավորականներ ունեինք Սիրիայում, բայց այդպիսի հսկայական հայկական մշակույթի կենտրոններ, որոնք սերունդներ էին կրթում, չկային։ Ես Հայաստանում հոգեկան մեծ բավարարվածություն էի ստանում, այնտեղ սկսեցի ճանաչել և սովորել դասական երաժշտություն, գրականություն, միջազգային արվեստ։ Երբ երկրում ծանր ժամանակներ եղան, նկատի ունեմ Արցախյան պատերազմը, շրջափակումը, ես ուրիշ տարբերակ չունեի, քան Հայաստանում մնալը։ Սիրիա չէի ուզում վերադառնալ, այնտեղ ինձ հետաքրքրող ոչինչ չկար, ինչպես ասում են՝ չոր ու ցամաք էր ամեն բան, իսկ ես հոգևոր սննդի կարիք էի զգում, ինչը, վերջապես, գտել էի Հայաստանում։ Իննսունականների այդ ժամանակահատվածը եզակի շրջան էր մեր երկրի համար։ Հենց այդ դժվար ժամանակներում ես իմացա համակուրսեցիներիս տաղանդի ու ներքին ուժի մասին, տեսա նրանց անսահման նվիրվածությունն իրենց գործին ու միմյանց։ Մենք յոթ հոգի էինք կուրսում։ Ընկերներս շատ տաղանդավոր էին, ես միակն էի, որ դրսից էի։ Իմ կուրսից էր նաև արվեստագետ Ռուբեն Մալայանը։ Ես ինքնուս էի ու հասկանում էի, թե որքան բան ունեմ սովորելու Հայաստանում հենց իմ ընկերներից։ Ինձ վրա շատ աշխատեցի, որպեսզի կարողանամ հասնել նրանց մակարդակին։ Մյուս կողմից՝ այդ շրջանում ես ճանաչեցի մեր ժողովրդին։ Հայաստանում հայրական կողմից ունեի բարեկամներ, նրանք յոթանասունականներին ներգաղթել էին Հայաստան, այդ դժվար շրջանում նրանք այնպիսի մեծ աջակցություն ու հոգածություն ցուցաբերեցին իմ հանդեպ, այնպիսի հյուրընկալությամբ ու ջերմությամբ իրենց դուռը բացեցին իմ առջև՝ իրենց հացի վերջին կտորն ինձ հետ կիսելով, որ ես մինչև հիմա երախտապարտ եմ նրանց ու մեծ ջերմությամբ եմ հիշում Աշտարակում նրանց տանն ապրածս տարիները։ Դա մի միջավայր էր, որը միայն դրական կարող էր ազդել ինձ վրա թե’ մարդկային հարաբերությունների տեսանկյունից, և թե’ մասնագիտական։ Ես տեսա, թե ինչպես կարող է մարդը ծանր, դժվար ժամանակներում գուրգուրանք տալ իր հարազատներին։ Այս ամենից հետո ես չէի կարող մեջքս դարձնել ու ասել՝ չէ, ես պիտի վերադառնամ ավելի հանգիստ կյանք, որը Սիրիայում եմ թողել։ Ես եկել էի արվեստի համար, եկել էի Հայաստան՝ հոգեպես ու մասնագիտորեն կայանալու։ Ի դեպ, չեմ կարող ասել, թե շատ էի տպավորված հայաստանյան կրթական մեթոդներով, և որ դրանք ավելի լավն էին, քան Սիրիայում, բայց այն ուժը, որը մենք, օրինակ, համակուրսեցիներով տալիս էինք իրար, իսկապես մի հիանալի հոգեվիճակ էր ստեղծում: Մենք արվեստի մի չտեսնված եղբայրական, ընտանեկան, ջերմ ու նվիրված մթնոլորտ էինք ստեղծել, որպեսզի մեկս մյուսին աջակցենք կայանալ ու զարգանալ։ Եվ, այո՛, այդ շրջանն ինձ համար այդ ամենով շատ դրական էր, որն էլ, վստահաբար, ինձ հասցրեց այնտեղ, որտեղ ես հիմա եմ։
-Ինչպե՞ս եք դուք կապվել արվեստի հետ, ե՞րբ եք սկսել Ձեզ նկարիչ զգալ։
