«Ես հանուն կյանքի-չեմ մեռնի երբեք...»
5 տարի առաջ, սեպտեմբերի 3-ին վախճանվեց Հրաչյա Թամրազյանը: Անհավատալի կորուստ էր մի մարդու, որի ամբողջ կյանքն ու ապրելու կերպը արարելու, ստեղծարար մթնոլորտ ստեղծելու, վերածնելու և արժևորելու առաքելություն էր: Պոետի և գիտնականի իր լեցուն կյանքում նա ահռելի տեղ հատկացրեց Մատենադարանին, որը մեր ժողովրդի քաղաքակրթական սխրանքն էր համարում: Եվ ոգեղեն խանդավառությամբ նա նվիրվեց անիրագործելի թվացող երազանքի իրականացմանը. սկսեց ու ավարտին հասցրեց Մատենդարանի նորակերտման ծրագիրը: 2016-ի այդ տխուր սեպտեմբերյան օրվա ընթացքում անվերջ գլխումս պտտվում էր Հրաչյա Թամրազյանի «Ներաշխարհ» բանաստեղծական ժողովածուից սիրելի տողը. «Ես հանուն կյանքի -չեմ մեռնի երբեք...»
«ArtCollage»-ի ընթերցողներին ենք ներկայացնում Հրաչյա Թամրազյանի դստեր՝ պոետ, թարգմանիչ Շուշանիկ Թամրազյանի հետ հարցազրույցը:
-Սիրելի Շուշանիկ, իսկապես շատ դժվար է արժանին մատուցել Հրաչյա Թամրազյանի հիշատակին. այնքան շատ էին նրա տաղանդները, մարդկային արժանիքներն ու վաստակը, բայց ես ուզում եմ մեր զրույցը սկսել, եթե թույլ կտաք, խիստ անձնական մի հարցից: Ինչպե՞ս, ինչո՞վ եք «լրացնում» նրա բացակայությունը քո և ընտանիքիդ կյանքում այս 5 տարիների ընթացքում՝ նկատի ունենալով այն բացառիկ կապվածությունը, որ նա ուներ իր ընտանիքի հետ:
-Լրացնում ենք իրենով... Այսինքն՝ նա մեզ հետ է: Ու խոստովանեմ՝ ինձ համար շատ դժվար է, անհեթեթ՝ հայրիկիս մասին խոսել անցյալ ժամանակով... Ուղղակի չի ստացվում, եթե, իհարկե խոսքը մանկության հիշողությունների մասին չէ...
-Հրաչյա Թամրազյանի կյանքում տարերքները, ոգեշնչման աղբյուրներն ու առաջնահերթությունները շատ էին՝ ընտանիք, պոեզիա, գիտություն, Մատենադարան, ընկերներ: Ինչպե՞ս էր նա հասցնում իր՝ առանց այդ էլ քիչ ժամանակը բաժանել բոլորին:
-Ճիշտ է, հայրիկի կյանքը հաճախ շատ հախուռն էր: Փրկում էր այն, որ ժամանակի նրա ընկալումը բանաստեղծական էր: Առօրյա կենսառիթմը կարող էր ենթարկվել հրաշագործ փոխակերպումների, օժտված էր կախարդական մի առաձգականությամբ, որ մեզ էլ առնում էր պայծառ, լիահորդ իր հունի մեջ: Ու մտքի, հոգու անսահման ազատություն կար դրա մեջ: Ըստ անհրաժեշտության՝ օրը դառնում էր անվերջանալի, լի անկանխատեսելի ճյուղավորումներով, հանդիպումներով ու այցելություններով. ամեն ինչ կարող էր սկսվել պարզ մի զբոսանքով Ծաղկաձորում, հետո վերածվել հանդիպում/զրույց/տոնախմբության Հրազդանից մեզ հյուր եկող Լևոն Խեչոյանի հետ, և դա կարող էր ձգվել մինչև կեսգիշեր: Իսկ հետո մինչև լուսադեմ կողքի սենյակից լսում էի էջերի հարազատ ձայնը, որ հաջորդում էին իրար՝ հայրիկիս մանրատառ ձեռագրով: Կամ, օրինակ, ընկերների՝ Արտակ Վարդազարյանի և Վանո Սիրադեղյանի հետ անսպասելիորեն կարող էր հայտնվել Աչաջուրի հայրական տանը, և կարճատև այցելությունը վերածվում էր ուխտագնացությունների խելահեղ մի հերթագայության՝ մերձակա անտառներ... Հեքիաթային էր, առասպելական և մեզ՝ երեխաներիս համար՝ վախենալի: Բայց պարբերաբար լինում էին նաև ինքնակամ «մեկուսացման» շատ ավելի խստաշունչ շրջաններ, երբ հայրիկն իսկապես առանձնանում էր Ավանի մեր բնակարանում կամ մեկնում էր Ծաղկաձոր՝ աշխատելու: Բոլորս գիտեինք, որ խիստ, ցուրտ այդ ներսուզումը բնագրի անվերջանալի աշխարհ կենսական անհրաժեշտություն է: Նույնքան խորն ու անմնացորդ էին շփումները հարազատների հետ: Մենք հազվադեպ էինք միասին քննարկում դպրոցական առօրյայի դրվագներ, խնդիրներ, դժվարություններ կամ զգացմունքային հանգույցներ: Հայրիկը երբեք տեղյակ չէր զգացմունքային մեր կյանքից: Բայց հիշում եմ, օրինակ՝ ինչպես մի անգամ առաջին դասարանում, երբ պատահաբար տեսավ, թե ինչ բանաստեղծություն էին մեզ հանձնարարել «Ոսկե աշուն» խորագրի ներքո կոլտնտեսության բերքառատ այգիների մասին, անսպասելի վրդովվեց, «սա բանաստեղծություն չէ»,-ասաց ու բերեց Վահան Տերյանի մոխրագույն հատորը: Ու այդպես՝ ինձ համար առաջին անգամ կարդաց «Ոսկեհանդերձ եկար և միգասքող» բանաստեղծությունը... Իրականում մեզ կապող հարազատության խոր, անձևակերպելի այդ զգացումն ընձյուղվում էր Խոսքի շուրջ. բառերը, որ հայրիկս ամեն օր, անգին քարերի նման, բերում էր մեզ: Բառերի շողարձակ կյանքը՝ իր տեքստերում և թարգմանություններում: Ասես ամեն օր մեկնում էր դժվարին, վտանգված մի ուղևորության ու վերադառնում էր՝ Ալվան ծաղիկը գրպանում... Ամենավաղ տարիքից ես ապրել եմ այդ զգացողությամբ... Եվ Խոսքի այդ ընկալումը դժվար էր և այսօր էլ դժվար է տարանջատել գեղեցիկի զգացումից, հայրիկիս նուրբ ուրվագծից ու կապույտ հայացքից: Հիշում եմ՝ 5 տարեկան էի, 40 աստիճան ջերմություն ունեի, երբ հայրիկս հանկարծ հայտնվեց ու պատանեկան իր ձայնով սկսեց լեհական մի հեքիաթ կարդալ՝ շատ տխուր ու գեղեցիկ. «Կարպատյան լիճը» պան Կիկվիկի և դստեր մասին: Հետո՝ տարիներ անց, արդեն 90-ականներն էին, հովհարային անջատումները, մի գիշեր հայրիկս շատ ուշ էր վերադարձել, տնեցիները քնած էին. տեսել էր ձեռքիս գիրքն ու խնդրել էր բարձրաձայն կարդալ: Ու մինչև լուսադեմ վառարանի մոտ բարձրաձայն կարդացել էի Շիլլերի «Մարի Ստյուարտը»... Թեև ապրում էինք միշտ նույն բնակարանում՝ սովորական կյանքով, հայրիկս միշտ «հայտնվում էր»... Ընտանեկան հավաքներին, օտարների տներում, ինձ համար օտար միջավայրում հանկարծ հայտնվում էր, ու էլեկտրականացած օդում ես ու քույրերս մի ակնթարթում վերածվում էինք անհայտ ուխտի