«Օրփեոս և Էվրիդիկե»․ Աշխարհի պես հին պատմության հայկական դիմագիծը
Ի՞նչ է փոխվում, երբ Օրփեոսին ժամանակակից հագուստ ես հագցնում
2021-ի թվականի հուլիսին Երևանի պետական կոնսերվատորիայի Օպերային ստուդիայի բեմ բարձրացավ Գլյուկի «Օրփեոս ու Էվրիդիկե» օպերան, որն իրապես հաղթանակ դարձավ հայաստանյան երաժշտական կյանքում, քանի որ մեր երկրում առաջին անգամ էր բեմադրվել բարոկկոյի դարաշրջանի օպերա։ Նոյեմբերին «Օրփեոսը» մեծ հաջողությամբ վերադարձավ բեմահարթակ։
Ռանիերի Կալցաբիջիի հեղինակած լիբրետտոն անդրադառնում է հունական հնագույն ավանդազրույցին։ Իր տավիղի անուշ ելևէջներով վայրի գազաններին սանձող բազմաշնորհ Օրփեոսը կորցնում է իր սիրելի Էվրիդիկեին և իջնում հանգուցյալների աշխարհ՝ անգութ Հադեսից ողորմածություն խնդրելու։ Օրփեոսի նվագը հուզում է անդրաշխարհի աստծուն, ու նա համաձայնում է կատարել երաժշտի խնդրանքը։ Սակայն ի՞նչ գործարք առանց պայմանի՝ թեկուզև փոքրիկ մի առաջադրանքի․ լույս աշխարհ տանող դժվարին ճանապարհին Օրփեոսը չպետք է շրջվի ու նայի Էվրիդիկեին։ Օրփեոսը կարծում է, որ իր համար սա իսկական հաջողություն է, սակայն, չլսելով կնոջ քայլերն իր թիկունքում, նա չի համբերում, շրջվում է, և Էվրիդիկեի ստվերը հավերժ վերադառնում է մեռյալների վշտալի երկիր։
Սա կատարյալ սիրո մասին հին հույների պատկերացնումն է։ Սակայն առասպելի Գլյուկի և Կալցաբիջիի մեկնաբանությունն, այնուամենայնիվ, երջանիկ ավարտ ունի։ Ողբերգական շրջադարձից հետո Զևսն ու մյուս աստվածները գթում են սիրեցյալներին և կենդանացնում Էվրիդիկեին։ Այստեղից էլ Գլյուկի լուսավոր մեղեդին, որն առաջին իսկ տեսարանից ունկնդրին տրամադրում է պատմության հանգուցալուծմանը։
1771-ից հետո Գլյուկը համալրում է օպերան պարային համարներով՝ հարմարեցնելով այն ֆրանսիական թատրոններին։ Արդյունքում օպերան «հայելային կառուցվածք» է ստանում։ Պարային համարները վերաիմաստավորում են տեսարանը, որն ապա պետք է կատարեն երգիչները։ Սա շատ հետաքրքիր մոտեցում է, որը թույլ է տալիս միևնույն դրվագին տարբեր արտահայտչամիջոցներ գործածող բալետի և երգեցողության տեսանկյունից նայել, որն, իր հերթին, հակադրությունների համադրում է․ եթե պարողը ստեղծում է շարժումների փոթորիկ, երգիչը մշտապես մնում է ելևէջների պտտահողմի կենտրոնում։
Ինչ վերաբերում է օպերայի երևանյան բեմադրությանը՝ մեր «Օրփեոսին», նախ և առաջ պետք է նշեմ, որ նման մասշտաբային օպերան ստուդիայի գողտրիկ դահլիճում կենդանացնելը հիրավի խիզախում է ստեղծագործական ամբողջ խմբի կողմից։ Ցավոք, վերջերս էկրաններ և բեմեր բարձրացած բազմաթիվ ստեղծագործություններ կրկին ու կրկին հիշեցնում են մեզ բուլգակովյան այն պարզ ճշմարտությունը, որ աշխարհում մեծագույն մեղքը վախկոտությունն է։ Իսկ արվեստում այն, թերևս, առավել անիծյալն է։ Այնպես որ Երևանի սրտում նման համարձակ արտիստներին իր շուրջը համախմբող կառույց ունենալը իսկապես մեծ երջանկություն է հայ հանդիսատեսի համար։