-Ես ինձ միշտ հիշում եմ նկարելիս, ու բոլորն են ինձ էդպես հիշում դեռ իմ ամենափոքր տարիքից։ Ես շատ խորն էի զգում նկարելու հաճույքը, բայց ինչ որ ես ստեղծում էի մանուկ կամ պատանի հասակում, չեմ կարծում, թե շատ կատարյալ մի բան էր։ Միջավայրը, որտեղ ապրում էի, շատ դատող էր։ Երբ դու ապրում ես մի տեղ, որտեղ քեզ քննադատողներ են բոլորը, ակամա սկսում ես իրենց համար ստեղծագործել։ Ով ինչ է հագել, ով է հարուստ, ով ինչով է զբաղվում՝ նման հարցերով հետաքրքրված համայնքը շատ ծանր մի բան է ստեղծագործող մարդու համար։ Հատկապես, որ այդ շրջանում մենք շատ աղքատ էինք ապրում։ Ծնողներս արվեստից շատ հեռու են, և, ըստ էության, ես չունեի այն միջավայրը, որում կարողանայի ծաղկել։ Իմ տանը ո՛չ գրականություն կար, ո՛չ երաժշտություն, այնպես որ այդ միջավայրից նկարիչ դուրս գալը համարյա անհնար էր։ Եվ ինչ էլ որ անում էի, ինչ էլ նկարում էի, գիտեի որ միշտ պիտի քննադատության արժանանայի, բայց ստեղծագործելու գործընթացն ինձ շատ մեծ հաճույք էր պատճառում, որից ավելի լավ բան չէի ուզում ունենալ կյանքում։ Դրա համար էլ, թեև չունևոր էինք, բայց քանի որ ես իմ աշխարհում մեծանում էի այդ հաճույքի մեջ, ընդհանրապես չէի զգում, որ աղքատ ենք, ու որ որևէ բանի պակաս ունեմ։ Միշտ ու անընդհատ նկարում էի ու նկարում: Հետագայում սկսեցի ըմբռնել, որ հմտություններս զարգացնելու կարիք ունեմ, կամաց-կամաց հասկացա նաև, որ ասելիք ունեմ, որ պատմություն ունեմ պատմելու։ Ի դեպ, Հայաստանի միջավայրն էլ պակաս քննադատող չէր։ Մի կողմից՝ ես թողեցի Սիրիայի քննադատող միջավայրը, մյուս կողմից՝ Հայաստանում էլ «բախումների» մեջ հայտնվեցի, քանի որ ես «դրսից» էի եկել, «ախպար» էի, ես «չէի հասկանում» այս պետության վիճակը և այլն, և այլն։ Մի խոսքով, ո՛չ Սիրիային էի պատկանում, ո՛չ Հայաստանին։ Ինձ մնում էր աշխատել իմ ինքնազարգացման, ինքնաճանաչման վրա, հասկանալ՝ ինչպե՞ս արվեստի միջավայրի մաս դառնամ։ Այս առումով կուզեի ասել, որ մշակույթի ոլորտում երիտասարդների հետ անվերջ աշխատանք է պետք, նրանց պետք է արտահայտվելու, աշխատելու, փորձառություն ձեռք բերելու հնարավորություն տալ։ Ես գործի բերումով տարբեր երկրներում եմ լինում։ Եվ երբ պատրաստվում եմ որևէ քաղաքում ցուցահանդեսի, միշտ խնդրում եմ, որ եթե տեղի ուսանողները հետաքրքրված են իմ գործով, անպայման գան՝ միասին աշխատենք։ Ես բաց եմ բոլոր նրանց համար, ովքեր կարծում են, որ իմ արվեստով կարող են մի բան ավելի իմանալ, ավելի հմտանալ, զարգանալ, բացահայտվել։ Կարևոր չէ, թե ինչ ազգ են, կարևոր է համագործակցության և մեկս մյուսին օգնելու ցանկությունը։ Եվ միայն իրենք չեն սովորում, ես էլ իրենցից եմ սովորում։ Անցյալ տարի Անգլիայում երկու շաբաթ աշխատեցի մի մեծ գործի վրա, ու դարձյալ հրավիրեցի ուսանողների։ Ոչ միայն աշխատում էինք, այլև արվեստի վերաբերյալ շատ հետաքրքիր զրույցներ էինք ունենում։ Երբ կարողանում եմ ոգևորել նրանց, լիարժեք բավականություն եմ զգում իմ արած գործից։ Նմանատիպ մի բան Հայաստանում արեցի երկու տարի առաջ։ Թերլեմեզյանի ուսումնարանի ուսանողներն օգնեցին ինձ։ Մի փոքրիկ ցուցահանդես ու անիմացիոն ֆիլմի ցուցադրություն ունեի Երևանում։ Այսօր էլ ժամանակ առ ժամանակ զրուցում եմ նրանց հետ և փորձում ուղղություն ցույց տալ։
-Դուք խոսում եք արվեստն ինտերակտիվ կրթական հարթակ դարձնելու մասին։