ջահակիրների... Մեզ հայտնի էր կախարդական էակների՝ բառերի խորհրդավոր կյանքը՝ ինչ-որ տեղ՝ վերևում, մեր կյանքի ժամերին զուգահեռ... ու նաև նրանց գինը, ու որ դա վեր էր ամենից: Ինչպե՞ս էր հասցնում... Հավանաբար, հասցնում էր, որովհետև ոչինչ չէր հաշվարկում, շռայլ էր և անմնացորդ իր նվիրումների մեջ՝ թե՛ մարդկանց, թե՛ աշխատանքին, թե՛ իր կրքերին: Հիշում եմ՝ դարձյալ դպրոցական տարիներին հայրիկիս սիրելի ընկերներին՝ Էլլային (Լիլիթ Զաքարյանին), Մարգարիտ Արիստակեսյանին, բանալիով մեր տանն էինք փակում ու հայրիկիս գլխավորությամբ թույլ չէինք տալիս տուն վերադառնալ: Սկզբում ընդվզում էին, նյարդայնանում, բայց ,ի վերջո ,տեղի էին տալիս: Ստիպված էին լինում մեր տանը գիշերել:
-«Մարդկային հիշողությունը մարդկության միակ խարիսխն է, միակ հոգևոր շտեմարանը, որ իրար է կապում սերունդների երթը»։ Հրաչյա Թամրազյանի խոսքերն են, որ հնչել են Մաշտոցի ծննդյան 1650-ամյակին նվիրված միջազգային գիտաժողովում: Հիշողությունը նրա համար իսկապես ժամանակային ու տարածական ընդգրկումների, պատմական փոխկապակցվածություների մի ամբողջական շղթա էր, որի վրա խարսխված էր նրա գիտական, պոետիկ ժառանգությունը: Բայց Մատենադարանում դա ասես վերածվում էր մի ահռելի պատասխանատվության մեր գրավոր մշակույթի ամբողջ պատմության համար: Ինչպե՞ս էր նա կրում այդ պատասխանատվությունը:
-Կրում էր պայծառությամբ, զվարթ նվիրումով: Այդ ժառանգության ճշմարիտ ու խոր իմացությամբ և դրա կենսական կարևորության գիտակցությամբ ոչ միայն վերացականորեն՝ հանուն գալիք սերունդների, այլ հանուն ներկայի, յուրաքանչյուր ներկա ակնթարթի: Կարծում եմ՝ այդ նախանձախնդրությունը հատուկ էր խորհրդային «լայնարձակ» համահարթեցումների պայմաններում մտածող և ստեղծագործող շատ ու շատ անհատների, որոնք ստիպված էին ամեն օր ներքուստ վերահաստատել այն, ինչը ճշմարիտ էր և թանկ, ամեն օր վերահաստատել վտանգված գեղեցիկը, ամեն օր վերահաստատել իրենց դեմքը՝ ի հեճուկս դիմազրկման հանդեսների: Աբսուրդի թատրոնի վերածված արգելքներն ու պարտադրանքները ձևավորել էին մտքի ճշմարիտ, աննկուն դիմադրություն, որ սկզբից ևեթ ուխտել էր չհավատալ կարգախոսներին ու պաստառներին: Դա զգալի է այդ տասնամյակներին պաշտոնական քարոզչության լուսանցքներում ստեղծված այնքան ազատ, իրական արվեստի մեջ, որ առանց գաղափարախոսական մերկացումների, առանց մերկապարանոց մարտահրավերների, գլխավորապես գեղարվեստական իր տաղանդի ուժով՝ տեղ էր հասցնում անհրաժեշտ ուղերձը. քարոզչամեքենաների և սին գաղափարախոսությունների խոցելիությունը անհատի հայացքի անկրկնելի ճշմարտության առջև, ընդվզումը հիշողության ճիվաղային անդամահատումների, պարտադրվող կաղապարների դեմ: Արվեստ, որի ներքին ազատությանը կարելի է նախանձել. ամեն անգամ նույն զարմանքն եմ ապրում Գեորգի Դանելիայի «Ես քայլում եմ Մոսկվայով» ֆիլմի գեղագիտական ազատությունն արձանագրելիս, նույնիսկ Ռյազանովի շատ ավելի վաղ և անմեղ «Կարնավալային գիշերը» դիտելիս, որ խորհրդային «առողջ կոլեկտիվի» առասպելի անխնա ծաղրն է: Հայ կինոյում՝ «Ինչո՞ւ է աղմկում գետը», որ այնքան սուղ իր միջոցներով, սահմանփակումներով հանդերձ՝ ասում է այդ տարիների համար անթույլատրելին. հայրենի տան, հայրենի հողի անկորնչելի հիշողությունը, որից մեզ չի կարող «բուժել» ոչ մի գաղափարախոսություն... Ու մինչ Հրաչյա Ներսիսյանը Արաքսի ափից հայրենի տանն է նայում, հանդիսատեսը, անձնատուր հայելային կախարդանքին, տեղափոխվում է սահմանից անդին, նույն կարոտով նայում իր կորուսյալ եզերքին՝ Լեռանը՝ անխորտակ իր ձյուներով... Իսկ պոեզիայում մտքի այդ դիմադրությունը դրսևորվում է լեզվակերտման բացառիկ բյուրեղացումներով, գեղագիտական որոնումների խստապահանջությամբ... Լեզվարարումը հասնում է բացառիկ նրբության հայրիկիս սերնդի մի շարք բանաստեղծների մոտ. Աշոտ Ավդալյան, Հրաչ Սարուխան, Հրաչ Բեյլերյան, Հակոբ Մովսես, ֆորմալ որոնումների նոր ուղիներ է սկզբնավորում Արմեն Շեկոյանի, Էդվարդ Միլիտոնյանի ստեղծագործություններում՝ ցանկացած պարագայում ուղեկցվելով արվեստագետի խիստ, գեղագետ հայացքով: Ինչևէ, ինձ թվում է, որ հայրիկիս դեպքում հիշողության այդ «սրբադասումը», այնքան խոր, ճառագող սերը հայոց լեզվի նկատմամբ գալիս են ամենավաղ տարիքից... Իսկ Մատենադարանը ներքին այդ ճանապարհի խտացումն էր: Հայրիկս Հիշողության այդ օրրանում էր հայտնվել իր վճռորոշ ընտրության շնորհիվ, անմիջապես Համալսարանն ավարտելուց հետո՝ կտրականապես հրաժարվելով դասախոսական կարիերայից: Երբեմն Մատենադարանը, համենայն դեպս՝ հայրիկիս Մատենադարանի ընկալումն ինձ թվում է նրա ամենագեղեցիկ բանաստեղծություններից մեկը, որ շարունակվում է գրվել դեռևս այսօր...
-Ես շատ լավ հիշում եմ այն օրը, երբ Սեն Արևշատյանը մեծ վստահությամբ Մատենադարանի ղեկավարությունը փոխանցեց Հրաչյա Թամրազյանին: Արձագանքներն այն ժամանակ շատ հակասական էին, դժվար էր պատկերացնել, որ Արևշատյանին արժանի փոխարինող կգտնվի: Բայց Թամրազյանի աներևակայելի նվիրումը Մատենադարանին նրա հաջողության գրավականն էր: Որտեղի՞ց էր գալիս այդ բացառիկ նվիրումը Մատենադարանին:
-Ինձ համար այդ նվիրման ամենապարզ բացատրությունը հայրիկիս ամբողջ կենսագրությունն է, որի առանցքում բանաստեղծությունն է: Դժվար է պատկերացնել առավել խոր և կենդանի շփում բանաստեղծության՝ անվերջ գրվող ու ջնջվող բնագրի հետ, քան ձեռագրերի խորհրդավոր կյանքը պահոցներում կամ ցուցադարակներում...
