Լռությունից անդին կամ ճամփաներ ըստ Հրանտի
Երբ ես եկա՝ Ահնիձորը կար, Ծմակուտը չկար: Ծմակուտը իրական Ահնիձորի և այդ Ահնիձորի իմ սիրո միությունն է: Ծմակուտը լինելության մեջ է, քանի ես կամ՝ Ծմակուտը փոփոխվելու, մեծանալու, բազմամարդ է դառնալու…
«Ծմակուտը ես եմ»
Գրողի ճանապարհն, իհարկե, առաջին հերթին խոսքն է: Հրանտ Մաթևոսյան մարդն ու արարիչը հյուսում է իր աշխարհագրությունը անցած ճանապարհների ու բառի միջոցով: Նրա կենսագրությունը գծագրում է Հայաստանից դուրս մեծ ու փոքր գեոգրաֆիա՝ Միացյալ Նահանգներ և Հյուսիսային Ամերիկա՝ Կանադա, Խոհրդային Միության մայրաքաղաք Մոսկվայից մինչև Կոկտեբել ու Ղրիմ, հարևան Վրաստան: Նրա ճանապարհը հասնում է Եվրոպա՝ Փարիզ, Վիեննա, Բեռլին, Լիսաբոն։ Գծագրում է Արևելքը՝ Դամասկոս, Բեյրութ, Հալեպ, Այնճար, Լաթաքիա, Դեյր-էլ-Զոր: Այս բոլոր ճանապարհները կարևոր էին գրողի համար, որովհետև դրանք միշտ պսակվելու էին վերադարձի ճանապարհով՝ միշտ ինքն իրեն գտնելու, տուն դառնալու և հառնելու ակնկալիքով: Այս հետդարձի ճանապարհը նրա խոսքը դարձնում է ներհայեցող: Սակայն միայն այսպես, դեպի ներս բացված պատուհանից կարելի է դուրս նայել: Հորիզոնը մայրամուտից է սկսվում: Ու գրողի խոսքը, կրկնելով լուսատուին, անվերջ նոր շերտեր է բացում՝ գոյաբանական ու իմացաբանական, մարդաբանական ու տիեզերական: Եվ պատահական չի, որ նա ստեղծում է մեծ տիեզերքի առաջ իր միկրոաշխարհը, անուն դնում դրան՝ Ծմակուտ: Որը պիտի ապրեր ու ապրելու է՝ մեկ միավորից անսահմանը կրկնելու օրինաչափությամբ:
«Ռոստոմը, նրա քույր Շուշանը, Թևանները, Օհանը, Աղունը, Սիմոնը, ձիերը, շները, կովերը՝ իմ բոլոր հերոսները իմ ապագա բոլոր գործերի մշտական բնակիչներն են: Նրանք բոլորը միասին ժողովուրդ են, եթե բեմ պատկերացնենք՝ ֆոն, խոռ. բեմառաջը տրված է հիմա երկու-երեք հոգու, իսկ ժողովուրդը երգում կամ ողբում է և կամ ուղղակի նայում, մի խոսքով՝ անընդհատ կա: Հետո գլխավոր կերպարը կարող է անցնել խոռ, և խոռից կարող է բեմառաջ ելնել մեկ ուրիշը: Նրանք պիտի միմյանց հարսանիքի մասնակցեն, իրար թաղեն, իրարու օգնեն ու մխիթարեն»:
«Ծմակուտը ես եմ»
Մաթևոսյանի խոսքի իմացաբանական Ճանապարհը օգտագործվում է որպես մտածողության փոխաբերություն, գիտելիք։ Նման փոխաբերությունների բովանդակությունը, ինչպիսիք են «կյանքի ճանապարհը», «մահվան ուղին», որպես կանոն, պատրաստի պատասխան է փիլիսոփայության հավերժական հարցերին՝ «Ի՞նչ է աշխարհը: Ինչպե՞ս է այն կառուցված: Ի՞նչ տեղ է զբաղեցնում մարդը դրանում»: Այս հավերժական հարցերը նա տալիս է աշխարհը բացահայտող երեխայի պես, հաճախ ժպիտը խոսքի տակ թաքցրած: Նրա աշխարհում Քենեդին հայի բախտ ուներ, իսկ ոչխարը միայն գեղարվեստական պիտի մորթել՝ Հալեպ ու շուն-տաճիկին հիշատակելով: Եվ նրա աշխարհում տեղանունը սոսկ տեղանուն չէ այլևս, ոչ: Մենք ենք մեր սարերը հատուկ անուն է՝ մեր տեղը մեծ աշխարհում մատնացույց անող: Աշնան արևը զուտ եղանակային երևույթ չէ կամ Կանաչ դաշտը բնաշխարհի կտոր: Մաթևոսյանի գրականությունը որպես իմացաբանական երևույթ ես ընկալում։ Կարող է թվալ այս ճանապարհին ոչինչ չենք կարող մեզ հետ վերցնել։ Ո՛չ այգին, ո՛չ դարպասը, ո՛չ խնձորենին, ո՛չ պառավ ընկուզենին: Չենք կարող այնպես, ինչպես չենք վերցնի փայտփորիկին, որն անվերջ թմբկահարում է, իսկ ինքն անտեսանելի է: Ընկուզենուց թրմփացող ընկույզը չեք տանի, կամ մոռը, որովհետև