-Այո, անշուշտ։ Եվ ես արդեն դրա փորձառությունն ունեմ, ուսանողների հետ աշխատեցի նաև Լիբանանում, Տորոնտոյում, Անգլիայում։ Եղեռնին նվիրված մի ցուցահանդես ունեի, որը հետաձգվեց, «Spurlock» թանգարանում պիտի լինի, իրենց էլ եմ ասել, որ մի հսկայական նոր գործ պիտի ստեղծեմ և շատ ուրախ կլինեմ, եթե երիտասարդ ստեղծագործողներ էլ ներգրավվեն այդ աշխատանքում։ Գիտե՞ք, ինձ համար մի շատ կարևոր բան էլ կա։ Քանի որ մենք՝ հայերս, գաղթից հետո առաջին փախստականներն ենք եղել, շատ կարևոր է, որ որևէ ձևով այսօր օգնենք փախստականներին։ Ես մի սկզբունք ունեմ. երբ որևէ երկրում եմ ու նոր գործ եմ ստեղծում, իմ պերֆորմանսներից հետո գործս նվիրում եմ այդ թանգարանին: Հետո այդ գործերն աճուրդի են դրվում, և այդ գումարը, որպես նվիրատվություն, փոխանցում եմ փախստականների հարցերով զբաղվող որևէ կազմակերպության։ Նույնը պիտի անեմ առաջիկայում «Spurlock»-ում. նպատակն է, որ իրենց հայրենի բնօրրանից տեղահանված մարդիկ իմանան, որ ես որպես արտիստ և մեկը, որի նախնիներին քշել են իրենց բնօրրանից, հասկանում եմ իրենց, կիսում եմ իրենց ցավը և հնարավորության սահմանում փորձում եմ օգնել։
-Գևորգ, ձեզ հաջողվել է գտնել արվեստի մի ուրույն ձև, որը տարբեր է թե՛ կատարողական տեխնիկայով, և թե՛ մատուցման ձևով, չափազանց գրավիչ է, զարմացնող, թատերական տարրերով լեցուն։ Դուք վիզուալ արվեստ եք ստեղծում՝ օգտագործելով անիմացիան, նկարչությունը, երաժշտությունը։ Նյու Յորքն արվեստի կենտրոնն է՝ անխնա մրցակցության, նոր, փորձարարական գաղափարների որոնման մի բազմագույն հարթակ։ Ստեղծագործող մարդու համար այս ամենը մի կողմից մեծ հնարավորություն է, մյուս կողմից՝ լուրջ մարտահրավեր։ Ձեզ հաջողվել է կայանալ։ Կպատմե՞ք ձեր փորձի մասին։
-Կարևոր հարց է, և, միաժամանակ, պարզ է ամեն բան։ Մարդ արարածն ունի նյութական ու հոգևոր կարիքներ։ Իմ կարծիքով, արվեստագետի կյանքը նման է աշուղի կյանքին։ Իրավունք չունես արվեստագետ լինել և միաժամանակ ունենալ միլիոնատեր լինելու ձգտումներ, դրանք երկու հակասական բաներ են։ Աշուղը թափառող է, պատմող, ոչ մի աշուղ ճամփա դուրս չի գալիս, որ հարստանա: Նա մարդկանց է բաժանում իր խոսքը, ձայնը, երաժշտությունը։ Քո ձայնը տեղ հասցնելու համար պիտի անընդհատ աշխատես, որպեսզի հասկանաս, թե քեզ ի՞նչն է դուր գալիս, որպեսզի գտնես համապատասխան բառերն ու մեղեդին՝ քո զգացածն արտահայտելու համար։ Հիմա եթե խոսում ենք իմ մասնագիտությունից, ապա միայն անդադրում աշխատանքով պիտի հասնես նրան, որ, ի վերջո, մանրամասնորեն հասկանաս ինքդ քեզ՝ սկսած այն հարցից, թե ինչ նյութերով ես սիրում աշխատել։ Հավատացեք, անգամ այս պարզ թվացող բանը հասկանալու համար երկար աշխատանք է պետք։ Եթե դու գանձ ես փնտրելու պղտոր ջրի մեջ, նշանակում է ժամերով, օրերով պիտի զտես այն, մինչև կարողանաս այդ, թեկուզ, փոքր հատիկ գանձը դուրս բերել, ճիշտ չէ՞։ Որոնելու ընթացքն այնքան հաճելի բան է, որ երբեք փողի մասին չես կարող մտածել։ Ինձ թվում է, այս փիլիսոփայությունը պիտի ուղեկցի արվեստագետին իր ամբողջ ստեղծագործական կյանքում։ Ես հենց այս փիլիսոփայությունն եմ փորձում երիտասարդներին փոխանցել։ Երբ գործը պատրաստ կլինի, այդ ժամանակ, արդեն, հեշտ կլինի դրա ցուցադրության ու վաճառքի մասին մտածել, բայց իրավունք չունենք աշխատանքը ստեղծելու ընթացքում այդ երկու աշխարհները խառնել իրար։
