Ժան Լյուկ Գոդար. «Ժամանակին գոյություն ուներ ազգային կինո, որն այժմ չկա»
2022 թվականի սեպտեմբերի 13-ին Շվեյցարիայում, 91տարեկանում, էֆթանազիայի միջոցով կյանքից հեռացավ կինոաշխարհի լեգենդներից մեկը՝ ռեժիսոր Ժան Լյուկ Գոդարը: Նա ֆրանսիական «Նոր Ալիքի» և հեղինակային կինոյի մեծ գեղագետներից էր, որի ֆիլմերը երբևէ չդադարեցին հիացմունքի առիթ լինել կինոյի երկրպագուների տարբեր սերունդների համար: Sofilm-ի 2015 թվականի մայիսին լույս տեսած 30-րդ համարում հրապարակվել է ռեժիսորի հետ ծավալուն հարցազրույցը, որը «ArtCollage»-ի ընթերցողներին ենք առաջարկում հատվածաբար:
-Դուք վերջերս Շվեյցարիայում մրցանակ ստացաք: Դա Ձեզ դուր եկա՞վ:
-Միանգամայն անհաջող արարողություն, նրանք ինձ իմ ամբողջ կարիերայի համար 30 000 շվեյցարական ֆրանկի չափով մրցանակ են հանձնել, որը ես կիսում եմ 3 այլ ընկերությունների հետ, դա կազմում է 7500 ֆրանկ յուրաքանչյուրիս համար, սա լա՞վ է:
-«Ստեղծագործությունների ամբողջության համար» մրցանակը միշտ շփոթեցնող է, հատկապես, ինչպես Դուք եք ասում, որ ստեղծագործություններ չունենք...
-Ես այնտեղ չեմ եղել: Ես նրանց համար իմ շնորհակալագրերով մի փոքրիկ DVD սկավառակ թողարկեցի, ինչպես դա արել էի Կաննի կինոփառատոնի համար: Ես մեջբերում արեցի Ռամյուի մի փոքր բանաստեղծությունից և Պազոլինիի «Գրամշիի մոխիրը» բանաստեղծությունից, որտեղ խոսվում է «հնազանդ կոռուպցիայի» մասին: (Շառլ-Ֆերդինանդ Ռամյուն շվեյցարացի բանաստեղծ և արձակագիր է, Անտոնիո Գրամշին Իտալիայի կոմունիստական կուսակցության հիմնադիրն է):
-Հուսով եմ, որ դա սխալ չմեկնաբանվեց:
-Իմ կարծիքով, դա ընդհանրապես չմեկնաբանվեց, (ծիծաղում է): Ինձ համար Շվեյցարիան հենց դա է. հնազանդ կոռուպցիա: Եվ հետո, շվեյցարական կինո այլևս չկա։ Կան շվեյցարական ֆիլմեր, ինչպես կան բուլղարական, ֆիննական, նորզելանդական ֆիլմեր, սակայն շվեյցարական կինո չկա այլևս։ Ժամանակին գոյություն ուներ ազգային կինո, որն այժմ չկա, կար ֆրանսիական, ռուսական, ամերիկյան, գերմանական կինո, այժմ դրանք չկան: Այսինքն՝ այլևս չկան երկրներ, որտեղ մարդիկ իրենց ֆիլմերում ճանաչում են ինքներն իրենց, իսկ այլ երկրների մարդիկ ընդունում են, որ դրանք իրենց ֆիլմերը չեն:
-Ամեն ինչ ավարտվա՞ծ է:
-Ամեն ինչ ավարտվեց հարյուր տարի առաջ:
-Ինչպե՞ս եք ընտրում դերասաններին:
-Նայած հանգամանքների: Նախանցյալ օրը ես դիտում էի Իվ Կալվիի հաղորդումը, այնտեղ մի սևամորթ լրագրողուհի կար, որին ես լուսանկարեցի, ապա գրանցեցի նրա անունը. ես մտածեցի, որ լավ կլիներ, որ ֆիլմում սևամորթ կին ունենայի: Այդ ամենը տեղի է ունենում պատահաբար: Դերին քիչ թե շատ համապատասխանող դերասանների ընտրությունը ժամանակ է պահանջում: Ինձ միշտ տարօրինակ էր թվում, որ մարդիկ ցանկանում էին դերասան լինել: Մենք արդեն իսկ բավականաչափ դերասան ենք կյանքում, ուր մնաց դրանից ավելի դերասան դառնանք, կարծում եմ, որ դա իրոք տարօրինակ է:
-Ինչո՞ւ չվերցնել դերին համապատասխանող հայտնի դերասանների:
-Ոչ, ոչ: Միայն ո՛չ հայտնի դերասաններ:
-Այնուամենայնիվ, դուք նկարահանել եք Դելոնին, Դեպարդիեին և ուրիշներին: Ինչո՞ւ չշարունակել:
-Էհ, քանի որ նրանց հետ «դեբյուտանտի» կարգավիճակը պահպանելը փոքր- ինչ ծիծաղելի է: Իհարկե, Դեպարդիեի, Յուպերի պարագայում մենք ինքներս մեզ ասում ենք, որ կփորձենք, որ նրանք լինեն այնպիսին, կարծես թե մենք երբեք չենք տեսել նրանց: Եվ հետո մենք հոգնել ենք: Մենք այլևս չենք կարող։ Նրանք իրենք էլ արդեն չեն կարող։ Դեպարդիեն նկարահանվել է մեկ կամ երկու ֆիլմերում։ Դելոնը նկարահանվել է մեկ ֆիլմում Վիսկոնտիի մոտ և կես ֆիլմում ինձ մոտ:
-Դուք դաժան եք հայտնի դերասանների հետ: Դելոնն այնքան լավն էր «Նոր Ալիքում»: Մեր օրերում դա ինչո՞ւ չէր ստացվի:
-Որովհետև ժամանակաշրջանն է փոխվում: Մնացածում՝ այո՛, «Նոր Ալիքում» հետաքրքիր բաներ կան, բայց այս դեպքում այնքան էլ լավ չստացվեց: Դա նաև տեղի ունեցավ այն պատճառով, որ ես ընտրեցի սխալ դերասանուհու՝ Դոմիցիանա Ջորդանոյին: Ես նրան տեսել եմ Տարկովսկու մի ֆիլմում (Խոսքը «Նոստալգիայի» մասին է): Երբ նա եկավ նկարահանման հրապարակ, նա տասներկու կիլոգրամ ավելորդ քաշ էր հավաքել, և դա առհասարակ այն չէր, ինչ պետք էր: Նմանատիպ բաները դասական դեպքեր էին: Բայց ես անցել եմ այս ամենի միջով և չեմ զղջում: Ես կարող եմ քննադատել, սակայն չեմ զղջում:
Դուք պատերազմո՞ւմ եք ինքներդ Ձեզ հետ:
-Ես այլևս չեմ կարող պատասխանել այդ հարցերին: Ես էլ չեմ կարող դա անել, քանի որ մեր խոսակցական լեզուն է վերանում, ինչպես դա տեսնում ենք հեռուստատեսությամբ: ԻՎ Կալվի անունով բանավեճերի մի մասնակից կա, որն անընդմեջ ասում է. «Դուք պետք է անվանակոչեք երևույթները»: Ոչ... Դուք պետք է թույլ տաք, որ երևույթները ձեզ գրավեն: Դրանից հետո դուք նրանց անուն կտաք։ Երբ ես ասում եմ «Մնաս բարով, խոսք», դա, եթե կուզեք, նշանակում է «Մնաս բարով, մեր խոսակցական լեզու»:
-Ձեզ հաջողվո՞ւմ է նկարահանումների ժամանակ քննարկումներ ունենալ Ձեր թիմի հետ:
-Նախկինում ինձ այքան էլ դուր չեր գալիս, ես սեղանի ծայրին էի նստում: Հիմա, քանի որ մենք երեքով ենք, սեղանի ծայրին նստելն այլևս իմաստ չունի:
-Իրականում կարելի է ավելի փոքր թիմ ունենալ...