մոռուտի բոլոր թփերը միայն տղայինն են, որովհետև նա որսացել է ճիշտ քաղելու օրը: Դուք չեք տեսնի փոքրիկ շան լակոտների փոքրիկ երազները, քանի դեռ ականջ չեք պահել ձեր ներսի ձայներին: Որովհետև միայն այդ դեպքում կլսեք շան լակոտներից ինչպես են անջատվում նրանց փոքրիկ երազները, և ինչպես է շրշում զեփյուռը խոտերի մեջ... Դրանք վերցնել հնարավոր չէ, բայց հաղորդակից լինել կարող ենք: Եթե այդ տիեզերքին ընդառաջ գնանք խնամքով ու գուրգուրանքով, մեր համար կբացվի նո՛ր տիեզերք՝ մեր աշխարհը մեջն առած, որովհետև այն հենց այդպես է ստեղծվել: Մաթևոսյանի աշխահի ամեն բառը ստեղծված է ինչքան քնքշանքով, նույնչափ զորությամբ։ Դրանք հյուսվում, դառնում են նախադասություների խաչմերուկ ու անվերջ նոր հարթություններ բացում: Այսպես իր հզոր, նահապետի ձայնով Մաթևոսյանը մեզ պարտադրում է կեցության հատկանիշը: Միաձուլում է տարածությունը և ժամանակը: Իր աշխարհն ինքնին դառնում է ճանապարհ, արահետ։ Եվ միջնադարի բնութագրերի աշխարհայացքին համապատասխան ինքը գրողը կանգնում է Ճանապարհի գոյաբանական մակարդակում՝ որպես առաջնորդ:
Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հիքսոս էր կոչում, հյուսիսից Ասորիք ու Փյունիկիայով Նեղոսի հովիտ մտավ և փարավոնների տասնյոթերորդ հարստությունը մեկ բախմամբ կործանեց ոչ այն պատճառով, որ տասնյոթերորդ հարստության վերջին գահակալները հզորություն չունեին, այլ շնորհիվ այն բանի, որ նվաճողները հատում ու խոցում էին պողպատե թրերով և նրանց մարտակառքերի անիվները շուրջանակված էին երկաթով, և նրանց նժույգներն ինչպես էլ սուրային՝ նրանց մարտակառքի անիվները փուլ չէին գալիս, քանի որ շուրջանակված էին երկաթով: Հյուսիսի իրենց լեռներից նրանք իջան ձիերի երախակալները կիպ բռնած, դանդաղ, ձիերին զսպելով, մտան ասորական հարթավայր, միանգամից սլացան ու երկաթով փշրեցին բրոնզե բանակներն ու կուռքերը Ասորիքից մինչև Եթովպիա: Դարձան փարավոն ու քուրմ, սովորեցրին կրակի մոգությամբ քարից դուրս քաշել երկաթե թուրը ընդդեմ լիբիական փուխր բրոնզի, աստղակապերը զատել երկնքի աստղային խառնափնթորությունից և ապա իրենք հալվեցին, հատան շոգ երկրի բարի ալարկոտության ու կանանց տաք թախիծի մեջ:
«Մեծամոր»
Հրանտ Մաթևոսյան առաջնորդը բառին տալիս է կեցության կարգավիճակ: Պատահական չի, որ նրա ստեղծագործություններում շատ հաճախ խոսքը ինքն իրեն տրոհվում ու շարունակվում է միևնույն պատմության մեջ տարբեր ժամանակային ձևերով: Ժամանակն այսպես շատանում է, մտնում անվերջության պտույտի մեջ: Մինչդեռ տեղանքը Մաթևոսյանը թանձրուկի պես խտացնում, քամում է: Ու ամեն կարդալիս նույն խոսքը նորովի է տարրալուծվում, նոր գոյաբանական շերտ ավելացնում իմացածին: Արդյոք կարելի է իմաստավորել մեկ ընթերցմամբ Գոմեշի անցած ճանապարհը: Մարդու, թե՞ ժողովրդի ստեղծման ու հարատևումի ճանապարհն է նա անցնում: Ո՞ւր վերադարձավ փոքրիկ տղան, տաք խավարի մեջ ոտնաթաթերը մոզու փորի տակ խցկեց, իսկ կողքի կովի փորում այն հորթուկն էր խաղալու, որ իրենով մորը լրիվ բնակեցրել էր: Պատիժից ու Գոմեշ ու այլ հարթություններ՝ մաթևոսյանական տունդարձի ճամփան է: Անօթևանության վիճակը հանգուցալուծվելու է գոյության մաքառման կռվով, որ ինքնին թակարդային ճանապարհ է: Բայց Մաթևոսյանի Գոմեշը գիտակցաբար պիտի գնա այնտեղ: Հանուն իր տեսակի, ցեղի շարունակության: Որովհետև հավերժի օրենքի համաձայն կա միայն