-Գևորգ, ձեր գործերն ասես պոետիկ աշխատանքներ լինեն։ Մանրակրկիտ տեսարաններ, դետալներ, մի կողմից՝ դրանք շատ ռեալ իրականության ֆունդամենտ ունեն, մյուս կողմից՝ շատ մեծ երևակայության։ Երևակայությո՞ւնն է ձեզ ավելի շատ տարել դեպի Ձեր արվեստ, թե՞ իրականությունը, աշխարհն ինչպիսին կա։
-Իմ գործերի փիլիսոփայությունը շատ պարզ է, ես այն նմանեցնում եմ հայ մարդուն։ Կամ այն կարող է նմանեցվել իտալացու կամ հույնի։ Ինչո՞ւ։ Քանի որ հին ազգերն ունեն երկար և շատ հետաքրքիր անցյալ։ Մեր այսօրվա մշակույթը հիմնված է մեր անցյալի մշակույթի վրա։ Ես ծնվել եմ Միջագետքում, մեր պատմությունը գալիս է շատ հեռուներից, և ես, որպես արտիստ, պիտի կարողանամ այդ անցյալում թաքնված հարստությունն ու արժեքները հանել ու դնել այսօր ապրող մարդու դիմաց, որպեսզի նա նայի գործին ու զգա, որ ինքն այդ ամենով հարուստ է։ Մեր ճամփորդությունը սկսվում է Բաբելոնից, և մենք չենք կարող մեզ անջատել անցյալի ժառանգությունից։ Մեր մշակույթը հեռավոր ժամանակներում մշակույթ արարողների շարունակությունն է, և շարունակելով նրանց գործը՝ ստեղծագործողը հաստատում, վավերացնում է, որ՝ ահա, քո դիմաց է մի բան, որի սկիզբը շատ հեռուներից է գալիս։ Շատ կարևոր է, որ հանկարծ չանտեսես, չփշրես, չոտնակոխես քեզ փոխանցվածը, գիտակցես, որ այդ ամենը եկել-հասել է քեզ, ու դու առաքելություն ունես դրանք պահպանելու։ Իմ փիլիսոփայությունն այն է, որ ես ուզում եմ վավերագրել մեր մարդկային հարստությունը։ Երբ ես նոր էի սկսում նկարել, ուզում էի լինել ուղղակի սիրիահայ նկարիչ, հետո ուզում էի լինել հայ նկարիչ, հիմա ուզում եմ լինել ուղղակի մարդ արարած, որն ուզում է պաշտպանել մարդկության հարստությունը։ Վերջին գործը, որն ամբողջապես այդ փիլիսոփայությամբ եմ արել, Բաբելոնի աշտարակն էր։ Փարիզում, «Institute du monde Arab»-ում մի գործ ունեմ, որը կոչել եմ «Հավերժական ժամանակը», և որը պատկերում է Անիի վերականգնումը. ես իմ այս գործով ուզեցի «վերականգնել» Անին։ Թանգարանը հիմա քննարկում է այդ գործը ձեռք բերելու տարբերակներ։
-Ձեր կատարողական տեխնիկան, հմտությունը, որի արդյունքում ստեղծվում են գործերը, անուն ունի՞։
-Չէ, ես անուն չեմ տվել և ոչ էլ մտածում եմ այդ մասին։ Ես աշխատում եմ կտորի վրա։ Դա էլ շատ պատահական ստացվեց։ Հայաստանում Անիի վերականգնմանը նվիրված աշխատանք պիտի անեի։ Բայց արդեն երեք անգամ նույն բանը թղթի վրա էի արել: Հայաստանում 2018-ին իտալացիների նախաձեռնությամբ միջազգային մեծ ցուցահանդես կազմակերպվեց՝ «Ժամանակակից արվեստի ձայնային գծերը» խորագրի ներքո, յոթանասուն միջազգային արվեստագետների մասնակցությամբ։ Ես նույնպես մասնակիցների թվում էի։ Բոլոր ծախսերը հոգացել էին և խոստացել, որ որևէ բանի խնդիր չեմ ունենա, այդ թվում՝ թղթի։ Բայց այնտեղ արդեն պարզվեց, որ թղթի հարցը լուծված չէ։ Ու ճարահատյալ գնացի կտորի խանութ, տեսա բամբակե լայն կտոր, վերցրի յոթանասուն մետր և Հայաստանում արեցի իմ առաջին փորձը կտորի վրա։