Հիշեցնեմ, որ ԵՊԿ Ղազարոս Սարյանի անվան օպերային ստուդիան ղեկավարում է աշխարհի «ամենագեղեցիկ Նորմաներից մեկը»՝ հռչակավոր օպերային երգչուհի Հասմիկ Պապյանը, իսկ կազմակերպչական ահռելի հոգսերն իր վրա է վերցրել տաղանդաշատ Հայկ Վարդանյանը։ «Օրփեոսի» ստեղծագործական մտահղացումներն իրականացրել են ժամանակակից արվեստի հայազգի ամենավառ ու ինքնատիպ դեմքերը՝ Տիգրան Ձիթողցյանը, որի համար այս օպերային ներկայացումը բեմանկարչության առաջին փորձն էր, Արման Բալմանուկյանը, որի ղեկավարած «Balmanukyan Dance Project» նախագիծը ժամանակակից պարի լավագույն համույթներից է Հայաստանում (իսկ այս ամառ Արմանը դարձավ նաև ժամանակակից պարի միջազգային «SUMMEET» փառատոնի հայկական ցուցադրության գեղարվեստական ղեկավարը և իր շուրջ համախմբեց հանրապետությունում և արտերկրում գործող հայ ամենատարբեր պարուսույցների), և երիտասարդ ռեժիսոր Վռամ Կարապետյանը, որն այս նախագծի համար հրավիրվել է Ֆրանսիայից։
«Օրփեոս և Էվրիդիկե» օպերայի երևանյան բեմադրությունը ևս հակադրությունների ներդաշնակում է։ Նախ որովհետև բարոկկո երաժշտությունը համադրված է ժամանակակից թատրոնին բնորոշ արտահայտչամիջոցներով՝ մեներգիչների և երգչախմբի հանդերձանքից սկսած մինչև բեմի ձևավորում և տեխնիկական հնարքների կիրառում։ (Բեմականացման ինքնօրինակ լուծումներից մեկը կիսաթափանցիկ վարագույրն է, որին տեսապատկերվում էր վիդեոձայնագրությունը՝ որպես հերոսներին շրջապատող աշխարհի ոչ նյութեղեն մի մաս)։
Մասշտաբային օպերան բեմադրվել է փոքր դահլիճում, որտեղ բեմում տեղի ունեցող ցանկացած բան կարծես հանդիսատեսի ափին է։ Սակայն այս դեպքում սա ակնհայտորեն առավելություն է, որովհետև նույնիսկ երաժիշտներին կառավարող դիրիժորի ձեռքի շարժումներից դահլիճի առաստաղին արտացոլվող ստվերները դառնում են ձևավորման մի մասը՝ անդրշիրիմյան աշխարհի բնակիչների հետ նույնացնելով և երաժիշտներին, և հանդիսականին: Եվ այս առումով ստեղծագործական խմբի մոտեցումը նույնպես հիացմունքի է արժանի․ «տարածության պակասը», որը շատերի համար դժգոհության առիթ կարող է դառնալ, այստեղ վերածվում է յուրօրինակ արտահայտչամիջոցի։
Եվ վերջապես, օպերայում համադրվում են կենդանին ու անկենդանը, իրականն ու աներևույթը, արտիստը և նրա պրոյեկցիան։ Տիգրան Ձիթողցյանի լուծումները մի կողմից լիովին համահունչ են լիբրետտոյին, մյուս կողմից դառնում են աշխարհի պես հին պատմությունը նորագույն ժամանակներ տեղափոխելու հաջողված փորձ։