-Դա նվազագույն թիմն է, քանի որ, այնուամենայնիվ, կան որոշ տեխնոլոգիաներ, մի քիչ կառավարում կա, ամեն ինչից՝ մի քիչ, մի քիչ: Նախկինում դա ինքնակառավարում էր կոչվում։ Նույնիսկ եթե իմ հարաբերությունները պրոդյուսերների հետ ավելի ազնիվ ու ազատ էին, դրանք դեռ չափազանց հստակ էին:
-Արժե արդյո՞ք այդքան ուրանալ արտադրողներին:
-Հիանում եմ նրանցով: Ես հիշում եմ, թե ինչպես մի անգամ ասացի Ֆելինիին, որ առանց Կառլո Պոնտիի նա երբեք չէր կարողանա ստեղծել «Ճանապարհը»: Նա դժգոհ մնաց...(ծիծաղում է) և կային շատ խոշոր ամերիկյան պրոդյուսերներ, որոնք իսկական ստեղծագործողներ էին: Այսօր, երբ ես ֆիլմում որևէ պլան եմ տեսնում՝ այս կամ այն դերասանների մասնակցությամբ, ապա երբեմն մտածում եմ նրանց հետևում կանգնած թիմի մասին և հարցնում ինքս ինձ. «Տեսնես՝ ինչի՞ մասին են հիմա նրանք մտածում»:
-Ձեր շատ ֆիլմերում կա շարունակ մի տեղ գնալու ու վերադառնալու գաղափարը: Մենք ուրիշ տեղ ենք գնում, բայց հասկանում ենք, որ հենց այստեղից պետք է խոսենք մանրուքների մասին:
-Այո, գնալ-գալը: Կամ մենք դա անում ենք ինքնակամ, կամ դա ձեզ պարտադրվում է: Մեզ վտարել են մեր սեփական տներից։ Ես եղել եմ աշխարհի բոլոր չորս անկյուններում, համենայն դեպս, երեքուկես անկյուններում՝ ինձ հատուկ ձևով: Հետո, տարիների հետ, ես՝ ինչպես ասում են, շրջագայում եմ սենյակում:
-Իսկ գտնվելով այստեղ, մենք կարո՞ղ ենք նույն ձևով խոսել աշխարհի մասին:
-Մի քիչ ավելի լավ, քանի որ երբ ավելի երիտասարդ ենք, մենք ավելի շատ ենք գտնվում շարժման մեջ, ավելի քիչ բաներ ենք տեսնում, վիճաբանում ենք... Ոչ, ես չեմ զղջում դրա համար:
-Ֆլմեր նկարահանել 84 տարեկանում, կամ՝ 50-ում, դրանք տարբե՞ր բաներ են :
-Մենք կարող ենք նկարահանել հենց նույն ֆիլմերը: Ինչ վերաբերում է հաջորդ ֆիլմին, ապա ինձ մի քիչ անհանգստացնում է այն հանգամանքը, որ մենք ստիպված կլինենք մեկնել Սանկտ Պետերբուրգ, իսկ դա ֆիզիկապես ծանր է: Պետք է լավ առողջական վիճակում լինել։ «Շառլի Էբդոյի» դեմ կատարված հարձակումից հետո ես ողնաշարի ինչ-որ խնդիրներ ունեի, վերջերս մեկուկես ամիս անցկացրեցի հիվանդանոցում: Կան շատ բաներ, որոնցով մենք այլևս չենք զբաղվում, այստեղ, արտասովոր ոչինչ չկա:
Մի անգամ մենք Ռոսելինի հետ՝ որի երկրպագուն էի ես, այցելեցինք Վիտորիո դե Սիկաին նրա նկարահանումներից մեկի ժամանակ: Եվ նա՝ Դե Սիկան, քնած էր... օգնականը եկավ նրան արթնացնելու և ասաց. «Վարպետ, մենք արդեն նկարահանել ենք 54-րդ պլանը»: Իսկ նա պատասխանեց... «Նկարահանե՛ք 55-րդը»:
-Դուք ուրա՞խ եք, որ «Լիր արքան» կարելի է ազատ գտնել համացանցում:
-Դա շատ լավ է: Ինձ վճարեցին, և ես այլևս դրա իրավունքը չունեմ: Հետո մարդիկ անում են այն, ինչ ուզում են: Եթե ուզում են ֆիլմը վերցնել, ապա դա ինձ չի վերաբերվում: Ռեժիսորը պետք է իմանա, թե որքան է ուզում, որ իրեն վճարեն: Նրանք, որոնք անվանում են իրենց «հեղինակներ», նրանք պետք է դառնան իրենց սեփական պրոդյուսերը:
-Դուք շա՞տ եք վաստակում հեղինակային իրավունքներից:
-Հեռուստատեսությամբ յուրաքանչյուր հեռարձակման համար ես մի քիչ գումար եմ ստանում: Դրանք իմ եկամուտներն են…
-Ձեզ համար կարևո՞ր է՝ ձեր ֆիլմերը ստացվում են, թե՝ ոչ:
-Այնքան էլ չէ: Այնուամենայնիվ, երբ «Մնաս բարով, խոսքը» ստացավ կինոքննադատների մրցանակը՝ Լավագույն արտասահմանյան ֆիլմի համար, միևնույն է, դա ինձ հաճույք պատճառեց: Չգիտեմ էլ, արդյո՞ք ամերիկյան քննադատները նախընտրել էին ինձ մեկ ուրիշին… Ես ասացի ինքս ինձ, որ այնուամենայնիվ, արդարություն կա (ծիծաղում է):
-Դուք դեռ գնո՞ւմ եք կինոթատրոն:
-Ավաղ, քիչ եմ գնում, ես մի փոքր ափսոսում եմ, քանի որ մեծ էկրանին դիտելը նույնը չէ: Եթե ես փող ունենայի, այստեղ մի փոքր կինոթատրոն կբացեի ու ժամանակ առ ժամանակ կցուցադրեի իմ սիրած ֆիլմերը, և ինձ համար մինույն է՝ մարդիկ կգան, թե՝ ոչ:
-Դուք այլևս ընդհանրապե՞ս չեք դիտում ժամանակակից ֆիլմեր:
-Ոչ, ընդհանրապես չեմ նայում, նրանց անուններն ինձ բոլորովին անծանոթ են: Երբեմն ինձ ուղարկում են այդ ֆիլմերից, և ես գոհանում եմ դրանց դիտումից: Ասում եմ ինքս ինձ. «Ահա, դեռ ճուտիկներ են լույս աշխարհ գալիս, դա լավ է»:
-Դա դեռ ձեզ հետաքրքրո՞ւմ է:
-Այո, ես ուշադիր եմ: Սկզբունքորեն, պետք չէ քննադատել։
-Ի՞նչ վերնագիր է ունենալու ձեր հաջորդ ֆիլմը:
-Այն կոչվելու է «Պատկեր և Խոսք», ենթավերնագիրը՝ «Կապույտի փորձ»: Կամ գուցե միայն «Կապույտի փորձ»: (Խոսքը նրա վերջին, 2018 թվականի ֆիլմի մասին է, որը վերնագրված է «Պատկերների գիրքը»):
Թարգմանությունը ֆրանսերենից՝ Նունե Գալստյանի