-Դա ավելի բա՞րդ էր։
-Ավելի լավ էր, քանի որ կտորի աշխատանքներով շատ ավելի հեշտ է ճամփորդելը, շատ հեշտ է պահելը, շատ հեշտ է նորից ցուցադրելը, այն չի ճմրթվում, կարելի է արդուկել, չի վնասվում, չի փշրվում։ Հիմա ես մեծ գործերս միայն կտորի վրա եմ անում, այդ թվում՝ Բաբելոնը։ Բաբելոնի աշտարակի վերաբերյալ իմ գործը պիտի ցուցադրվի Նյու Յորքում, հոկտեմբերի քսանյոթին՝ «Ասիական թանգարանում»։ Թանգարանը երեք տարին մեկ միջազգային ցուցահանդես է անում, քառասուն արվեստագետ են հրավիրում աշխարհի տարբեր երկրներից, և այս անգամ նրանց շարքում իմ գործը՝ Բաբելոնն էլ պիտի ներկայացվի վեց մետր բարձրությամբ։ Այս պահին «Նայել Բաբելոնի միջով» գործս Տորոնտոյում է՝ «Ագա Քան» թանգարանում։ Դեռևս չի ցուցադրվում, դա ինձ է պատկանում, իրենք պարզապես ուզում են գտնել մեկին, ով կգնի, կնվիրի իրենց, և այդ գործը կդառնա թանգարանի սեփականությունը։
-Ձեր աշխատանքների մեծ մասը սև և սպիտակ է։ Գույն հազվադեպ եք օգտագործում։ Ինչո՞ւ։
-Ես վաղուց եմ սև և սպիտակով աշխատել։ Իննսունականներին գրաֆիկայի և կոմպոզիցիայի դասերին, բնականաբար, սև-սպիտակով էի աշխատում։ Հիմա գույն էլ եմ անում, բայց հատկապես երբ սկսեցի պերֆորմանսներ անել, անցա սև-սպիտակին։ Գիտե՞ք, ես չեմ ուզում ցուցադրել, թե ինչպես եմ նկարում, ես անում եմ մի բան, որը հնչող ձայնի մի մասն է դառնում, ներկայացման ժամանակ ձայնն ու պատկերը մի ամբողջություն են։ Ես չեմ ուզում խառնել ներկերն ինչ-որ մի բան ստեղծելու համար, այլ ուղղակի ձեռագիրս, մակագրությունս միախառնում եմ այդ պահի ասելիքին։ Սև ու սպիտակի օգտագործմամբ արագության մեջ ես կարողանում եմ ըմբռնել պահի բոլոր ապրումները։ Դա նման է ձեռագրով նամակ գրելուն։ Այդ ժամանակ չես մտածում, չէ՞, ինչպես տարբեր գույներով գրել, որ նամակը սիրուն լինի։ Ձեռագիրդ, գիծդ ավելի արագ է արտահայտում այդ վայրկյանի ապրումները։
-Ձեր կարծիքով՝ Ձեր արվեստում մարդկանց հատկապես ի՞նչն է հետաքրքրում։
-Իմ գործի մեջ երկու կարևոր առանցք կա՝ մեկը տեխնիկան է, երկրորդը՝ պատմությունը կամ ավելի ճիշտ՝ թեման։ Իմ կարծիքով, միջազգային արվեստում շատ հաճախ չի պատահում, որ կարողանանք այս երկուսը միասին տեսնել։ Հիմնականում կամ միայն միտքն է, կամ՝ միայն տեխնիկան։
-Մինչև գործը ստեղծելն այն արդեն Ձեր մտքում կա՞, և դուք պարզապես նրան կյա՞նք եք տալիս, թե՞ այն ամբողջապես ստեղծվում և այդպիսին է դառնում ստեղծագործելու ընթացքում։
-Արվեստի գործը նման է ստեղծագործ մարդուն։ Այն, ինչ ես ունեմ իմ մտքում, հոգում, այն, ինչ կարդում եմ, լսում, տեսնում, զգում, հույս ունեմ, որ այդ ամենն արտացոլվում է իմ գործերում։ Իմ կարծիքով, յուրաքանչյուր արվեստագետի կյանքը մի գիրք է, մի բազմահատոր գիրք։ Եթե սկսեք նայել վերջին՝ հինգ-վեց տարվա գործերս, ասես մեկը մյուսին ծնունդ է տվել, բոլորը կապված են իրար հետ։ Ամեն գործի մեջ պիտի երևա նաև ապրածդ ժամանակը։ Օրինակ, հիմա շատ ծանր շրջան ենք ապրում՝ այս կորոնայի շրջանը։ Ինչպե՞ս կարող եմ այս շրջանը ներառել իմ գործի մեջ, ինչպե՞ս կարող եմ որևէ ձևով վավերագրել այն։