-Որպես գիտնական նրա գլխավոր թեման Նարեկյան դպրոցն էր, որն անդավաճան կերպով ուսումնասիրում էր տարիներ շարունակ: Ինչո՞ւ հենց Նարեկյան դպրոցը:
-Հայրիկիս հափշտակությունը միջնադարյան գրականությամբ սկսվել է ուսանողական տարիներից... Ինձ համար դա զարմանալի չէ: Ներքին կյանքի նկատմամբ նման զգայուն ուշադրություն ունեցող մարդուն չէին կարող չգրավել ներաշխարհի խորհրդավոր քարտեզները, բառապատկերի առեղծվածային ճառագումը հայ միջնադարյան պոեզիայում: Երիտասարդ գիտաշխատողի նրա առաջին հոդվածներից մեկը նվիրված է Կոստանդին Երզնկացու ծպտված ներկայությանը Դերենիկ Դեմիրճյանի «Գիրք Ծաղկանց» պատմվածքում... Սա նույնպես զարմանալի չէ ինձ համար: Դեմիրճյանի ամբողջ գրական ժառանգությունից հայրիկս, «Վարդանանքի» կողքին, առանձնացնում էր այս փոքրածավալ, բայց հիրավի բացառիկ երկը, որ տալիս է մեզ հայ արվեստի բանաձևը. ոչ թե անդունդի եզրին, այլ անդունդի վրա՛ բացված զվարթ այդ մատյանը՝ հուրհրատող իր տառերով, որ անխռով մի պայծառությամբ, անտեղյակ՝ ժպտում է իր շուրջ դավող, հրի և սրի մեջ խորտակվող աշխարհին: Եվ Նարեկացին... Երբեմն ինձ թվում է, որ հայրիկիս ամբողջ կենսագրությունն անվերջանալի մի ճանապարհ է դեպի Նարեկացին, երկխոսություն Նարեկացու հետ: Ի դեպ՝ այն չի սահմանափակվում «Նարեկյան դպրոցի» հայտնագործությամբ կամ «Անանիա Նարեկացի» մենագրությանը հետևած գիտական ուսումնասիրություններով: Մի ամբողջ գիտական թեզ կարելի է նվիրել Գրիգոր Նարեկացու և Հրաչյա Թամրազյանի բանաստեղծական ժողովածուների ներտեքստային հարաբերությանը՝ «Ապակե քաղաքից» մինչև «Ներաշխարհ» և «Շղթայված օրեր»...
-Ես շատ քիչ եմ հանդիպել դեպքերի, երբ մարդու մեջ այդքան ներդաշնակ ապրում են գիտնականն ու պոետը: Հրաչյա Թամրազյանի պոեզիան մեր օրերի գրականության մեջ մի առանձնահատուկ բանաստեղծական շերտ ձևավորած երևույթ է: Պիտի խնդրեմ, որ որպես պոետ գնահատեք, թե ո՞րն էր նրա պոեզիայի անկրկնելիորեն առանձնահատուկ հմայքը:
-Խորքը և միևնույն ժամանակ զարմանալի նրբությունը: Սա շատ բացառիկ համակցություն է և շատ նման է հենց իրեն՝ հայրիկիս, որ ամենալուրջ և պատկառելի իր զբաղմունքների մեջ հանկարծ կարող էր կլանվել վերելակի առջև կլանչող շան քոթոթով, այգի մտած մի սոխակի երգով կամ Սենայի ջրերով, որ մենք պետք է փրկեինք տիղմաջրից: Անսահման ազատ ու լայնախոհ էր գրական, գեղանկարչական, կինեմատոգրաֆիական իր սերերի մեջ: Անսպասելի, թարմ ու միշտ ճշգրիտ: Նրան հատուկ էր բանաստեղծության մի ընկալում, որ ի սկզբանե մերժում էր պատկառելիության քարացած պատվանդանները, քարոզչությունները: Չնայած իր բանաստեղծությունների խոհափիլիսոփայական շերտերին, համընդգրկուն հարցադրումներին՝ նրա գործերում բանաստեղծական տողը երբեք չի վերածվում գաղափարական վերացարկման կամ մտքի խաղի, չի սկսում «փիլիսոփայել»՝ նայելով ընթերցողին իմաստասերի անկիրք հայացքով: Ամենախորհրդավոր բովանդակությունն ունեցող բանաստեղծություններում անգամ Հոգու ճակատագրի, Հոգու արարի մասին, ինչպես «Մի հոգու թատրոնը» կամ «Նա»-ն («Շղթայված օրեր» գրքում), յուրաքանչյուր տողն իր մեղեդայնության, նրբահյուս բանաստեղծական պատկերների շնորհիվ տրոփում է՝ թռչունի սրտի պես: Ոգեղենության ճանապարհին տողը երբեք չի կորցնում բանաստեղծական պատկերի զգայական թրթիռը, մեղեդայնությունը, զգայական ներդաշնակությունները: Սա ես իսկապես բացառիկ որակ եմ համարում: Տպավորիչ է նաև խոր հայեցողականության և հախուռն, փոթորկուն դրամատիզմի համակցությունը, որ զգալի է թե՛ ամենավաղ՝ «Եթե կարոտը կյանքի նշան է», «Ապակե քաղաք» ժողովածուներում, թե՛ վերջին՝ «Շղթայված օրեր» գրքում կամ «Օրհներգեր» շարքում:
-Եվ, իհարկե, չենք կարող չխոսել Թամրազյան թարգմանչի մասին: Նրա խորապես զգայուն պատասխանատվությունը յուրաքանչյուր բառի, բանաստեղծական տողի հանդեպ թարգմանությունների դեպքում նրան համահեղինակության իրավունք էին տալիս: Հե՞շտ էր արդյոք տրվում նրան այդ արդյունքը:
-Հայրիկի բանաստեղծությունները ծնվում էին մեղեդու պես, միանգամից, մի ժայթքումով: Նույնը վերաբերում է նրա թարգմանություններին: Այսինքն՝ դրանք արվում էին բանաստեղծական մեծ ներշնչանքով, որտեղ բանաստեղծ-թարգմանչի անվրեպ ուղեվարը ներընկալումն էր՝ ինտուիցիան: Առաջին տարբերակը գրեթե ավարտուն էր լինում: Բայց դրան կարող էին հետևել շաբաթներ ձգվող մտորումներ մի տողի երկու տարբերակի շուրջ: Մտորումներ, որոնց ակամա հաղորդակիցն էինք դառնում մենք և մայրիկս: Բարձրաձայն կարդում էր թարգմանությունները մայրիկիս: «Համահեղինակության» այդ ներքին իրավասությունը բխում էր թարգմանվող հեղինակի խոր իմացությունից, խոր ընկալումից... Բանաստեղծական եղբայրության նման մի բան... Հայրիկս թարգմանում էր բացառապես այն հեղինակներին, որոնք իր ներքին կենսագրության տևական ուղեկիցներն էին. Բալմոնտ, Եսենին, Մայակովսկի, Պաստեռնակ: Չգիտեմ՝ հե՞շտ էր, թե՞ դժվար, որովհետև հայրիկս շատ ոգեշնչված էր աշխատում: Կենտրոնացած, լարված, բայց ոգեշնչված: Այնքան կլանված էր էջի մակերեսին վերստին կյանք առնող բնագրով, որ դժվար էր դրա մեջ որևէ ճիգ, տքնանք տեսնել: Չգիտեմ, այդ ամենի մասին ես կարող եմ խոսել երեխայի հմայված հայացքով...
