«Փարաջանով. Աշխարհներ. Սցենարներ և նամակներ բանտից»
Փարաջանովի տեքստերի լատիշերեն առաջին ընտրանին
Հունվարի 9-ը կինոյի պատմության մեջ մեծագույն ռեժիսորներից մեկի՝ Սերգեյ Փարաջանովի ծննդյան օրն է: Պոետիկ կինոյի հանճարը ծնվել է 1924 թվականի հունվարի 9-ին՝ Թբիլիսիում: Եվ Նախորդ տարի՝ 2024 թվականին, Փարաջանովի 100-ամյա հոբելյանն էր նշվում աշխարհի տարբեր երկրներում: Հոբելյանական տարում լատվիական «Պետեր Գայլիս» հրատարակչությունը լույս է ընծայել կինոհանճարին նվիրված հոբելյանական մի ժողովածու, որը ստեղծվել է նկարչուհի Կարինե Պարոնյանցի և թարգմանիչ Իլզե Պաեգլե-Մկրտչյանի համատեղ նախաձեռնությամբ՝ Հայաստանի մշակույթի նախարարության՝ «Հայ գրականությունը թարգմանություններում» թարգմանչական աջակցության ծրագրի շրջանակներում։ Ժողովածուի կազմող և թարգմանիչ Իլզե Պաեգլե-Մկրտչյանն իր նախընթաց թարգմանական գործունեությամբ վերջին տարիների առավել կարևոր և հաջողված թարգմանական նախագծերի հեղինակն է: 2015-ին՝ Հայոց Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի առիթով նա թարգմանել և լատվիական «Յումավա» հրատարակչության միջոցով ընթերցողներին է ներկայացրել Քրիս Բոհջալյանի New York Times Bestseller-ների ցանկում ներառված «Ավազե ամրոցի աղջիկները» վեպը։ 2017-ին նրա թարգմանությամբ լատիշերեն լույս է տեսել Նարինե Աբգարյանի «Մանյունյա» վեպը, իսկ արդեն մեկ տարի անց՝ նույն հեղինակի «Երկնքից երեք խնձոր ընկավ» վեպը: 2019- ին Թումանյանի 100-ամյակին ընդառաջ նրա միջնորդությամբ և Վալդա Սալմինյայի թարգմանությամբ Թումանյանի հեքիաթները տպագրվել են լատիշերեն: Նույն տարում թարգմանիչը գերմաներենից իր թարգմանությամբ լատվիացի ընթերցողների գնահատմանն է ներկայացրել Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա Լեռան 40 օրը» վեպը։ Այդ ֆունդամենտալ աշխատանքը տևել է շուրջ երկու տարի և բացի բարձրորակ թարգմանությունից ներառում է մոտ 50 էջ մեկնաբանություններ, իսրայելցի ցեղասպանագետ Յաիր Օրոնի նախաբանը, ինչպես նաև թարգմանչի ու մուսալեռցի ցեղասպանագետ Վահրամ Շեմասյանի վերջաբանները: 2021 թվկանին Իլզե Պաեգլե-Մկրտչյանը թարգմանել է Արման Կիրակոսյանի «Հայոց ցեղասպանության և հայկական հարցի հակիրճ պատմություն» գրքույկը, որը տարածվել է Լատվիայի խորհրդարանում մինչ Ցեղասպանության ճանաչման բանաձևի քննարկումը։
Սերգեյ Փարաջանովի նամակների և սցենարների նկարազարդ ընտրանին՝ «Փարաջանով. Աշխարհներ. Սցենարներ և նամակներ բանտից» գիրքը նրա նոր նախագիծն է, որը համակողմանիորեն ներկայացնում է ռեժիսորի ցնցումներով լեցուն կյանքը`կենտրոնանալով դրա հիմնական երեք շրջափուլերի վրա, որի առանցքում են Ուկրաինան, Վրաստանը և Հայաստանը: Փարաջանով՝ բացառիկ գեղագիտական համակարգի ստեղծող և հալածված հանճար. ժողովածուի ստեղծողները նախաձեռնությունը միաժամանակ նաև մարտահրավեր են համարում՝ գիտակցելով, որ անհնար է լիովին բացահայտել մեծ անհատականության էությունը և փաստելով, որ Սերգեյ Փարաջանովի մասին գրելը նույնն է, ինչ ստվերներ նկարելը։ Փարաջանովի ծննդյան օրվա կապակցությամբ մեր ընթերցողներին ենք ներկայացնում «ArtCollage»-ի հարցազրույցը փարաջանովյան նոր՝ հոբելյանական ժողովածուի կազմող և թարգմանիչ Իլզե Պաեգլե-Մկրտչյանի հետ:
-«Փարաջանով. Աշխարհներ. Սցենարներ և նամակներ բանտից» ժողովածուն Փարաջանովի տեքստերի լատիշերեն առաջին ընտրանին է, որ տպագրվել է նրա հոբելյանի կապակցությամբ: Ի՞նչ նորություններ է առաջարկում լատվիացի արվեստասերներին հոբելյանական ժողովածուն:
-Առաջին անգամ տպագրվում են 9 սցենարների թարգմանություններ և բանտից գրված 40 խնամքով ընտրված նամակների ամբողջական տեքստերը, ինչպես նաև Կորա Ծերեթելիի «Իմ Փարաջանովը» էսսեն և Նաիրի Գալստանյանի հոդվածը՝ նվիրված Փարաջանովի՝ Յուրմալայում գտնվելու կարճատև շրջանին: Իմ կարծիքով, սցենարների տեքստերը, ի լրումն իրենց անկասկած գրական արժեքի, թույլ են տալիս ավելի մոտ դիտարկել Փարաջանովի ստեղծագործությունը:
Նամակներից որոշ հատվածներ մի քանի տարի առաջ տպագրվել են լատվիական «Ռիգաս Լայկս» (Rigas Likes, 2021) ամսագրում, բայց դրանք, իմ կարծիքով, փոքր-ինչ աղավաղված պատկերացում են տվել Փարաջանովի կյանքի, ավելի ստույգ՝ հարկադիր աշխատանքի ճամբարում գոյության մասին։ Այսինքն, եթե կարդում ենք միայն չափազանց հստակ ձևակերպված փիլիսոփայական մտորումներ՝ հանված համատեքստից, ապա բոլորովին այլ տպավորություն է ստեղծվում, քան ամբողջական տեքստը կարդալիս, որտեղ Փարաջանովն, ասենք, նկարագրում է առօրյան կամ կցում է իրեն անհրաժեշտ իրերի ցանկը. 3 զույգ. մուգ գուլպաներ, 2 մուգ մոխրագույն վերնաշապիկներ, հողաթափեր, պանիր, նրբերշիկ և այլն:
-Ի՞նչ առանձնահատկություններով է հատկանշվում լատիշերեն ժողովածուն:
-Հոբելյանական ժողովածուն հարուստ է նկարազարդմամբ, որտեղ ներկայացված է իմ գործընկեր Կարինե Պարոնյանցի ընտրած և Երևանի Փարաջանովի թանգարանի կողմից սիրով տրամադրված նկարազարդումների հիանալի ընտրանի:
Բայց այն, ինչ իսկապես յուրահատուկ է ժողովածուի մեջ, նրա կառուցվածքն է: Մեր նախնական պատկերացումներում, երբ մենք առաջին անգամ մտածեցինք ժողովածուի մասին, մենք դեռ լավ չէինք հասկանում, թե ինչպես կարող ենք համատեղել այդ բոլոր տեքստերը, տարբեր սցենարները, նամակները, որ բոլորովին այլ ժանր է։ Մենք երկար մտածում էինք, թե ինչպիսին պետք է լինի կառուցվածքը, որպեսզի տարաբնույթ տեքստերը միավորվեն մեկ ամբողջության մեջ: Անհրաժեշտ էր նորարարական մոտեցում այս շատ թանկ և ցրված նյութին:
Եվ հանկարծ ես հասկացա, որ հիմնարար հասկացությունը պետք է լինի մի ինչ-որ մետֆորիկ տարածություն կամ «աշխարհ», ինչպես մենք անվանում էինք այն, որը կապված է և՛ ստեղծագործելու և՛ հենց ստեղծագործության հետ որպես այդպիսին: Եվ հետո բոլոր ցրված տեքստերը շարվեցին ներդաշնակ իմաստային շարքի մեջ՝ թույլ տալով վերակառուցել «աշխարհը» կյանքի և ստեղծագործական որոշակի ժամանակահատվածում։ Այսինքն՝ մենք նկատի ունենք մի շատ կոնկրետ աշխարհ, որում ապրում է Փարաջանովը, որտեղ նա ստեղծագործում է, բայց միևնույն ժամանակ դա նաև մի աշխարհ է, որը կերտում է նկարիչը՝ ձեռք բերելով բոլորովին յուրահատուկ հատկանիշներ։ Հավաքածուի գլուխները՝ Ուկրաինա, Հայաստան, Զոնա, Վրաստան, դրանք հիմնականում շատ կոնկրետ վայրեր են, բայց միևնույն ժամանակ՝ առանձնահատուկ աշխարհներ, ասես նկարչի կողմից նոր ստեղծված իր տեքստերում և պատկերներում: «Terra incognita» գլուխն իր հերթին բացարձակ անհայտի խորհրդանիշն է, նկարչի փոխաբերական անօթևանությունը՝ շտապելով, փնտրելով, բայց չգտնելով, չիմանալով, թե որտեղ և, որ ամենակարևորն է՝ ինչպես իրեն, ի վերջո, թույլ կտրվի, ինչպես կկարողանա շարունակել իր ստեղծագործական ուղին:
-Փարաջանովի մասին ժողովածուի վրա աշխատելիս անձամբ Ձեզ համար ի՞նչ նոր բան բացահայտեցիք։