-Արվեստագետը ժամանակի վավերագիրն է փաստորեն։
-Այո, հաստատ։ Վերջին ժամանակներում մենք ապրում ենք տարբեր կղզիների մեջ, ամեն մեկն ինքն իր, իր ընտանիքի կղզում է ապրում։ Յուրաքանչյուրս մեր մոլորակը, մեր տիեզերքն ենք ստեղծել՝ ապրումներով, խնդիրներով, երեխաների հոգսերով։ Այս ընթացքում անընդհատ միասին էինք՝ մեր կղզու մեջ, ինչը նոր հոգեվիճակների ծնունդ է դարձել։ Վերջին գործը, որի վրա արդեն երեք ամիս է, ինչ աշխատում եմ և դեռ չեմ ցուցադրել, կղզի է օդի մեջ։ Չէ՞ որ մեր ապրումներն էլ հիմա օդի մեջ են, մեր կյանքը լրիվ օդի մեջ է: Մի քանի ամսվա մեջ ահագին բան փոխվեց այս աշխարհում. արդյո՞ք իմ կողքի հարևանը գիտի իմ ապրումների մասին, արդյոք ես գիտե՞մ այս օրերին իմ ընկերների ապրածի ու զգացածի մասին: Մեր հարաբերությունները տեղավորվել են ինտերնետի հարթակում, մենք իրար չենք համբուրում, չենք գրկում, մինչդեռ սովոր էինք այդպես ապրել։ Այս բոլոր մտքերն իմ առաջիկա գործերի մեջ կլինեն։ Մի նոր աշխատանքի վրա էլ եմ հիմա աշխատում։ Կտորի վրա շենք է լինելու, երկու շերտը ստեղծել եմ, երրորդի վրա եմ աշխատում։ Շենք է, բայց հորինված, նման է Նյու Յորքի շենքերին, այսինքն փորձել եմ ինչ-որ կերպ Նյու Յորքը դրա մեջ դնել, և եթե նայենք, կտեսնենք աբստրակտ գծեր հետևում, իսկ դրանցից ավելի այն կողմ երևում են պատուհաններ, պատուհանների հետևում՝ ընտանիքներ՝ յուրաքանչյուրն իր առօրյայով։ Մի ընտանիքում բոլորով աղոթում են, մյուսում՝ մահվան մահճի մոտ են՝ հրեշտակի ներկայությամբ։ Ամեն մեկը տարբեր աշխարհ է, և մեկը մյուսից լուր չունի, տարբեր ընտանիքներ, տարբեր կյանքեր՝ մեկ շենքի մեջ։
-Մինչև այդ էլ մենք տարբեր կյանքեր էինք, չէ՞, բայց այս ինքնամեկուսացման ժամանակներում ինքներս մեզ հետ առերեսվեցինք և ինքներս մեզ հետ էլ մնացինք մենակ։
-Այո, շատ ճիշտ է։
-Եվ դա մարտահրավերային իրավիճակ ստեղծեց, հավանաբար, նաև արվեստագետի համար։ Կորոնավիրուսով տագնապած աշխարհում ի՞նչ է փոխվել արվեստում։
-Քանի որ ընդհանուր ֆինանսական տագնապ է ամբողջ աշխարհում, նշանակում է, որ արվեստը կդառնա ամենավերջին հովանավորվողը։ Եվ սա շատ տխուր է։ Վստահ եմ, որ դա շատ վատ կանդրադառնա անհատի և երկրի մշակութային կյանքի վրա։ Եվ տարիներ կտևի մինչև վերականգնվի։ Այո, մենք նոր փուլ ենք մտնում, և ամենալուրջ մարտահրավերն այն է, թե ինչպես պիտի կարողանանք, որպես ստեղծագործողներ, մի նոր բան ստեղծել։ Ես հիմա ունեմ երկու հսկայական ծրագիր, դրանք վիդեոանիմացիաներ են, որոնք պիտի արվեն երաժշտության համար, քանի որ երաժիշտները չեն կարողանում այսօր ներկայանալ համերգասրահներում։ Ինչքա՞ն կարող են ինտերնետով երգել կամ նվագել հանդիսատեսի համար, մի նոր բան է պետք մտածել։ Այդ վիդեոանիմացիաներում կտեսնեք երաժշտին, կլսեք նրա կատարումը և այդ ամենին ներդաշնակ իմ ստեղծագործությունը։ Այս ամենի միահյուսումը արվեստի հետաքրքիր, խոսուն ու զգայուն ոճ է դարձել։ Ահա այս տեսահոլովակում կարող եք տեսնել դաշնակահար Լիզա Ստեփանովնայի և իմ համատեղ աշխատանքը։