մեկ մուտք և մեկ ելք: Եվ այստեղ է, որ Գոմեշի մեջ հստակ հայտնաբերում ենք մարդաբանական շերտը: Ճանապարհի փոխաբերություններն օգտագործվում են, արտացոլում են մարդու ներաշխարհը և նրա լինելն աշխարհում: Այնտեղ, ուր «Սարի գլխին մի կտոր սառույց կար», «արտեզրին՝ մեղարատանձ», ուր «Ճանապարհի տակի տան» կարելի էր հասնել «ձորակ», հետո հասնել քաղաք, դուրս պրծնել գալ «երկրաբանների ու քուրդի մոտ»... այստեղ Գոմեշն ինքը հասկացվում է որպես ճանապարհ: Եվ նա չգիտի այլ կյանք, քան քայլքը դեպի իր շարունակությունը: Պիտի գնա ու իր սերնդին բերի-հասցնի տուն, այն տուն՝ ուր Հասկերը կեցած էին ուղիղ-ուղիղ. ոչ մեկը ոչ մեկի արևը չէր խլում։ Արևը մեծ էր այդ արտի գլխին, լույսը շատ էր, յուրաքանչյուր գարեհասկ ըմպում էր իր բաժին արևն ու գնդում իր հատիկներն իր ներսում, և դրանից արտը ծայրեծայր շրշում էր ջերմ լույսի մեջ:
Այս ծայրեծայր լույսի մեջ է Մաթևոյանի աշխարհը: Անհնար է ստեղծել տիեզերք առանց դրա: Ու դրա համար ողբերգականորեն մեծ է Մաթևոսյանի անհանգստությունը հայի և առհասարակ մարդու հանդեպ: Կրկնվող բառը նույն նախադասության մեջ, հատում է, բացում իմացության, տեսակի, գոյության նոր սահման՝ Խիղճ, խղճի վրա խիղճ, խղճի վրա խիղճ, ներսից խիղճ, դրսից խիղճ-դա խի՞ղճ է թե փալասե տիկնիկ, զավակս, զավակս, իմ հոգսս, իմ տանջանքս, իմ անհանգստությունս, իմ տառապանքս, իմ բեռս: Արարչի պես ու հոր պես, նա ցավում է իր յուրաքանչյուր որդու համար: Չի ուզում նրան այդ Խեղճ-ը տեսնել: Եվ այստեղ է, որ նա իրեն դառնալով, նոր դուռ է բացում:
«Ամենադժվարն իսկապես սեփական ճճվին սեփական հոգում ճզմելն է և ամենահեշտն իսկապես՝ ուրիշների անուրանալին ուրանալու կարողությունը, որոնց մեղքը այն է միայն, որ նրանք դու չես, նրանք մեզնից են՝ բայց մենք չեն, ինձնից են՝ բայց ես չեմ։
Ուրացումի, ժխտումի, քանդումի դիվական ճանապարհը սկիզբ է առնում մեր հոգիներից, և մեր բերանները, որ կարող էին լույս խփել, լույս հորդալ,- սկիզբն են լինում ավարի ու ավերի հմայող ճանապարհի։ Մեր երկար օրվա մայրամուտին այդ ճանապարհը մի բանի մեզ ստուգապես հասցնում է, և այդ բանը ժխտողի և ավերակողի մեր իսկ պատվանդանն է, բայց երբեք բարեշեն այն օջախը, որ երկիր ու հայրենիք էր կոչվելու և լինելու էր ամենքինս։ Այդ ճանապարհի ավարտը մեր իսկ վերջն է, և ուզում ենք երկարի այդ ճանապարհը, և ուզում ենք անվերջ լինի, որովհետև վերջը մեր իսկ վերջն է, որովհետև երեկվա օրով ոչ ոք էինք, այսօր մի ոմն ենք»։
Գրողի դառնացած խոսքն իմաստությամբ վերցնելիս փրկության մանանա կարող է թվալ: Մաթևոսյանի ամեն գործ ռացիոնալ վարքի բաղադրատոմս կարող է լինել, գիտելիքներ՝ հաջորդական քայլերի տեսքով: Ինքը գրողն իր կենսագրության, փորձի, իմաստնության անցած բումերանգի ճանապարհն է կրկնում՝ հետդարձի պայմանով: Բայց իր խոսքն այլևս բումերանգը չէ, այլ դուրս նետված արբանյակ, որ պիտի բաց անսահմանության մեջ իր գոյատևի: Խոսքը լռությունից ծնված, որ դնթ-ի պես հավաքել է, իմաստավորել է պատմությունը (ասելիքը)՝ երեկվա, այսօրվա, վաղվա: Եվ այլևս ստեղծագործողի ամեն ստեղծագործության մեջ հայտնաբերելու ենք անվերջը, հավերժը: Որովհետև ինքը գրողն է մեզ համար դարձել այդ Ճանապարհը, դարձել Կամուրջ՝ բանի ու աշխարհի հետ:
Արժանի լինենք.
Ծմակուտը իմ սերն է, իմ վերաբերմունքը, իմ տագնապը մարդու համար: Ծմակուտը ես եմ…
Լիլիթ Հակոբյան
կինոգետ