-Փարաջանովի ստեղծագործության բազմազանությունը՝ սոցիալիստական ռեալիզմի ոճի առաջին ֆիլմերից մինչև չիրականացված, բայց շատ հետաքրքիր նախագիծը՝ ֆիլմ նկարահանել բնավ ոչ ավանդական, կինոյի ժանրում գուցե նույնիսկ անհնարին սրբերի կյանքին առնչվող. սա, իհարկե. «Շուշանիկի չարչարանքները» սցենարն է։
Փարաջանովի ստեղծագործության ազդեցությունը լատվիական կինոյի վրա. 70-ական թվականներին լատվիական բանաստեղծական կինոյի վրա նրա ազդեցությունը, ասենք, Այվար Ֆրեյմանիսի ֆիլմերի վրա հայտնի է, բայց կա մեկ այլ բան. Երբ ես դիտեցի «Մոռացված նախնիների ստվերները», բառացիորեն զարմացա այն բացահայտումից, որ լատվիական դասական «Փչիր, քամի» ֆիլմի ռեժիսոր Գունարս Պիեսիսը, անկասկած, ոգեշնչված էր Փարաջանովի կողմից վերակառուցված ժողովրդական կյանքի տարրերի էսթետիկայով: Եվ օրերս կարդացի, որ Յուրմալայում գիտական կոնֆերանսի ժամանակ հետազոտության ամփոփագիր է կարդացվել հենց այս թեմայով:
-Երբ խոսում ենք Փարաջանովի սցենարների մասին, ակնհայտ է, որ խոսքը ոչ թե ավանդական կինոսցենարների, այլ թերևս գեղարվեստական պատկերների տեքստային մեկնաբանության մասին է, այդ համատեքստում թարգմանելիս ի՞նչ դժվարությունների հանդիպեցիք։
-Ոչ, ես բոլորովին համաձայն չեմ: Սրանք տեքստեր ու սցենարներ են՝ որպես հիմնական կառույց, հիմք, որի վրա պետք է կառուցվի տեսողական պատկերների ամբողջ ապագա բարդ կառուցվածքը, և ոչ հակառակը։ Սա շատ պարզ երևում է, եթե համեմատենք, ասենք, «Սայաթ-Նովայի» սցենարը և դրա հիման վրա նկարահանված «Նռան գույնը» ֆիլմը։ Կամ փորձեք պատկերացնել, ասենք, «Արա Գեղեցիկը» սցենարը։
Ընդհանրապես, ինձ թվում է, որ բարձր գրականության կողմից սցենարի նկատմամբ որոշակի քամահրական վերաբերմունքը լիովին արդարացված չէ։ Նախագծի սկզբում ես փորձեցի բանակցել Լատվիայի գրական ամսագրերից մեկում իմ թարգմանության որոշակի հատվածի հրապարակման շուրջ և մերժում ստացա՝ հիմնավորված նրանով, որ «սցենարը խիստ իմաստով գրական ստեղծագործություն չէ»։
Բայց ես դեռ հավատում եմ, որ սցենարը կարող է նաև ինքնուրույն գոյություն ունենալ՝ որպես ինքնուրույն արվեստի գործ: Պետք է հիշել, օրինակ, որ այնպիսի գլուխգործոցներ, ինչպիսիք են ճապոնական «Նո» թատրոնի պիեսները, ստեղծվել են հենց որպես սցենարներ կամ, եթե ցանկանում եք, լիբրետոներ: Հիմնական շեշտը դրված էր երաժշտության և բեմադրության վրա, բայց տեքստը այսպես էր՝ գործողության ուղեցույց: Այն հաճախ տարբերվում էր ազատորեն՝ առաջնորդվելով որոշակի արտադրության առանձնահատկություններով: Միայն պոստֆակտում, երբ «Նո» թատրոնը ձեռք բերեց իր խիստ դասական ձևը և որոշակի կանոններ, բայց միևնույն ժամանակ դադարեց լինել կենդանի, ինքնաբուխ զարգացող արվեստի ձև, այս պիեսները սկսեցին համարվել բանաստեղծական, գրական տեքստեր։
Փարաջանովն ապաքաղաքական արվեստագետ էր: Ի՞Նչ եք կարծում, ինչո՞ւ էր նրանից այդքան վախենում խորհրդային իշխանությունը։
-Իսկապես՝ ինչո՞ւ: Ես կարող եմ միայն ենթադրել, որ խորհրդային իշխանության համար բացարձակապես անընդունելի էր այն փաստը, որ նախ Փարաջանովն իսկապես ազատ մարդ էր, որը չէր կարող և չէր ուզում զսպել իր սուր լեզուն։ Նրա համար արգելքներ գոյություն չունեին: Եթե նա հավատում էր, որ պետք է ճշմարտությունն ասեր, ուրեմն հենց այդպես էլ պետք է աներ՝ անկախ ամեն ինչից:
Հարցազրույցը՝ Նունե Ալեքսանյանի