-Դուք մեկուսացման ընթացքում նույնպես շատ հետաքրքիր տեսահոլովակների շարք արեցիք, այդ թվում՝ «Սոցիալական հեռավորություն» թեմայով։ Շատ տպավորիչ էր նաև ձեր «Կռունկը»։ Դուք համագործակցում եք նաև հայտնի երաժիշտների հետ, հետաքրքիր LIVE պերֆորմանսներ եք անում միասին։ Պատմեք, խնդրեմ, այդ մասին ևս։
-Գուցե զարմանալի է, բայց այս ամենը շատ է կապված իմ պապիկի հետ։ Մորս հայրն աշուղ էր, նա Սիրիայում թամբուր էր նվագում, իր մականունն այնտեղ թամբուրբան էր, ժամկոչ էր և աշուղ։ Երբ ես տասը-տասնմեկ տարեկան էի, պապիկս ինձ սովորեցնում էր թամբուր նվագել։ Ես միշտ սիրել եմ երաժշտությունը, բայց, ինչպես զրույցի սկզբում ասացի, իմ ծնողները մշակույթից հեռու էին, ոչ երաժշտության են տվել ինձ, ոչ որևէ այլ բանի, բայց ինձ մոտ երաժշտության հանդեպ սերը միշտ կար։ Հայաստանում իննսունականներին փոքրիկ փորձեր արեցի։ Գնում էի Կամերային երաժշտության տուն, համերգների ժամանակ նկարում էի իմ բլոկնոտում։ Կարծես ուզում էի այդպիսով երաժիշտներին փոխանցել ինձ պարգևած ապրումները։ Այդ ձևաչափով համագործակցեցի դաշնակահար Արմեն Բաբախանյանի, կիթառահար Հակոբ Ջաղացպանյանի հետ։ Արվեստանոցում նկարում էի մեծ նկարը, հետո իրենց հաջորդ համերգին այն ցուցադրվում էր, որից հետո գործը նվիրում էի իրենց։ Ինձ համար մի շղթա էր՝ իրենցից «վերցրածը» իրենց էլ վերադարձնում էի։ Ինձ օգնում էր Նիկա Բաբայանը։ Միասին ուզում էինք ավելի մեծ ծրագրեր անել բացօթյա ձևաչափերով, որի ընթացքում կհնչեր երաժշտություն, և ես կնկարեի։ Այսինքն պերֆորմանսների մտահղացումն ինձ մոտ առաջացել է Հայաստանում։ Մի ամերիկահայ տղայի հետ ծանոթացա, որը եկել էր Երևանում դուդուկ սովորելու։ Տրամբոնիստ էր, անունը՝ Դավիթ Մինասյան, նվագում էր «Կատուներ» խմբում։ Ես ու Դավիթը 1997-ին ներկայացանք Գյումրիի բիենալեում։ Դավիթը նվագում էր, իսկ ես նկարում էի մեծ կտորի վրա։ Դա իմ առաջին մեծ փորձն էր։ Ի դեպ, այնտեղ էլ կտորի վրա աշխատեցի։ Երբ 1998-ին եկա Ամերիկա, սկսեցի նկարել ֆլամինգո երաժշտության ներքո, գնում էի իրենց փորձերին, նկարում էի, փորձում էի պարը, շարժումը նկարել։ Հետագայում Նյու Յորքում ծանոթացա կոմպոզիտոր, կլառնետահար Կինան Ազմեհի հետ։ Նա հրավիրեց ինձ, լսեցի իր ստեղծագործությունն ու ասացի՝ կարծում եմ միասին կարող ենք աշխատել և պերֆորմանսներ անել։ Համագործակցեցինք Ջուլիարդում, հետո արդեն Յո-Յո Ման լսեց ինձ, հրավիրեց, ծանոթացանք, և իր «Սիլք Րոուդ» խմբի անդամ դարձա։ Այսօր խմբի միակ վիզուալ արտիստն եմ։ Դրանից հետո արդեն սկսեցի տարբեր երաժիշտների հետ համագործակցել։
-Ինչո՞ւ Հայաստանում ցուցահանդես չեք կազմակերպում։