Սակայն բեմականացման այսքան առավելություններին անդրադառնալուց հետո չի կարելի շրջանցել թերությունները։ Ցավոք, ինձ համար այս բեմադրությունը դեռևս ամբողջական չէ։ Այստեղ ամեն ինչ կարծես թե առանձին է՝ երաժշտությունն՝ առանձին, պարն՝ առանձին, բեմանկարչությունն՝ առանձին։ Ու այդպես առանձին-առանձին դրանք բոլորը փայլուն են, մինչդեռ արվեստում անչափ կարևոր է ստեղծագործության միասնականությունը։ Սակայն այս դեպքում չկա այն նյութը, որն ի մի կբերեր օպերային բեմադրության բոլոր բաղադրիչները։ Իսկ նյութն այդ ո’չ լիբրետտոն է, ո’չ էլ դիրիժորի աշխատանքը, այլ բեմադրիչի այն անհատական ասելիքը, որը ստիպում է ժամանակակից արտիստներին կրկին ու կրկին անդրադառնալ դարեր առաջ ստեղծված նյութին։
Ցավոք, այսքան տաղանդավոր անհատներին իր շուրջը համախմբելուց հետո Վռամ Կարապետյանը չի կարողացել պատասխանել ամենակարևոր հարցին՝ ինքն ի՞նչ էր ուզում ասել։ Ու երբ չկա այդ հարցի պատասխանը, անհասկանալի է արդեն, ինչո՞ւ են երկրորդ գործողությունում անարդարացիորեն մոռացվում առաջին գործողության փայլուն արտահայտչամիջոցները, ինչո՞ւ են հերոսներն ու երգչախումբն ապրում զուգահեռ իրականություններում (նրանց հագուստի՝ միմյանց հետ ընդհանրապես աղերս չունեցող հակադիր ոճերը վկա), ինչո՞ւ է վերջին գործողությունն այդքան աղքատ բեմական և լուսային իր ձևավորմամբ, երբ նախորդները, պահպանելով մինիմալիստական և հետաքրքիր լուծումները, այնուամենայնիվ, այդքան դատարկ չէին դիտվում, ովքե՞ր են, ի վերջո, այս հերոսներն այսօր, ի՞նչ է փոխվում դարերի խորքից եկած այս պատմությունում, երբ Օրփեոսին ժամանակակից հագուստ ես հագցնում։
Տպավորություն է, որ օպերայի համար գտել են հետաքրքիր մի ձև, սակայն մոռացել ներքին բովանդակության մասին։ Գլյուկն իր գործն էլի կանի՝ այս բեմում, թե՝ մի այլ, նրա երաժշտությունը միշտ է փայլուն հնչելու։ Բայց ստեղծագործական նման վիթխարի աշխատանք կատարելուց առաջ պետք է մտածել՝ փառահեղ այս օպերային ի՞նչ է ավելացնում հենց հայկական բեմականացումը։ Եվ խոսքն, իհարկե, տեխնիկական լուծումների մասին չէ, այլ բովանդակային նորարարության։
Բեմադրիչը, ցավոք, կրկնում է հենց իր հերոսի՝ Օրփեոսի սխալը․ գնում-գնում է, բայց վերջին պահին հետ է շրջվում ու չի հասնում իր նպատակին։ Մինչդեռ այն այնքան մոտ էր։
Հին Հունաստանում Օրփեոսը միայն սիրավեպի հերոս չէր, այլև հնագույն պաշտամունքի առանցքային կերպար։ Որովհետև այս պատմության բարձրակետը ողբերգական ավարտը չէ, այլ Օրփեոսի՝ իր նվագով անգամ անդրաշխարհի տիրակալի սիրտը մեղմելու կարողությունը։ Երաժշտությունն, ի վերջո, մահից էլ ուժեղ է և «Օրփեոսի» հայկական բեմականացումը դրա լավագույն վկայությունն է:
Սոնա Արսենյան