-Տարիների մեր շփումների ընթացքում ինձ համար ակնհայտ էր, որ նա իրապես իր ժամանակից առաջ էր և այսօր էլ նրա պոեզիայում երբեմն ուղղակի մարգարեական պատկերների ու տողերի ենք հանդիպում: Եվ թվում է՝ պոետի նրա կանխազգացումն ու նրբազգացությունը նրան հուշում էին մեր օրերի հումանիզմի այս սարսափելի ճգնաժամը: Դուք խոսո՞ւմ էիք այդ մասին, նա ունե՞ր այդ կանխազգացումը:
-Նա մտահոգ էր հենց իր ժամանակի համար: Իհարկե, իրեն հատուկ պայծառ հայացքով, հավատով էր նայում իրականությանը, բայց չէր կարող չմտահոգվել: Շատ խիստ էր և հստակ իր գնահատականների մեջ, չնայած իր բացառիկ մեծահոգությանն ու լայնախոհությանը՝ անզիջում էր միջակության և կեղծ արժեքների հանդեպ, անհանդուրժող էր անազնվության հանդեպ, ժամանակակից իրողության մեջ բանող անտեսանելի այն լծակների, որոնք, ի վերջո, կողոպտում են մարդու ներաշխարհը... Բնականաբար, նույն մտահոգությունները կրկնապատկվում էին ապագայի մասին մտածելիս: Պարզապես նշեմ, որ ամենաողբերգական, Ձեր սահմանմամբ՝ «ամենամարգարեական» բանաստեղծությունները հաճախ առնչվում են հենց իր ժամանակի իրադարձություններին: «Պաշարված ամրոցը», օրինակ, որ գրվել է Վազգեն Սարգսյանի սպանությունից հետո... Բնականաբար, Վազգեն Սարգսյանի Շուշին, մեր բոլորի իղձերի ազատագրված Շուշին... Կապույտ, թափառող մեր Հոգու ամրոցը... Բայց բանաստեղծությունը հյուսում է նաև բեմադրված պարտության, սողացող, մշտարթուն դավաճանության այլաբանական մի կտավ, որ միշտ պատրաստ է շուրջկալի մեջ վերցնելու Հոգու բարձր ամրոցները: Եվ արդեն այսօր «պաշարված և ոչ գերված ամրոցը» ավելի, քան երբևէ, թվում է Շուշիի ուխտադրուժ հանձնման օրագրությունը: Համենայն դեպս, հայտնի փաստաթղթի ստորագրմանը հետևած քաոսում դրանք առաջին տողերն էին, որ եկան մտքիս, հնչում էին անվերջ, անվերջ, անողոք մի ճշգրտությամբ. «Մեռյալ քնի մեջ քնեած քաղաք,/Սառել է կրծքիդ գլուխը օձի,/Սողում է դավը, իբրև սև աղանդ,/Պաշարված, բայց ոչ գերված ամրոցի»... «Փակուղին»՝ մի ուրիշ արձակ տեքստ, որ գրվել է 2016-ին («Բանաստեղծություններ և էսսեներ» գրքում), ախտորոշում է այն փակուղին, որում հայտնվել է հին աշխարհամասն այսօր՝ դարձած Հիշողության կործանման, «քաղաքակրթության բնաջնջման նոր ոսկեդարի» հմայված և անկար ականատես... «Իսկ հարեմական մշակույթը թափանցում է ներս, և շուտով մենք ականատես կլինենք արյան բաղնիքների: Եվ առևանգված Եվրոպան վերջնականապես կվերածվի հարճի»... Անձամբ ես այս տողերը կարդալիս չեմ կարող չմտածել Սոֆիայի տաճարի նոր «կարգավիճակի» մասին, որ նաև մերօրյա, ծնրադրած Եվրոպայի իրական կարգավիճակն է... Կամ, ի վերջո, 2006-ին գրված «Դոն Կիխոտը»՝ ամայացած բեմի իր պատկերով, ուր «Զազրախոսում է ամեն խեղկատակ/Ու վերնախավն է ցնծում նորընտիր,/Որ զոհել է իր միակ հերոսին»: Եվ հասկանալի է, թե ինչու այս տողերը շատերի համար կարող են ցնցող լինել այսօր... Ինչպես արդեն ասացի, ինձ համար սա օրինաչափ է. բանաստեղծությունը գրվում է, որ դառնա մարդու հավատարիմ ուղեկիցը, մշտարթուն և պահապան մեղեդին... Բանաստեղծական խտացումների լեզուն, պատկերների թանձրանյութը ժամանակային, տարածական անսահման ազատություն են տալիս պոեզիային: Եվ ուրեմն՝ բնական է Ձեր նշած մարգարեական ուժը. տասնամյակներ անց ընթերցողը հանկարծ իր ներապրումն է ճանաչում մի երկում, որտեղ բանաստեղծն ընդամենը մարմին է տվել ամենապարզ իր ներկային՝ իր մտավախություններով, սևեռուն պատկերներով, կարոտներով և կանխազգացումներով:
Հարցազրույցը՝ Նունե Ալեքսանյանի