-Մեկ-երկու առիթ եմ ունեցել, վերջինը՝ 2018-ին։ Այլ առիթներ դեռևս չեն եղել, բայց եթե լինեն, ես շատ մեծ սիրով ցուցահանդեսով կայցելեմ Հայաստան։ Երկու տարի առաջ Մետրոպոլիտեն թանգարանում Հայաստանին նվիրված ցուցահանդեսի առիթով ինձ հրավիրեցին, և ես այնտեղ շատ հետաքրքիր պերֆորմանս արեցի։ Այս տարվա մարտի չորսին, ԱՄՆ-ում Հայաստանի դեսպանատան աջակցությամբ, Վաշինգտոնի Ազգային տաճարում ներկայացրեցի իմ «Հայկական Ոդիսական» գործը՝ նվիրված Հայաստանի և Միացյալ Նահանգների միջև դիվանագիտական հարաբերություններին։ Երբ պրոդյուսերն ինձ հարցրեց՝ ի՞նչ երաժշտի կուզես հրավիրենք որ գրի պերֆորմանսի երաժշտությունը, ես ընտրեցի կոմպոզիտոր Վաչե Շարաֆյանին։ Նա ինձ հարցրեց՝ ի՞նչ է այս ծրագրի թեման։ Ասացի՝ ուզում եմ Սայաթ-Նովայի մասին անել գործս։ Երեկոն երկու մասից էր լինելու. առաջինում պիտի հնչեր Վաչե Շարաֆյանի «Թավջութակի սոնատը», որը կատարեց Նարեկ Հախնազարյանը՝ «Post Classical» անսամբլի հետ, իսկ երկրորդ մասում պիտի հնչեր Վաչե Շարաֆյանի նոր՝ հատուկ այս նախագծի համար գրված գործը։ Ես իրեն խնդրեցի, որ ներառի 17-րդ դարից մինչև Հայոց ջարդն ընկած ժամանակաշրջանը։ Կարծում եմ, որ մենք կարողացանք Սայաթ-Նովայի կերպարն արժանվույնս ներկայացնել օտար հանդիսատեսին։ Սայաթ-Նովան տարբեր մշակույթները ներդաշնակորեն մեկտեղող խորհրդանիշ է։ Երախտապարտ եմ, որ դեսպանատունն աջակցեց, և շատ կուզենայի, որ այս հրաշալի ծրագիրը գտնի աջակիցներ, որոնք կօգնեն, որ այն շրջի աշխարհի տարբեր հարթակներում և ներկայանա շատ ավելի մեծ թվով արվեստասերների։
«Հայկական Ոդիսական» գործը՝ հատված.
-Ձեր՝ «Նայել Բաբելոնի միջով» գործին գանք։ Կասոցացնե՞իք այդ գործը մեր ապրած այս օրերի հետ։
-«Բաբելոնն» այնպես եմ սարքել, որ կարող ես ներս մտնել։ Այն բաղկացած է երկու շերտից, ներսում պատուհաններ են։ Ներսում և՛ հայկական տառեր կան, և՛ արաբական, քանի որ այդ երկուսն ինձ համար իմ մշակութային ինքնության բաղադրիչներն են, բայց Բաբելոնի աշտարակի հիմնական գաղափարն է՝ այլևս հերիք է ատենք իրար։ Մեր բոլորի նախնիներն այս խորհրդանշական «Բաբելոն» շենքի մեջ են եղել։ Ավետարանի պատմությունը վերցնենք, այս մարդիկ խոսում էին մեկ լեզվով և փորձում էին Աստծուն հասնել։ Երբ Աստված տեսավ, որ իր մոտ պիտի հասնեն, ասաց՝ այլևս ձեր լեզուն պիտի փոխեմ, պիտի տարբեր լեզուներ տամ ձեզ, որ չկարողանաք իրար հետ համերաշխ ապրել։ Իհարկե, սա առասպել է, բայց հրաշալի խորհուրդ ունի, այն է՝ մենք բոլորս նույն տեղից ենք գալիս։ Մենք պիտի փորձենք միմյանց հետ տոնել, կիսել մեր մարդկությունը, մեր համերաշխությունը։ Այս համավարակի հետ կապված՝ հիմա բոլորս նույն տագնապներն ու մտահոգություններն ունենք։ Ընդհանրապես, կարևոր չէ՝ ինչ ազգ ես, հարուստ ես, թե աղքատ, բոլորս այսօր նույն տագնապների միջով ենք անցնում, փխրուն ու խոցելի ենք դարձել։ Եվ հատկապես այս փորձառությունից հետո երբեք չենք կարող մտածել, որ եթե այս մի ազգին ենք պատկանում, ուրեմն ավելի բարձր ենք կամ եթե հարուստ ենք մեկից, ուրեմն ավելի լավն ենք։ «Բաբելոն» գործը գուցե խորհրդանշանակորեն կապվում է մեր ապրած այս տագնապալի օրերի հետ, բայց այն ավելի շատ մարդկության մասին է, այն հույսի, որ իրար հետ համերաշխ ապրելու ինչ-որ մի ձև կգտնենք։ Ինչպես արդեն ասացի, այս գործս հոկտեմբերից վեց ամիս պիտի ցուցադրվի Նյու Յորքում։ Հաջորդ գործս Հարավային Կորեայի Ազգային օպերայի հետ է։ Այնտեղ օպերա-տեսանյութեր պիտի ստեղծեմ Բեթհովենի միակ օպերայի՝ «Ֆիդելիոյի» համար։
Զրուցեց Մերի Մուսինյանը
Լուսանկարը՝ Connie Tsang-ի
